مبانى فلسفى نظریه پلورالیزم و دلایل آن

اساس و پایه نظریه پلورالیزم، از مجموعه مسائلی شکل گرفته که در حوزه فلسفه دین پیرامون آن ها بحث و گفتگو شده و برخى از اصول آن ‌برگرفته از مبانی و اصول کلام مسیحىت است که در این نوشتار به پاره از آن ها اشاره می شود:

۱. ناتوانی دستگاه معرفت از بیان حقیقت اساس پلورالیزم

دستگاه معرفت نمى ‌تواند حقیقت را آنچنان که هست و با قید «مطابقت با واقع» در اختیار کسى بگذارد، طبعا ذهن پیامبران نیز مشمول همین قانون بوده، نمى‌ توانند حقیقت مطلق را در اختیار داشته باشند، و با توجه به این اصل زمینه براى پلورالیزم مهیا مى ‌شود دیگر تفاوتى بین پیام کلیم و مسیح و حضرت محمد (صلى اللّه علیه و اله و سلم) در هیچ عصرى از اعصار نخواهد بود، چیزى که مانع از پلورالیزم است اعتقاد به مطلق بودن معرفت‌ ها است.

۲. سمبلیک بودن زبان دین از مبانی پلورالیزم

زبان دین زبان سمبلیک است و گزاره‌هاى دینى ناظر به واقع و حاکى از خارج نیست، و هرگز نمى ‌توان آن ها را به صورت خبرى تفسیر کرد، در این صورت فرقى میان مذاهب نبوده و مقدمات پذیرش پلورالیزم دینى خود به خود فراهم مى ‌شود.

مسئله زبان دینى از مسائل بسیار حساسى است که اگر به صورت صحیح تفسیر نشود معرفت دینى قطعیت خود را از دست مى ‌دهد و گزاره‌ هاى دینى خالى از محتوا بوده و حالت شاعرانه به خود مى ‌گیرند.

۳. تجربه دینی بودن وحی دلیل پلورالیزم

وحى تجربه دینى است و حقیقت آن در شهود و ادراک خدا بدون واسطه و تجلى او بر پیامبر خلاصه مى ‌شود. بدون اینکه با پیام و فرمانى همراه باشد و آموزه‌ هاى پیامبران اعم از آموزه‌ هاى خبرى مانند عقاید، یا انشایى مانند احکام، برداشت‌هاى خود آنهاست، و بر فرض اینکه محتوا از جانب خدا باشد الفاظ و جمله ‌هاى آن از جانب خدا نیست بنابراین پیامبران دریافت ‌هاى خود را طبق ذهنیت خویش در قالب الفاظ و جمل مى ‌ریزند و چه بسا ممکن است در مقام تعبیر از شرایط خاص متاثر شوند، در این صورت کوچکترین ضمانتى بر صحت فهم آن ها نیست، بالاخره آن ها بشرند و مانند دیگر بشرها از شرایط حاکم متاثر مى‌ شوند.

نقد مبنای تجربه دینی پلورالیزم

خلاصه کردن وحى در شهود و ادراکى بلاواسطه خدا، انکار محترمانه وحى است که اساس شرایع آسمانى را تشکیل مى ‌دهد، هرگاه وحى در شهود خلاصه شود یک چنین حقیقت با شخص پیامبر قائم است و نمى ‌تواند براى دیگران اسوه و الگو باشد آنچه که مى ‌تواند دیگران را به سعادت برساند پیام هاى این تجلى است که به صورت آموزه‌ هاى دینى در اختیار او قرار مى‌ گیرد. و هرگاه این آموزه ‌ها جنبه بشرى پیدا کنند و همگى یا بخشى از آن ها ساخته و پرداخته نفس پیامبر باشد، تعالیم او رنگ بشرى پیدا کرده و از قیمت و ارزش آن ها کاسته مى ‌شود و هیچ دلیلى بر لزوم پیروى از آن ها نخواهد بود.

یک چنین تفسیر از وحى (جدا کردن پیام ها از تجلى) برخلاف کتاب پیام‌ آوران است، چنان که مى‌ فرماید:

«وَ الَّذِی أَوْحَینٰا إِلَیکَ مِنَ الْکِتٰابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِمٰا بَینَ یدَیهِ‌...؛[۱] چیزى که به تو وحى کردیم از کتاب، حق است، تصدیق کننده کتاب پیشین است».

این آیه به روشنى مى ‌رساند که قرآن وحى الهى است نه ساخته ذهنیت پیامبر چه از نظر محتوا، چه از نظر لفظ.

در سوره اسراء پس از بیان یک رشته معارف و احکام که از آیه ۲۱ شروع مى ‌شود، در آخرین آیه ‌هاى این بخش چنین مى‌فرماید: «ذٰلِکَ مِمّٰا أَوْحىٰ إِلَیکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَهِ‌...؛[۲] این آموزه‌هاى پیشین در قلمرو عقاید و احکام که حکمت نام دارد همگى از جانب خدا به تو وحى شده است».

حضرت موسى (علیه السلام) براى اخذ پیام هاى الهى به «طور» رفت و پس از یک اقامت چهل روزه موفق شد پیام هاى نوشته در الواح را دریافت کند، چنان که مى ‌فرماید: «وَ کَتَبْنٰا لَهُ فِی الْأَلْوٰاحِ مِنْ کُلِّ شَی‌ءٍ مَوْعِظَهً‌…؛[۳] براى او در الواح از هر پندى نوشتیم».

این آیه به روشنى پیام ها را به خدا نسبت مى ‌دهد نه به ذهنیت موسى.

در آیه دیگر یادآور مى ‌شود که همه پیام هاى پیامبران راست و درست است و اگر روزى پیامبر پیام دروغ به خدا ببندد فورا مؤاخذه مى‌ شود چنان که مى ‌فرماید: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَینٰا بَعْضَ الْأَقٰاوِیلِ * لَأَخَذْنٰا مِنْهُ بِالْیمِینِ * ثُمَّ لَقَطَعْنٰا مِنْهُ الْوَتِینَ؛[۴] هرگاه او سخن دروغ بر ما مى ‌بست ما او را با قدرت مى‌ گرفتیم سپس رگ قلبش را قطع مى‌کردیم».

هرگاه پیام هاى پیامبر ساخته و پرداخته ذهن و اندیشه او بوده و ارتباط به مقام ربوبى نداشته باشد دروغ در پیام او متصور نمى ‌شود تا خدا او را به قدرت برگیرد.

دقت در کتاب هاى به اصطلاح آسمانى و قرآن مجید این مسئله را به ثبوت مى ‌رساند که وحى معناى گسترده‌ ترى دارد و مقصود از آن پیام هاى مسموع و مکتوب است که در اختیار انبیا در شرایط خاصى قرار مى‌ گیرد.

احتمال تصرف ذهن پیامبران با عصمت آن ها سازگار نیست بلکه ریشه عصمت را در پیامبر مى ‌خشکاند، عصمتى که در مسئله اخذ پیام و نگهدارى و تبلیغ آن مورد اتفاق همه مسلمانان است و قرآن مجید نیز با تاکید خاصى بر عصمت پیامبران در این مقطع چنین مى‌فرماید: «عٰالِمُ الْغَیبِ فَلاٰ یظْهِرُ عَلىٰ غَیبِهِ أَحَداً * إِلاّٰ مَنِ ارْتَضىٰ مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یسْلُکُ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً؛[۵] خدا آگاه از غیب است و کسى را بر غیب خود (وحى تشریعى) آگاه نمى ‌کند مگر پیامبرى را براى این کار برگزیند در این صورت براى صیانت وحى خود براى او از پیش رو و پشت سر نگهبانانى مى ‌گمارد».

دقت در آیه مى‌ رساند خدا براى جلوگیرى از هر نوع تصرف در وحى، فرشتگانى را مى ‌گمارد تا وحى الهى را از مرحله اخذ تا مرحله ابلاغ از هر دگرگونى مصون باشد.

۴. تفکیک دین از شریعت مبنای دیگر پلورالیزم

تفکیک دین از شریعت، از مبانى پلورالیزم است؛ دین از نظر پلورالیزم امر وحیانى است در حالى که شریعت (آموزه‌هاى پیامبران) در مثلث عقیده، اخلاق، احکام عملى جوشیده از ذهن آنهاست و پلورالیزم در صورتى پیاده مى ‌شود که ایمان محورى باشیم نه شریعت محورى، هرگاه اساس کار را ایمان تشکیل دهد از هر نوع اختلاف مصون خواهیم بود، ولى اگر به شریعت توجه کنیم مسلما با آموزه‌ هاى مختلف روبرو خواهیم بود که خود مایه صلابت و اصطکاک و تزاحم است.

ایمان به معناى اعتقاد به تعلق نظام جهان به عالم برتر هر چند از ارزش والایى برخوردار است ولى انسان را در صورتى متحول مى ‌کند که دیگر آموزه ‌هاى پیامبران به آن ضمیمه گردد.

کمال معنوى از طریق عقیده و عمل به دست مى‌ آید. اینکه مى‌ گوید ایمان محورى مایه وحدت و یگانگى است و شریعت محورى مایه تفرقه و دو دستگى است شبیه گفتار کسى است که مدعا را قبلا تعیین کرده سپس براى پیدا کردن آن راهى را پیشنهاد مى ‌دهد.

حذف شریعت از دین در حقیقت ختم دیانت و پایان بخشیدن به حیات دینى است، ایمان به خدایى که همراه با عقیده و عمل نباشد کوچکترین تاثیرى در سعادت انسان ندارد.

بهره گیری از معارف قرآنی برای پلورالیزم

در اینجا مبانى فلسفى نظریه پلورالیزم پایان پذیرفت ولى گاهى برخى از پیروان این فکر در این کشور از یک رشته از معارف قرآنى بهره گرفته‌ اند که برخى از متذکر مى ‌شویم:

الف: مسلمانان خداوند را هادى مى‌ خوانند و این ادعا وقتى صدق مى ‌کند که همه یا اغلب بشریت را هدایت یافته بدانیم. اگر بخش مهمى از مردم را دچار گمراهى بدانیم منافات با هدایتگر بودن خدا دارد، بلکه به معنى غلبه شیطان بر خدا و ناکام ماندن پیامبران خداست، هادى بودن خدا در صورتى معنى صحیح پیدا مى‌ کند که اکثریت بنى آدم را بر حق و درست اندیش و درستکار بدانیم.

یادآور مى‌شویم مستدل تفسیر دوم از «پلورالیزم» (نجات و رستگارى پیروان تمام شرایع) را برگزیده ولى میان هدایت تکوینى و هدایت تشریعى فرق نگذاشته است و آن دو تا را یکى گرفته است در حالى که خدا از دو نظر هادى است.

هدایت تکوینى جبرى که جهان شمول است، او هر موجودى را که مى ‌آفریند و راه زندگى و بقا را به او مى ‌آموزد، مکیدن پستان مادر مرهون هدایت تکوینى است و هکذا، چنان که مى ‌فرماید: «… رَبُّنَا الَّذِی أَعْطىٰ کُلَّ شَی‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدىٰ؛[۶] پروردگار ما که آفرینش هر چیزى را به او عطا کرده پس او را در ادامه حیات هدایت کرده است».

این نوع هدایت تکوینى خارج از اختیار آفریده ‌هاست و موجود بخواهد یا نخواهد با چنین هدایتى همراه مى ‌باشد، و در این هدایت میان کافر و مؤمن، مسلمان و مسیحى فرقى نیست.

در مقابل این هدایت، هدایت تشریعى است که با اعزام پیامبران و امامان و مانند آن ها صورت مى ‌پذیرد این نوع هدایت تشریعى از آن انسان مختار و مرید است و افتخار بشر در این است که با کمال آزادى از این هدایت بهره مى ‌گیرد. بنابراین هادى بودن خدا، ملازم با بهره‌ گیرى قطعى بشر از هدایت تشریعى نیست؛ بلکه کافى است خدا ابزار هدایت را در اختیار او قرار دهد، خواه انسان از آن بهره بگیرد یا نگیرد. و تاکنون دیده و شنیده نشده است که هدایت تشریعى جهانگیر بوده و اغلب افراد را در برگیرد.

قرآن آشکارا بر عدم بهره‌گیرى نوع بشر از هدایت تشریعى تصریح مى‌کند و مى ‌فرماید: «وَ مٰا أَکْثَرُ النّٰاسِ وَ لَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ؛[۷] بیشتر مردم هر چند بر ایمان آنان علاقمند باشید ایمان نمى ‌آورند».

ب: مسلمانان معتقد ند که توحید «فطرى» است، این ادعا البته نه با دلیل عقلى و نه با دلیل تجربى اثبات نشده است ولى دینداران که بدان معتقدند، بر این اساس باید ملتزم باشند که اکثریت یا همه بشریت یا هر دین و عقیده‌ اى، بر حق هستند چون همه فطرت دارند.

در پاسخ این استدلال دو مطلب را یادآور مى ‌شویم:

اوّلا: اینکه مى ‌گوییم دین یک امر فطرى است مقصود ریشه ‌هاى نخستین دین است نه همه آموزه ‌هاى پیامبران. و هدایت جامع بشر در گرو عمل به همه آموزه‌ هاست نه بخشى از آن. فرض کنیم همه مردم روى زمین به خدا معتقد بوده و یک رشته کارهایى که از نظر فطرت زیباست انجام داده و نازیباها را ترک مى‌ کنند ولى یک چنین گرایش، انسان را تا نیمه راه سعادت رهبرى مى ‌کند نه تا همه راه، و سعادت در اعتقاد به خدا و یک رشته اصول اخلاقى خلاصه نمى‌ شود. دین اسلام دریاى عظیم است از حقوق و فقه و عقاید که باید آن ها را از پیامبر اسلام آموخت و عمل کرد نه اینکه به فطرت اکتفا نمود.

ثانیا: فطرت یک نوع گرایش درونى است که مى ‌تواند انسان را به کارهاى خیر ترغیب کند ولى چه بسا در سایه عوامل دیگر سرکوب مى‌شوند.

فطرت انسان بر قبح ظلم حاکم است، ولى همین افراد در مواقع کثیرى ظلم را بر عدل ترجیح داده و منافع شخصى را بر منافع نوعى مقدم مى ‌شمارند. بنابراین آنچنان نیست همه افراد یا اغلب افراد جامعه بر خط مشى کنند.

ج: خاتمیت یک رکنش این است که بشریت دیگر به تکامل رسیده و دین به طور طبیعى محفوظ است، به عبارت دیگر بشریت دیگر مخالف دین خدا نیستند که بخواهند آن‌را منهدم کنند و احتیاجى به پاسبانى فوق طبیعى خدا باشد. جامعه بشرى امروز، مسلمان و غیر مسلمان، خود بخود، حق طلب است، و همه، در این مورد مساویند و پلورالیزم مستلزم همین امر است.

برداشت یاد شده از خاتمیت کاملا غیر صحیح است زیرا معنى آن این است که آنچه بشر تا روز رستاخیز در زندگى خود به آن نیاز دارد در این شریعت وارد شده است، و آخرین شریعت الهى که از هر نظر جامع و مانع است فرو فرستاده شده است، و امّا همه مردم در راه صلاح و فلاح قرار گرفته ‌اند ربطى به خاتمیت ندارد، تنها چیزى که خاتمیت ایجاب مى‌ کند این است که امت از نظر شعور و ادراک در حدى قرار بگیرد که شایستگى نزول چنین مکتب جامعى داشته باشد و اما اینکه همه افراد بشر از این شعور متاثر مى‌ شوند هرگز معنى خاتمیت بر آن دلالت نمى ‌کند.

پی نوشت ها

[۱] . فاطر، ۳۱.

[۲] . اسراء، ۳۹.

[۳] . اعراف، ۱۴۵.

[۴] . حاقه، ۴۴-۴۶.

[۵] . جن، ۲۶-۲۷

[۶] . طه، ۵۰

[۷] . یوسف، ۱۰۳.

منبع

سبحانی تبریزی، جعفر، مدخل مسائل جدید در علم کلام، ج ۲، ص ۳۳۷ – ۳۴۲، قم مؤسسه امام صادق علیه السلام، ۱۳۸۲ ش. (با اندکی تصرف)