جایگاه دانش و برتری آن بر طلب مال در کلام امیر المومنین على (ع)

در دین مبین اسلام جایگاه علم و کسب دانش به گونه ای مورد اهتمام قرار گرفته که در هیچ دین و مکتبی چنین جایگاهی برای دانش و علم آموزی بیان نگردیده است.

امروز در فضای مجازی و دیگر رسانه ها، دین اسلام متهم می گردد که علم و دانش در اسلام اهمیت ندارد و این مطلب را حربه ای علیه دین اسلام قرار داده تا آن را در اذهان مردم منفور قرار دهند.

این در حالی است که دانش و علم از دیدگاه دین اسلام یک پدیده بسیار مهم و با ارزش است. ارزش و جایگاه دانش هم در قرآن کریم بیان شده است و هم در احادیث اهل بیت (علیهم السلام) از آن سخن گفته شده و حتی در احادیث، یادگیری علم بر زن و مرد مسلمان فرض گردیده است.

چند حدیثی که دراینجا به صورت مختصر ذکر می گردد جایگاه دانش بسیار دقیق و با اهمیت بیان کرده است.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم): «اطْلُبُوا الْعِلْمَ‏ وَ لَوْ بِالصِّینِ فَإِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَرِیضَهٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِم‏؛^[۱]  دانش را بطلبید هر چند در چین باشد و یادگیری دانش بر هر مسلمانی فرض است»

در حدیث دیگری از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود: «طَلَبُ‏ الْعِلْمِ‏ فَرِیضَهٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ أَلَا إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ بُغَاهَ الْعِلْمِ‏ ؛[۲] طلب دانش بر هر مسلمانی فرض است آگاه باشید خداوند طلب کنندگان دانش را دوست می دارد»

برتری جایگاه دانش بر جایگاه عبادت

از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود:‏ «مَنْ سَلَکَ طَرِیقاً یطْلُبُ فِیهِ عِلْماً سَلَکَ اللَّهُ بِهِ‏  طَرِیقاً إِلَى الْجَنَّهِ وَ إِنَّ الْمَلَائِکَهَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ رِضًا بِهِ‏ وَ إِنَّهُ یسْتَغْفِرُ لِطَالِبِ الْعِلْمِ مَنْ فِی السَّمَاءِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ حَتَّى الْحُوتِ فِی الْبَحْرِ وَ فَضْلُ‏ الْعَالِمِ‏ عَلَى الْعَابِدِ کَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلَى سَائِرِ النُّجُومِ لَیلَهَ الْبَدْرِ وَ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَهُ الْأَنْبِیاءِ إِنَّ الْأَنْبِیاءَ لَمْ یوَرِّثُوا دِینَاراً وَ لَا دِرْهَماً وَ لَکِنْ وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ».^[۳]

یعنی هر که راهى رود که در آن علمى جوید خدا او را به راهى می برد که به بهشت می رود و فرشتگان پرهاى خود را براى طالب علم بگسترانند به خاطر رضایت از او و همانا براى طالب علم هر که در آسمان و زمین است و حتی ماهیان دریا طلب آمرش می کنند. و برتری عالم بر عابد مانند برتری ماه است بر سایر استاره ها در شب چهارده. و به راستى علما وارثان پیغمبرانند؛ زیرا پیغمبران دینار و درهمى به ارث نمی گذارند ولى علم را به ارث گذاشته اند هر که از آن اخذ کند بهره فراوانى گرفته است.

جایگاه دانش آن قدر در دین اسلام از اهمیت برخوردار است که در متون حدیثی مثل اصول کافی فصلی برای بیان احادیث علم و جهل قرار داده شده که از معصومین (علیهم‌ السلام) نقل شده اند.

توجه به این مطلب لازم است در این احادیث و تمام احادیثی دیگری که از اهمیت جایگاه دانش  سخن گفته مراد از آن هر دنشی نیست بلکه دانشی که باعث هدایت و کمال انسان می شود.

در این راستا حدیثی خاصی از امام علی (علیه السلام) نقل می گردد که جایگاه دانش و ارزش آن  را به وضوح  بیان کرده است.

متن حدیث

أَیهَا النَّاسُ اعْلَمُوا أَنَّ کَمَالَ الدِّینِ طَلَبُ الْعِلْمِ وَ الْعَمَلُ بِهِ وَ أَنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ أَوْجَبُ عَلَیکُمْ مِنْ طَلَبِ الْمَالِ إِنَّ الْمَالَ مَقْسُومٌ بَینَکُمْ مَضْمُونٌ لَکُمْ‏ قَدْ قَسَمَهُ عَادِلٌ بَینَکُمْ وَ ضَمِنَهُ سَیفِی لَکُمْ بِهِ وَ الْعِلْمُ مَخْزُونٌ عَلَیکُمْ‏ عِنْدَ أَهْلِهِ قَدْ أُمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْهُمْ فَاطْلُبُوهُ.

وَ اعْلَمُوا أَنَّ کَثْرَهَ الْمَالِ مَفْسَدَهٌ لِلدِّینِ مَقْسَاهٌ لِلْقُلُوبِ‏ وَ أَنَّ کَثْرَهَ الْعِلْمِ وَ الْعَمَلَ بِهِ مَصْلَحَهٌ لِلدِّینِ وَ سَبَبٌ إِلَى الْجَنَّهِ وَ النَّفَقَاتُ تَنْقُصُ الْمَالَ وَ الْعِلْمُ یزْکُو عَلَى إِنْفَاقِهِ. فَإِنْفَاقُهُ بَثُّهُ إِلَى حَفَظَتِهِ وَ رُوَاتِهِ.

 وَ اعْلَمُوا أَنَّ صُحْبَهَ الْعِلْمِ وَ اتِّبَاعَهُ دِینٌ یدَانُ اللَّهُ بِهِ وَ طَاعَتَهُ مَکْسَبَهٌ لِلْحَسَنَاتِ مَمْحَاهٌ لِلسَّیئَاتِ وَ ذَخِیرَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ رِفْعَهٌ فِی حَیاتِهِمْ وَ جَمِیلُ الْأُحْدُوثَهِ عَنْهُمْ بَعْدَ مَوْتِهِمْ.

‏ إِنَّ الْعِلْمَ ذُو فَضَائِلَ کَثِیرَهٍ فَرَأْسُهُ التَّوَاضُعُ وَ عَینُهُ الْبَرَاءَهُ مِنَ الْحَسَدِ وَ أُذُنُهُ الْفَهْمُ وَ لِسَانُهُ الصِّدْقُ وَ حِفْظُهُ الْفَحْصُ وَ قَلْبُهُ حُسْنُ النِّیهِ وَ عَقْلُهُ مَعْرِفَهُ الْأَسْبَابِ بِالْأُمُورِ وَ یدُهُ الرَّحْمَهُ وَ هِمَّتُهُ السَّلَامَهُ وَ رِجْلُهُ زِیارَهُ الْعُلَمَاءِ وَ حِکْمَتُهُ الْوَرَعُ وَ مُسْتَقَرُّهُ النَّجَاهُ وَ قَائِدُهُ الْعَافِیهُ وَ مَرْکَبُهُ الْوَفَاءُ وَ سِلَاحُهُ لِینُ الْکَلَامِ وَ سَیفُهُ الرِّضَا وَ قَوْسُهُ الْمُدَارَاهُ وَ جَیشُهُ مُحَاوَرَهُ الْعُلَمَاءِ وَ مَالُهُ الْأَدَبُ وَ ذَخِیرَتُهُ اجْتِنَابُ الذُّنُوبِ وَ زَادُهُ الْمَعْرُوفُ وَ مَأْوَاهُ الْمُوَادَعَهُ وَ دَلِیلُهُ الْهُدَى وَ رَفِیقُهُ صُحْبَهُ الْأَخْیارِ.^[۴]

برتری جایگاه دانش بر جایگاه مال اندوزی

اى مردم، بدانید که کمال دین در طلب دانش است و به کار بستن آن. و به راستى دنبال دانش بودن بر شما از دنبال مال و ثروت دنیا بودن لازم ‏تر است؛ زیرا مال دنیا میان شما تقسیم شده و داراى ضمانت است و عادلى آن را میان شما قسمت کرده و ضمانت فرموده است و به زودى به آن وفا خواهد کرد و علم و دانش براى شما نزد اهلش ذخیره شده است و شما مامور به تحصیل آن از ایشان هستید؛ پس به دنبال دانش بروید.

مقایسه جایگاه دانش با جایگاه مال اندوزی

و بدانید همانا مال زیاد موجب تباهى دین و قساوت دل ها مى ‏شود، در حالى که همانا دانش زیاد و عمل به آن، موجب اصلاح دین و راهیابى به بهشت مى‏ گردد. خرج کردن مال را کاهش مى ‏دهد ولى دانش با خرج کردن افزایش مى ‏یابد؛ پس خرج کردن دانش این است که آن را در میان حافظان و راویانش منتشر سازى.

بیان جایگاه دانش از حیث فوائد آن

و بدانید که ملازمت با دانش و پیروى از آن، دینى است که خداوند به آن پرستش و دیندارى شود و فرمان بردن از دانش موجب به دست آوردن کردارهاى نیک گردد و بدکرداری ها را بزداید و پس ‏انداز مومنان است و مایه سربلندى آنان در زندگى و سبب ذکر خیرشان پس از مرگ شود.

جایگاه دانش از حیث فضایل آن

به راستى، دانش داراى فضائل بسیار است: سرش فروتنی و تواضع است، چشمش برکنارى از حسد، گوشش فهم، زبانش راستى، حافظه ‏اش بررسى، دلش خوش بینى، عقلش سبب‏ شناسى امور، دستش مهربانى، همتش سلامت، پایش دیدار دانشمندان، حکمتش خویشتن ‏دارى، قرارگاهش رهایى، رهبرش عافیت، مرکبش وفا، سلاحش سخن نرم و دلنشین، شمشیرش خشنودى، کمانش نرم رفتارى، سپاهش گفتگو با دانشمندان، ثروتش ادب، پس اندازش اجتناب از گناهان، توشه ‏اش احسان، جایگاهش صلح و سازش، راهنمایش ره یافتگى و یارش همنشینى با نیکان.^[۵]

جایگاه دانش در قرآن کریم

در قرآن کریم آیاتی متعددی وجود دارد که جایگاه مهم علم را بازگو نموده است در اینجا به عنوان نمونه یک آیه را می آوریم که دانش که به جایگاه دانش اشاره فرموده است. خداوند می فرماید: «قُلْ هَلْ‏ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ[۶]؛ بگو: «آیا کسانى که مى‏دانند با کسانى که نمى‏دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکر مى‏شوند!»

این جمله که با استفهام انکارى شروع شده، و جزء شعارهاى اساسى اسلام است عظمت مقام علم و عالمان را در برابر جاهلان روشن مى ‏سازد، و از آنجا که این نابرابرى به صورت مطلق ذکر شده، معلوم مى‏ شود این دو گروه نه در پیشگاه خدا یکسانند، و نه در نظر خلق آگاه، نه در دنیا در یک صف قرار دارند، و نه در آخرت، نه در ظاهر یکسانند و نه در باطن.[۷]

تفاوت مقام عالم با جاهل را هر انسانی درک می کند انسان جاهل حتی عبادتتش هم به دلیل جهلی که دارد از ارزش مطلوبی برخوردار نیست. جهل و نادانی در جامعه باعث بروز مشکلات فرهنگی و اجتماعی زیادی می گردد. بسیار از چالشه ها و برخوردهای نادرست اجتماعی از جهل جامعه ناشی می شود. کسی که از دانش لازم برخوردار باشد نه تنها موجبات گرفتاری های اجتماعی ایجاد نمی کند بلکه در صدد این است که با علم خود مشکلات جامعه را مرتفع کند.

نتیجه گیری

در این حدیث  ارزش و جایگاه دانش  بسیار  واضح بیان گردیده است. بنابراین مسلمانان مکلف هستند که در کسب دانش و یادگیری علم باید کوشا بوده و فرزندان شان را از کودکی به این امر تشویق و ترغیب نموده و  زمینه یادگیری دانش را برای آنان فراهم کنند.

در یاد گیری دانش تفاوتی بین زن و مرد وجود ندارد اما با کمال تاسف برخی که ادعای مسلمانی دارند بلکه خود را مسلمان تر از دیگران می دانند میانه خوبی با دانش و علم ندارند و به ویژه به صورت ظالمانه زنان را از یادگیری دانش محروم می کنند.

گرد آوری: حمیدالله رفیعی

پی نوشت ها

[۱] .  روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ج۱، ص ۱۱.

[۲] .  الکافی، ج۱، ص ۳۰.

[۳] .  امالی الصدوق‏، ص۶۰.

[۴].  تحف العقول‏، ص۱۹۹ – ۲۰۰.

[۵]. ترجمه تحف العقول، ص ۳۳۷.

[۶] .. س.ره زمر، آیه ۹.

[۷] . تفسیر نمونه، ج۱۹، ۳۹۴.

منابع

۱. قرآن کریم.

۲. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، ترجمه تحف العقول، ترجمه صادق حسن زاده‏، قم، انتشارات آل علی علیه السلام‏، چ۱، ۱۳۸۲ش.

۳. ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏، تحف العقول‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۰۴ق.

۴. شیخ صدوق، محمد بن علی، امالی الصدوق‏، بیروت، اعلمی، چ۵، ۱۴۰۰ق.

۵. فتال نیشابورى، محمد بن احمد، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، قم، انتشارات رضى‏، چ۱، ۱۳۷۵ش.

۶. کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، محقق / مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چ۴، ۱۴۰۷ق.

۷. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه ، چ۱۰، ۱۳۷۱ ش.