اوصاف و ماهیت دنیا از دیدگاه امام علی (ع)

ماهیت دنیا برای کسانی که از معنویات و حقایق هستی فاصله دارند و در وادی دنیاگرایی زندگی می کنند، پوشیده است. ماهیت دنیا در قرآن و کلام معصومان (علیهم السلام) خوب بیان شده است.

از سوی دیگر انسان چاره ای از زندگی در دنیا ندارد. اما انسان برای ماندن در دنیا خلق نشده است بلکه این دنیا مزرعه و گذرگاهی است برای آخرت. بنابراین کسی که می خواهد از این دنیا به سلامتی گذر کند باید از ماهیت دنیا اطلاع کافی داشته باشد؛ زیرا در مسیر حرکت از این دنیا به آخرت و سرای عقبی موانع و دام های زیادی گسترده شده که انسان باید آن ها را پشت سر گذاشته و سالم خود را به آخرت برساند.

امام علی (علیه‌ السلام) در خطبه ای به ماهیت دنیا و موانعی که در آن وجود دارند اشاره نموده که در این نوشته منعکس گردیده است:

خطبه امام علی (علیه‌ السلام) در بیان ماهیت دنیا

أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أُحَذِّرُکُمُ الدُّنْیا فَإِنَّهَا حُلْوَهٌ خَضِرَهٌ حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ وَ تَحَبَّبَتْ بِالْعَاجِلَهِ وَ رَاقَتْ بِالْقَلِیلِ وَ تَحَلَّتْ بِالْآمَالِ وَ تَزَینَتْ بِالْغُرُورِ. لَا تَدُومُ حَبْرَتُهَا وَ لَا تُؤْمَنُ فَجْعَتُهَا.

 غَرَّارَهٌ ضَرَّارَهٌ، حَائِلَهٌ زَائِلَهٌ، نَافِدَهٌ بَائِدَهٌ، أَکَّالَهٌ  غَوَّالَهٌ لَا تَعْدُو إِذَا تَنَاهَتْ إِلَى أُمْنِیهِ أَهْلِ الرَّغْبَهِ فِیهَا وَ الرِّضَاءِ بِهَا أَنْ تَکُونَ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى سُبْحَانَهُ: «کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیماً تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللَّهُ عَلى کُلِّ شَی‏ءٍ مُقْتَدِراً»

 لَمْ یکُنِ امْرُؤٌ مِنْهَا فِی حَبْرَهٍ إِلَّا أَعْقَبَتْهُ بَعْدَهَا عَبْرَهً وَ لَمْ یلْقَ فِی سَرَّائِهَا بَطْناً إِلَّا مَنَحَتْهُ مِنْ ضَرَّائِهَا ظَهْراً وَ لَمْ تَطُلَّهُ فِیهَا دِیمَهُ رَخَاءٍ إِلَّا هَتَنَتْ عَلَیهِ مُزْنَهُ بَلَاءٍ. وَ حَرِی إِذَا أَصْبَحَتْ لَهُ مُنْتَصِرَهً أَنْ تُمْسِی لَهُ مُتَنَکِّرَهً وَ إِنْ جَانِبٌ مِنْهَا اعْذَوْذَبَ وَ احْلَوْلَى أَمَرَّ مِنْهَا جَانِبٌ فَأَوْبَى.

 لَا ینَالُ امْرُؤٌ مِنْ غَضَارَتِهَا رَغَباً إِلَّا أَرْهَقَتْهُ مِنْ نَوَائِبِهَا تَعَباً وَ لَا یمْسِی مِنْهَا فِی جَنَاحِ أَمْنٍ إِلَّا أَصْبَحَ عَلَى قَوَادِمِ خَوْفٍ. غَرَّارَهٌ غُرُورٌ مَا فِیهَا فَانِیهٌ فَانٍ مَنْ عَلَیهَا.

لَا خَیرَ فِی شَی‏ءٍ مِنْ أَزْوَادِهَا إِلَّا التَّقْوَى. مَنْ أَقَلَّ مِنْهَا اسْتَکْثَرَ مِمَّا یؤْمِنُهُ وَ مَنِ اسْتَکْثَرَ مِنْهَا اسْتَکْثَرَ مِمَّا یوبِقُهُ وَ زَالَ عَمَّا قَلِیلٍ عَنْهُ کَمْ مِنْ وَاثِقٍ بِهَا قَدْ فَجَعَتْهُ وَ ذِی طُمَأْنِینَهٍ إِلَیهَا قَدْ صَرَعَتْهُ وَ ذِی أُبَّهَهٍ قَدْ جَعَلَتْهُ حَقِیراً وَ ذِی نَخْوَهٍ قَدْ رَدَّتْهُ ذَلِیلًا.

 سُلْطَانُهَا دُوَّلٌ وَ عَیشُهَا رَنِقٌ وَ عَذْبُهَا أُجَاجٌ وَ حُلْوُهَا صَبِرٌ وَ غِذَاؤُهَا سِمَامٌ وَ أَسْبَابُهَا رِمَامٌ. حَیهَا بِعَرَضِ مَوْتٍ وَ صَحِیحُهَا بِعَرَضِ سُقْمٍ. مُلْکُهَا مَسْلُوبٌ وَ عَزِیزُهَا مَغْلُوبٌ وَ مَوْفُورُهَا مَنْکُوبٌ وَ جَارُهَا مَحْرُوبٌ.

 أَ لَسْتُمْ فِی مَسَاکِنِ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ أَطْوَلَ أَعْمَاراً وَ أَبْقَى آثَاراً وَ أَبْعَدَ آمَالًا وَ أَعَدَّ عَدِیداً وَ أَکْثَفَ جُنُوداً. تَعَبَّدُوا لِلدُّنْیا أَی تَعَبُّدٍ وَ آثَرُوهَا أَی إِیثَارٍ ثُمَّ ظَعَنُوا عَنْهَا بِغَیرِ زَادٍ مُبَلِّغٍ وَ لَا ظَهْرٍ قَاطِعٍ.

 فَهَلْ بَلَغَکُمْ أَنَّ الدُّنْیا سَخَتْ لَهُمْ نَفْساً بِفِدْیهٍ أَوْ أَعَانَتْهُمْ بِمَعُونَهٍ أَوْ أَحْسَنَتْ لَهُمْ صُحْبَهً. بَلْ أَرْهَقَتْهُمْ بِالْقَوَادِحِ وَ أَوْهَقَتْهُمْ بِالْقَوَارِعِ وَ ضَعْضَعَتْهُمْ بِالنَّوَائِبِ وَ عَفَّرَتْهُمْ لِلْمَنَاخِرِ وَ وَطِئَتْهُمْ بِالْمَنَاسِمِ وَ أَعَانَتْ عَلَیهِمْ رَیبَ الْمَنُونِ فَقَدْ رَأَیتُمْ تَنَکُّرَهَا لِمَنْ دَانَ لَهَا وَ آثَرَهَا وَ أَخْلَدَ إِلَیهَا حِینَ ظَعَنُوا عَنْهَا لِفِرَاقِ الْأَبَدِ. وَ هَلْ زَوَّدَتْهُمْ إِلَّا السَّغَبَ أَوْ أَحَلَّتْهُمْ إِلَّا الضَّنْکَ أَوْ نَوَّرَتْ لَهُمْ إِلَّا الظُّلْمَهَ أَوْ أَعْقَبَتْهُمْ إِلَّا النَّدَامَهَ.

 أَ فَهَذِهِ تُؤْثِرُونَ أَمْ إِلَیهَا تَطْمَئِنُّونَ؟ أَمْ عَلَیهَا تَحْرِصُونَ؟ فَبِئْسَتِ الدَّارُ لِمَنْ لَمْ یتَّهِمْهَا وَ لَمْ یکُنْ فِیهَا عَلَى وَجَلٍ مِنْهَا.

 فَاعْلَمُوا وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ بِأَنَّکُمْ تَارِکُوهَا وَ ظَاعِنُونَ عَنْهَا وَ اتَّعِظُوا فِیهَا بِالَّذِینَ قَالُوا «مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّهً». حُمِلُوا إِلَى قُبُورِهِمْ فَلَا یدْعَوْنَ رُکْبَاناً وَ أُنْزِلُوا الْأَجْدَاثَ فَلَا یدْعَوْنَ ضِیفَاناً. وَ جُعِلَ لَهُمْ مِنَ الصَّفِیحِ أَجْنَانٌ وَ مِنَ التُّرَابِ أَکْفَانٌ وَ مِنَ الرُّفَاتِ جِیرَانٌ فَهُمْ جِیرَهٌ لَا یجِیبُونَ دَاعِیاً وَ لَا یمْنَعُونَ ضَیماً وَ لَا یبَالُونَ مَنْدَبَهً.

 إِنْ جِیدُوا لَمْ یفْرَحُوا وَ إِنْ قُحِطُوا لَمْ یقْنَطُوا. جَمِیعٌ وَ هُمْ آحَادٌ وَ جِیرَهٌ وَ هُمْ أَبْعَادٌ. مُتَدَانُونَ لَا یتَزَاوَرُونَ وَ قَرِیبُونَ لَا یتَقَارَبُونَ. حُلَمَاءُ قَدْ ذَهَبَتْ أَضْغَانُهُمْ وَ جُهَلَاءُ قَدْ مَاتَتْ أَحْقَادُهُمْ. لَا یخْشَى فَجْعُهُمْ وَ لَا یرْجَى دَفْعُهُمْ. اسْتَبْدَلُوا بِظَهْرِ الْأَرْضِ بَطْناً وَ بِالسَّعَهِ ضِیقاً وَ بِالْأَهْلِ غُرْبَهً وَ بِالنُّورِ ظُلْمَهً. فَجَاءُوهَا کَمَا فَارَقُوهَا حُفَاهً عُرَاهً. قَدْ ظَعَنُوا عَنْهَا بِأَعْمَالِهِمْ إِلَى الْحَیاهِ الدَّائِمَهِ وَ الدَّارِ الْبَاقِیهِ کَمَا قَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى «کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَینا إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ».

ماهیت دنیا از حیث جلوه گری

پس از ستایش پروردگار، همانا من شما را از دنیا مى ترسانم، زیرا در کام شیرین، و در دیده انسان سبز و رنگارنگ است، در شهوات و خواهش هاى نفسانى پوشیده شده، و با نعمت هاى زود گذر دوستى مى ورزد، با متاع اندک زیبا جلوه مى کند، و در لباس آرزوها خود را نشان مى دهد، و با زینت غرور خود را مى آراید، شادى آن دوام ندارد، و کسى از اندوه آن ایمن نیست.

شناخت ماهیت دنیا از حیث فریبندگی

دنیا بسیار فریبنده و بسیار زیان رساننده است، دگرگون شونده و ناپایدار، فنا پذیر و مرگبار، و کشنده اى تبهکار است، و آنگاه که به دست آرزومندان افتاد و با خواهش هاى آنان دمساز شد مى نگرند که جز سرابى بیش نیست که خداى سبحان فرمود: «زندگى چون آبى ماند که از آسمان فرو فرستادیم و به وسیله آن گیاهان فراوان رویید سپس خشک شده، باد آن ها را پراکنده کرد و خدا بر همه چیز قادر و تواناست».^[۱]

کسى از دنیا شادمانى ندید جز آن که پس از آن با اشک و آه روبرو شد، هنوز با خوشى هاى دنیا روبرو نشده است که با ناراحتی ها و پشت کردن آن مبتلا مى گردد، شبنمى از رفاه و خوشى دنیا بر کسى فرود نیامده جز آن که سیل بلاها همه چیز را از بیخ و بن مى کنند. هر گاه صبحگاهان به یارى کسى برخیزد، شامگاهان خود را به ناشناسى مى زند. اگر از یک طرف شیرین و گوارا باشد از طرف دیگر تلخ و ناگوار است.

کسى از فراوانى نعمت هاى دنیا کام نگرفت جز آن که مشکلات و سختى ها دامنگیر او شد، شبى را در آغوش امن دنیا به سر نبرده جز آن که صبحگاهان بال هاى ترس و وحشت بر سر او کوبید، بسیار فریبنده است و آنچه در دنیاست نیز فریبندگى دارد، فانى و زودگذر است، و هر کس در آن زندگى مى کند فنا مى پذیرد.

آشکار شدن ماهیت دنیا با خشونت های آن

در زاد و توشه آن جز تقوا خیرى نیست. کسى که به قدر کفایت از آن بردارد در آرامش به سر مى برد، و آن کس که در پى به دست آوردن متاع بیشترى از دنیا باشد وسائل نابودى خود را فراهم کرده، و به زودى از دست مى رود. بسا افرادى که به دنیا اعتماد کردند، ناگهان مزه تلخ مصیبت را بدانها چشاند و بسا صاحب اطمینانى که به خاک و خونش کشید.

چه انسان هاى با عظمتى را که خوار و کوچک ساخت، و بسا فخر فروشانى را که به خاک ذلت افکند. حکومت دنیا نا پایدار، عیش و زندگانى آن تیره و تار، گواراى آن شور، و شیرینى آن تلخ، غذاى آن زهر، و اسباب و وسائل آن پوسیده است، زنده آن در معرض مردن، و تندرست آن گرفتار بیمارى است، حکومت آن بر باد رفته، و عزیزان آن شکست خورده، متاع آن نکبت آلود و پناه آورنده آن و غارت زده خواهد بود.

شناخت ماهیت دنیا از وضعیت گذشتگان

آیا شما در جاى گذشتگان خود به سر نمى برید که عمرشان از شما طولانى تر و آثارشان با دوام تر و آرزویشان درازتر و افرادشان بیشتر و لشکریانشان انبوه تر بودند دنیا را چگونه پرستیدند و آن را چگونه بر خود گزیدند و سپس از آن رخت بر بستند و رفتند، بى توشه اى که آنان را براى رسیدن به منزلگاه کفایت کند و بى مرکبى که آنان را به منزلشان رساند.

آیا شنیده اید که دنیا خود را فداى آنان کرده باشد یا به گونه اى یارى شان داده یا با آنان به نیکى به سر برده باشد نه هرگز بلکه سختى و مشکلات دنیا چنان به آن ها رسید که پوست و گوشت شان را درید، با سختى ها آنان را سست و با مصیبت ها ذلیل و خوارشان کرد و بینى آنان را به خاک مالید و لگد مال کرد و گردش روزگار را بر ضد آن ها برانگیخت.

شما دیدید که دنیا آن کس را که برابر آن فروتنى و تواضع کرد، و آن را برگزید، و بر همه چیز مقدم داشت، که گویا جاودانه مى ماند، نشناخت و روى خوش نشان نداد تا آن که از دنیا رفت. آیا جز گرسنگى توشه اى به آن ها سپرد آیا جز در سختى فرودشان نیاورد و آیا روشنى دنیا جز تاریکى و سرانجامش جز پشیمانى بود.

مرگ و مردگان بیانگر ماهیت دنیا

آیا شما چنین دنیایى را بر همه چیز مقدم مى دارید و بدان اطمینان مى کنید یا در آرزوى آن به سر مى برید پس دنیا بد خانه اى است براى کسى که خوشبین باشد، و یا از خطرات آن نترسد. پس بدانید-  و مى دانید-  که آن را ترک مى کنید و از آن رخت بر مى بندید و پند گیرید از آن ها که گفتند: «چه کسى از ما نیرومندتر است».

سپس آنان را به گورهایشان سپردند بى آن که سواره کارانشان خوانند، و در قبرها فرود آوردند بى آن که همسایگانشان نامند، از سطح زمین، قبرها و از خاک کفن ها و از استخوان هاى پوسیده همسایگانى پدید آمدند که هیچ خواننده اى را پاسخ نمى دهند و هیچ ستمى را باز نمى دارند و نه به نوحه گرى توجهى دارند نه از باران خوشحال و نه از قحط سالى نومید مى گردند.

گرد هم قرار دارند و تنهایند، همسایه یکدیگرند اما از هم دورند، فاصله اى با هم ندارند ولى هیچ گاه به دیدار یکدیگر نمى روند. نزدیکان از هم دورند بردبارانى هستند که کینه ها از دل آنان رفته، بى خبرانى که حسد در دلشان فرو مرده است. نه از زیان آن ها ترسى، و نه به دفاع آن ها امیدى وجود دارد. درون زمین را به جاى سطح آن براى ماندن انتخاب کردند و خانه هاى تنگ و تاریک را به جاى خانه هاى وسیع برگزیدند.

به جاى زندگى با خویشاوندان، غربت را، و به جاى نور، ظلمت را برگزیدند، به زمین باز گشتند چونان که در آغاز آن را پا برهنه و عریان ترک گفتند و با اعمال خود به سوى زندگى جاویدان و خانه همیشگى کوچ کردند، آن سان که خداى سبحان فرمود: «چنانکه آفرینش را آغاز کردیم، آن را باز مى گردانیم، وعده اى بر ماست و همانا این کار را انجام خواهیم داد».[۲]

نتیجه گیری

شناخت ماهیت دنیا مسئله بسیار مهم در زندگی بشر است. بسیاری از مردم به خصوص کسانی که غرق در دنیا  هستند و هستی را مساوی با دنیا می دانند توجی به ماهیت دنیا ندارند. این که در دین اسلام از دنیا گرایی جلو گیری می شود به دلیل ماهیت دنیا است که انسان را فریب می دهد و او را از سعادت ابدی محروم می گرداند.

در خطبه ای که بیان شد، امام علی (علیه‌ السلام) ماهیت دنیا بسیار دقیق و اقع بینانه بیان کرده است و از جهات مختلف و با ذکر شواهد و حقایق دنیایی، ماهیت دنیا را بازگو نموده است تا انسان فریب دنیا را نخورد.

گرد آوری: حمیدالله رفیعی

پی نوشت ها

[۱] . کهف: ۴۵.

[۲] . انبیاء : ۱۰۴.

منبع: ترجمه نهج البلاغه محمد دشتی، خطبه ۱۱۱، ص ۲۱۳- ۲۱۵