پرهیز از دنیاگرایی در حدیثی از امام سجاد (علیه السلام)

پرهیز از دنیاگرایی و دنیاطلبی، یکی از سفارشات مهم اسلام است که در قرآن کریم و احادیث گهربار پیامبر و امامان معصوم (علیهم السلام)، زیاد به آن سفارش شده است.

اساسا زندگی پست دنیوی، با انواع پلیدی ها، خواهش ها و تمایلات نفسانی درهم تنیده شده و فلسفه پرهیز از دنیاگرایی، فاصله گرفتن از این پلیدی ها و توجه به خدا و گام نهادن در راه هدایت و رستگاری است.

در واقع انسان با پرهیز از دنیاگرایی و دوری از زر و زیورهای فریبنده و رنگارنگ دنیا، سرکشی و طغیان نفس و هواهای نفسانی را مهار نموده و توحید و خداپرستی را در درون خود تقویت می کند.

از این رو می توان گفت پرهیز از دنیاگرایی، الفبای بندگی و عبودیت است و هدایت، تکامل و رستگاری حقیقی انسان، تنها با عبور از این گردنه دشوار میسر می شود.

با این حال، باید توجه داشت که پرهیز از دنیاگرایی، صرف لقله زبان نیست و در مقام عمل، همت و انگیزه ای مردانه و مجاهدانه می طلبد.

امام زین العابدین (علیه السلام) در حدیثی گرانبها و ارزشمند پیرامون پرهیز از دنیاگرایی و دنیا طلبی، ضمن اشاره به نشانه های زاهدان، به فلسفه خلقت انسان و لزوم توجه وی به مبدا و معاد می پردازد و در حقیقت، منشوری مختصر و جامع را پیرامون تقوا و پرهیز از دنیاگرایی به ما ارائه می دهد.

این حدیث در عین اختصار، نگاهی جامع به دنیاگریزی و پرهیز از دنیاگرایی داشته و علاوه بر شرح و بسط جنبه ایجابی (صفات زاهدان و پارسایان)، به جنبه سلبی (قساوت قلب و غفلت) هم پرداخته است.

حدیث امام سجاد (علیه السلام) درباره پرهیز از دنیاگرایی[۱]

إِنَّ عَلَامَهَ الزَّاهِدِینَ فِی الدُّنْیا الرَّاغِبِینَ فِی الْآخِرَهِ تَرْکُهُمْ کُلَّ خَلِیطٍ وَ خَلِیلٍ وَ رَفْضُهُمْ کُلَّ صَاحِبٍ لَا یرِیدُ مَا یرِیدُونَ أَلَا وَ إِنَّ الْعَامِلَ لِثَوَابِ الْآخِرَهِ هُوَ الزَّاهِدُ فِی عَاجِلِ زَهْرَهِ الدُّنْیا الْآخِذُ لِلْمَوْتِ أُهْبَتَهُ‏. الْحَاثُّ عَلَى الْعَمَلِ قَبْلَ فَنَاءِ الْأَجَلِ وَ نُزُولِ مَا لَا بُدَّ مِنْ لِقَائِهِ وَ تَقْدِیمِ الْحَذَرِ قَبْلَ الْحَینِ‏. فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ‏:

 حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ‏ فَلَینْزِلَنَّ أَحَدُکُمُ الْیوْمَ نَفْسَهُ فِی هَذِهِ الدُّنْیا کَمَنْزِلَهِ الْمَکْرُورِ إِلَى الدُّنْیا النَّادِمِ عَلَى مَا فَرَّطَ فِیهَا مِنَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ لِیوْمِ فَاقَتِهِ.

نشانه زاهدان در پرهیز از دنیاگرایی

نشان «زاهدان» (دل کندگان از) دنیا و شیفتگان آخرت، دست کشیدن از هر همدم و دوست و وانهادن هر همنشینى است که مراد آن ها را نخواهد. هان! کسى براى ثواب آخرت کار مى ‏کند که از زرق و برق نقد دنیا دل بر کند، ساز و برگ مرگ را فراهم کند، پیش از سر آمدن مهلت و فرا رسیدن آنچه ناگزیر باید ملاقاتش کرد در عمل بکوشد. قبل از مرگ (از عذاب) حذر کند که خداى عزوجل فرماید:

«تا چون مرگ یکى از آن ها فرا رسد، گوید: پروردگارا مرا باز گردان شاید به تدارک گذشته عملى صالح کنم.»[۲] پس هر یک از شما باید فرض کند امروز به دنیا بازگشته و از تقصیرهایى که در (اندوختن) عمل صالح براى روز فقر و فاقه کرده پشیمان شده است.

 وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّهُ مَنْ خَافَ الْبَیاتَ تَجَافَى عَنِ الْوِسَادِ وَ امْتَنَعَ مِنَ الرُّقَادِ وَ أَمْسَکَ عَنْ بَعْضِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ مِنْ خَوْفِ سُلْطَانِ أَهْلِ الدُّنْیا فَکَیفَ وَیحَکَ یا ابْنَ آدَمَ مِنْ خَوْفِ بَیاتِ سُلْطَانِ رَبِّ الْعِزَّهِ وَ أَخْذِهِ الْأَلِیمِ وَ بَیاتِهِ لِأَهْلِ الْمَعَاصِی وَ الذُّنُوبِ مَعَ طَوَارِقِ الْمَنَایا بِاللَّیلِ وَ النَّهَارِ فَذَلِکَ الْبَیاتُ الَّذِی لَیسَ‏ مِنْهُ مَنْجًى وَ لَا دُونَهُ مُلْتَجَأٌ وَ لَا مِنْهُ مَهْرَبٌ.

 فَخَافُوا اللَّهَ أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ مِنَ الْبَیاتِ خَوْفَ أَهْلِ التَّقْوَى فَإِنَّ اللَّهَ یقُولُ: «ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی وَ خافَ وَعِیدِ». فَاحْذَرُوا زَهْرَهَ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ غُرُورَهَا وَ شُرُورَهَا وَ تَذَکَّرُوا ضَرَرَ عَاقِبَهِ الْمَیلِ إِلَیهَا فَإِنَّ زِینَتَهَا فِتْنَهٌ وَ حُبَّهَا خَطِیئَهٌ.

پرهیز از دنیاگرایی به علت ترس از شبیخون مرگ

بندگان خدا! بدانید هر که به شبیخون (دشمن) اندیشد و از قدرت هاى دنیا بیم کند، از بالش (و بستر نرم) کناره گیرد، از خواب چشم پوشد و چندان به خورد و خوراک نپردازد. پس اى آدمیزاده! واى بر تو از ترس شبیخون خداوند عزیز و مواخذه دردناک او و شبیخونش به معصیت‏ کاران و گنه کاران با این مرگ هاى نابهنگام شبانه ‏روز. این شبیخونى است که از آن نتوان رست و پناهگاه و گریزگاهى ندارد.

سفارش به پرهیز از دنیاگرایی و حذر از فریبندگی خدا

اى مومنان! از خدا بترسید، به سان پرهیزگاران از این شبیخون بیندیشید که خداوند فرماید: «این (وارث سرزمین ستمکاران شدن) براى کسى است که از مقام و از وعید هاى من بترسد.».[۳] از جلوه‏ هاى این زندگى دنیا و فریب و شر هایش حذر کنید، سرانجام زیانبار تمایل به آن را در نظر گیرید، چه زیور آن فتنه است و محبتش گناه.

 وَ اعْلَمْ وَیحَکَ یا ابْنَ آدَمَ أَنَّ قَسْوَهَ الْبِطْنَهِ وَ کِظَّهَ الْمِلْأَهِ وَ سُکْرَ الشِّبَعِ وَ غِرَّهَ الْمُلْکِ مِمَّا یثَبِّطُ وَ یبْطِئُ عَنِ الْعَمَلِ وَ ینْسِی الذِّکْرَ وَ یلْهِی عَنِ اقْتِرَابِ الْأَجَلِ حَتَّى کَأَنَّ الْمُبْتَلَى بِحُبِّ الدُّنْیا بِهِ خَبَلٌ مِنْ سُکْرِ الشَّرَابِ‏ وَ أَنَّ الْعَاقِلَ عَنِ اللَّهِ الْخَائِفَ مِنْهُ الْعَامِلَ لَهُ لَیمَرِّنُ نَفْسَهُ وَ یعَوِّدُهَا الْجُوعَ حَتَّى مَا تَشْتَاقَ إِلَى الشِّبَعِ وَ کَذَلِکَ تُضَمَّرُ الْخَیلُ لِسَبْقِ الرِّهَانِ‏.

  فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ تَقْوَى مُؤَمِّلٍ ثَوَابَهُ وَ خَائِفٍ عِقَابَهُ فَقَدْ لِلَّهِ أَنْتُمْ أَعْذَرَ وَ أَنْذَرَ وَ شَوَّقَ وَ خَوَّفَ فَلَا أَنْتُمْ إِلَى مَا شَوَّقَکُمْ إِلَیهِ مِنْ کَرِیمِ ثَوَابِهِ تَشْتَاقُونَ فَتَعْمَلُونَ وَ لَا أَنْتُمْ مِمَّا خَوَّفَکُمْ بِهِ مِنْ شَدِیدِ عِقَابِهِ وَ أَلِیمِ عَذَابِهِ تَرْهَبُونَ فَتَنْکُلُونَ‏ وَ قَدْ نَبَّأَکُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ أَنَّهُ «فَمَنْ یعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا کُفْرانَ لِسَعْیهِ وَ إِنَّا لَهُ کاتِبُونَ‏».

  ثُمَّ ضَرَبَ لَکُمُ الْأَمْثَالَ فِی کِتَابِهِ وَ صَرَّفَ الْآیاتِ لِتَحْذَرُوا عَاجِلَ زَهْرَهِ الْحَیاهِ الدُّنْیا فَقَالَ‏: «إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ‏».

آثار قساوت پرخوری

اى آدمیزاده! واى بر تو، بدان که قساوت پرخورى، سستى میل (به دنیا)، مستى سیرى، و نخوت ملک (مرد را) از کار و کوشش باز دارد. تذکر (خدا و عالم دیگر) را به فراموشى سپارد و فکر نزدیک شدن اجل را از سر ببرد، چنان که گویى گرفتار حب دنیا از مستى باده، عقل از کف داده، آن که خدا را شناسد و از او بترسد و براى او کار کند باید نفس را تمرین دهد، و چنان به گرسنگى معتاد کند که دیگر مشتاق سیرى نباشد، آرى اسب مسابقه را چنین لاغر میان کنند.

توصیه به تقوا، زهد و پرهیز از دنیاگرایی

بندگان خدا! از خدا پروا کنید به سان آن ها که به ثوابش امیدوار و از عذابش هراسانند، چه خدا که خیرتان با او باد، عذرى باقى نگذاشته، بیم داده، تشویق کرده، تهدید فرموده؛ اما شما نه براى ثواب هاى ارزنده‏ اى که تشویقتان کرده شورى دارید و کارى مى‏ کنید نه از کیفرهاى سخت و عذاب هاى دردناکى که تهدیدتان کرده باک دارید و (از گناه) دست مى ‏کشید، با اینکه خدا در کتابش خبر داده: «هر که عمل صالح کند و مومن باشد سعیش پوشیده نماند و ما برایش خواهیم نوشت».[۴]

سپس برایتان در قرآن مثل ها زده، آیه ‏هاى گوناگون آورده تا مگر از جلوه نقد این زندگى بپرهیزید؛ فرموده: «مال و اولاد شما فتنه ‏اند و بس و نزد خدا پاداش بسیار است.»[۵]

فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ اتَّعِظُوا بِمَوَاعِظِ اللَّهِ وَ مَا أَعْلَمُ إِلَّا کَثِیراً مِنْکُمْ قَدْ نَهَکَتْهُ‏ عَوَاقِبُ الْمَعَاصِی فَمَا حَذَرَهَا وَ أَضَرَّتْ بِدِینِهِ فَمَا مَقَتَهَا أَمَا تَسْمَعُونَ النِّدَاءَ مِنَ اللَّهِ بِعَیبِهَا وَ تَصْغِیرِهَا حَیثُ قَالَ:‏

«اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاهُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَهٌ وَ تَفاخُرٌ بَینَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یکُونُ حُطاماً وَ فِی الْآخِرَهِ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ مَغْفِرَهٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ. سابِقُوا إِلى‏ مَغْفِرَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّهٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ

ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یؤْتِیهِ مَنْ یشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ‏. وَ قَالَ‏ یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ. وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ».

تا توانید جانب خدا را نگه دارید، بشنوید و فرمان برید، پس خداى را در نظر گیرید، پند هاى او را بپذیرید. من بسیارى از شما را مى‏ بینم که عواقب (و زیان هاى) گناه نزارشان کرده، اما باز حذر نمى ‏کنند به دینشان خلل رسانده و دشمنش نمى ‏دارند، مگر بانگ خدا را نمى‏ شنوید که در بیان عیب و حقارت دنیا فرماید:

«بدانید که زندگى دنیا بازیچه است و سرگرمى، و آرایش و مباهات به یک دیگر و افتخار به فزونى مال و اولاد، بسان بارانى که (ببارد و زمین را سرسبز کند و) گیاهش بزرگان (یا کافران دنیاپرست) را به شگفت آرد (و خرسند سازد) سپس سبزى (و صفا) را از دست بدهد، و بینى که زرد رنگ گشته و از آن پس خشک و خرد شود و در آخرت عذاب سخت است و آمرزش و رضاى خداوند و زندگى دنیا چیزى جز اسباب فریب نیست.

«به آمرزش پروردگارتان بشتابید و به آن بهشتى که عرضش به پهناى آسمان و زمین است و براى آن ها که به خدا و پیمبرانش ایمان آرند مهیا گشته، این فضل خدا است، به هر که خواهد عطا کند و خداى را فضلى عظیم است.»[۶]

و در ترغیب به خدا و پرهیز از دنیاگرایی و دنیافریبی فرماید: «اى مومنان جانب خدا را نگه دارید و هر کس بنگرد که چه براى فردا فرستاده، و خدا را در نظر گیرید که از هر چه کنید آگاه است به سان آن ها نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا هم خودشان را از یادشان برد (و دیگر به فکر خود نبودند) و هم آنان فاسق (و بدکار) اند.»[۷]

‏فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ تَفَکَّرُوا وَ اعْمَلُوا لِمَا خُلِقْتُمْ لَهُ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ یخْلُقْکُمْ عَبَثاً وَ لَمْ یتْرُکْکُمْ سُدًى قَدْ عَرَّفَکُمْ نَفْسَهُ وَ بَعَثَ إِلَیکُمْ رَسُولَهُ وَ أَنْزَلَ عَلَیکُمْ کِتَابَهُ فِیهِ حَلَالُهُ وَ حَرَامُهُ وَ حُجَجُهُ وَ أَمْثَالُهُ فَاتَّقُوا اللَّهَ فَقَدِ احْتَجَّ عَلَیکُمْ رَبُّکُمْ فَقَالَ‏ أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَینَینِ. وَ لِساناً وَ شَفَتَینِ. وَ هَدَیناهُ النَّجْدَینِ‏ «۳» فَهَذِهِ حُجَّهٌ عَلَیکُمْ‏ فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ‏ فَإِنَّهُ‏ لا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ‏ وَ لَا تُکْلَانَ إِلَّا عَلَیهِ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ نَبِیهِ وَ آلِهِ.

بندگان خدا! از خدا پروا کنید، بیندیشید، براى آخرین منزل هستى و آنجا که براى آن خلق شده ‏اید کار کنید، خدا شما را بیهوده نیافریده و خود سر رها نکرده، خود را به شما شناسانده، پیامبرش را برایتان فرستاده، کتابش را که مشتمل بر حلال و حرام، حجت ها و مثل هاست نازل کرده. پس تقوا پیش گیرید که پروردگار برایتان حجت آورده و فرموده:

«مگر ما براى او (انسان) دو چشم و زبان و دو لب نیافریدیم؟ و راه خیر و شر به او ننمودیم؟»[۸] این حجت خداست بر شما، پس تا توانید جانب خدا را نگه دارید که نیرویى جز به یارى او نیست و جز بر او توکل نشاید، و صلى اللَّه على محمد نبیه و آله.[۹]

جمع بندی

پرهیز از دنیاگرایی و دنیاطلبی، یکی از مهمترین اوصاف و ویژگی های پارسایان و تقواپیشه گان است و  در کلام و گفتار معصومان (علیهم السلام) بسیار بدان پرداخته شده است.

در این راستا امام سجاد (علیه السلام)، در حدیثی گهربار، ضمن سفارش به تقوا، زهد و پرهیز از دنیاگرایی، نسبت به فرارسیدن لحظه مرگ افرادی که به دنیا وابسته بوده و همتی در پرهیز از دنیاگرایی ندارند هشدار داده است.

از نگاه آن حضرت، زندگى دنیا بازیچه و سرشار از فریبندگی دنیا است و و هدایت و رستگاری انسان، تنها در گرو توجه دائمی به خدا، دنیاگریزی و پرهیز از دنیاگرایی دانسته است.

پی نوشت ها

[۱] تحف العقول‏، ص۲۷۲.

[۲] مومنون،۹۹.

[۳] ابراهیم،۱۴.

[۴] انبیاء،۹۴.

[۵] تغابن،۱۵.

[۶] حدید،۲۰-۲۱.

[۷] حشر،۱۸-۱۹.

[۸] بلد،۸-۹.

[۹] ترجمه تحف العقول، ص۴۳۱.

منابع

• قرآن کریم.
• ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، تحقیق غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق.
• ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، ترجمه تحف العقول، ترجمه جنتى، احمد، تهران، موسسه امیر کبیر، چ ۱، ۱۳۸۲ش.