صفت علم، صفت ثبوتیه خداوند تبارک و تعالی

یکی از صفات جمال و کمال خداوند، صفت علم است و در ثبوت این صفت برای خداوند، جای هیچ گونه تردیدی نیست و فلاسفه و متکلمان اسلامی بلکه همه خداپرستان بر این مطلب، اتفاق نظر دارند.

تعریف صفت علم

برخی علم را به صور مرتسمه در ذهن و صورت حاصله نزد عقل تعریف نموده و برخى دیگر به حضور شییی نزد شخص تفسیر کرده ‏اند.

و این معانى درباره علم واجب الوجود درست نیاید زیرا لازمه آن ها حصول بعد از فقدان و وجود بعد از عدم است یعنى عارض شدن علم بر ذات وى بعد از آن که داراى علم نبوده است پس لازم آید که علمش زائد بر ذاتش باشد و حال آن که علم واجب الوجود عین ذات اوست.

پس مراد از صفت علم انکشاف و ظهور اشیاء است نزد او به طورى که نسبت علمش به آن ها در ازل و ابد و قبل از آفرینش و بعد از آن یکسان است. و دلیل بر صفت علم واجب الوجود بسیار است که به بعض آن‏ها اشاره می ‏شود:

اول- دلیلى است که براى اثبات جمیع صفات کمالیه ذکر شد که چون ذات واجب الوجود داراى جمیع مراتب وجود است لذا هر صفت کمالى را داراست و چون علم صفت کمال و مرتبه از مراتب وجود است باید آن را دارا باشد.

دوم- دلیلى است که فاضل مقداد بیان نموده که چون واجب الوجود فاعل مختار است و فاعل مختار فعلش باراده است. بنابراین باید داراى‏ صفت علم باشد زیرا اراده فعلى بدون صفت علم به آن محال است بلکه اراده عین علم بصلاح است چنانچه بیاید.

سوم- دلیلى است که علامه حلى (ره) به آن اشاره فرموده که چون افعال خداوند محکم و متقن و مشتمل بر امور عجیب و غریب و متضمن خواص و فوائد کثیر و داراى حکم و مصالح بسیار است دلالت می کند بر این که فاعل آن ها (یعنى خداوند) دانا و حکیم است.

و توضیح این دلیل آنست که هرگاه انسان یک اثر صنعتى مانند برق یا هواپیما یا رادیو یا غیر اینها را مشاهده کند و لطائف و دقت ها و ریزه‏ کاری هایى که در آن بکار رفته است مطالعه نمایند اعتراف می کند که مخترع و صانع آن داراى صفت علم و دانش و مهارت و استادى کاملى بوده که به این نحو اجزاء را مرتب و منظم نموده و هر چیزى را بجاى خود به منظور فائده که بر آن مترتب است نهاده.

همچنین اگر انسان در موجودات و مصنوعات عالم آفرینش از روى دقت و امعان نظر نماید و نظم و ترتیبى که بین آن ها برقرار و فوائد و خواصى را که بر وجود هر یک مترتب است بررسى کند براى وى قطع حاصل شود که این ها اثر وجود مدبر حکیم و صانع علیمى است که هر یک را براى مقصد معین و منظور خاصى و بهر کارى ایجاد نموده است.

گردش خورشید و زمین و ماه و ستارگان در این فضاى وسیع و نظام خاصى که در حفرکت آن ها می شود و نتایج و ثمراتى از قبیل پیدایش شب و روز و ماه و سال و فصول چهارگانه و غیره که بر آن مترتب است آیات و نشانه‏ هاى بارزى بر صفت علم و حکمت و دانایی صانع و مدبر آن ها است:

وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّى عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ لَا الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَها أَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لَا اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ‏ یَسْبَحُونَ‏^[۱] (و از آیات الهى خورشید است که سیر می کند به طرف قرارگاهى که براى اوست؛ و این تقدیر خداوند غالب و دانایى است و از براى ماه منازلى مقرر کردیم تا بر می گردد مانند چوب شاخ خرماى خشک شده، نه خورشید را سزد که به ماه رسد و نه شب تواند بر روز پیشى گیرد و همه در مدار خود به سیر و شنا مشغولند).

مشاهده موجوداتى که روى زمین زندگى می کنند و مطالعه احوال انواع مختلف آن ها از جمادات و نباتات و حیوانات و لطائف صنعت و حکمتى که در ایجاد و آفرینش هر یک بکار رفته و وحدت نظامى که بین آن ها برقرار است هر یک دلیل روشنى بر علم و حکمت آفریدگار عالم است.

و اگر غیر انسان موجودى در عالم نبود، هم او براى اثبات صفت علم و قدرت و اراده صانع خود کافى بود، زیرا آنچه در عالم کبیر است در این موجود عجیب که از او بعالم صغیر تعبیر نموده ‏اند به ودیعه نهاده شده است.

أ تزعم انک جرم صغیر و فیک انطوى العالم الاکبر^[۲] (آیا گمان می کنى که تو جثه کوچکى هستى و حال آن که عالم کبیر در تو نور دیده شده است).

یکى از عجایبى که در آفرینش انسان بکار رفته قوایى است که براى حفظ حیات و بقاء نسل و تنظیم امور معاش و معاد وى قرار داده شده و آن ها به سه قسمت تقسیم می شوند.

قسمت اول- قوایى است که مربوط به روح نباتى و مشترک بین نباتات و حیوانات و انسان است و آن ها سه قوه ‏اند.

اول- قوه غاذیه است که مواد غذایی را براى هر یک از اعضاء جهت تبدیل به آن عضو می رساند و به کمک چهار قوه کار او انجام پذیرد.

الف- جاذبه است که مواد غذایی را جذب می نماید و گرسنگى و تشنگى‏، اثر این قوه است و به وسیله همین قوه است که غذا به معده و از آنجا به قلب و از قلب به سایر اعضاء وارد می شود.

ب- ماسِکِه است که غذا را در معده براى هضم و خون را در اعضاء براى تبدیل نگاهدارى می کند.

ج- هاضمه است که غذا را در معده به کیلوس و کیموس و بالاخره شیره معدى را تبدیل به خون می نماید.

د- دافعه است که فضولات غذا را دفع می نماید.

دوم- قوه نامیه است که باعث نمو بدن و اعضاء آن می گردد و عمل آن به کمک قوه غاذیه و قوه مغیره (که مواد غذایی را به اعضاء تبدیل می نماید) انجام گیرد.

سوم- قوه تولید مثل است که موجب پیدایش همنوع و بقاء نسل است و کار آن باعانت قوه غاذیه و قوه مصوره (که تنظیم صورت می کند تمام شود).

قسمت دوم- قوایی است که مربوط به روح حیوانى و مشترک بین حیوان و افراد انسان است و آن ها دو قوه ‏اند.

اول- ادراک به وسیله آلت، و این ادراک یا به حواس ظاهرى است و آن ها پنج حس است.

الف- باصره (حس بینایی) که در چشم است و به وسیله آن الوان و نقوش و اشکال درک می شود.

ب- سامعه (حس شنوایی) که در گوش است و به وسیله آن اصوات احساس می گردد.

ج- شامه (حس بوئیدن) که در بینى است و به وسیله آن بوى‏ ها استشمام می شود.

د- ذائقه (حس چشیدن) که در زبان است و به وسیله آن طعم ‏ها درک می گردد.

ه- لامسه (حس پسودن) که در پوست بدن است و به وسیله آن سردى و گرمى و زبرى و نرمى و غیره احساس می گردد.

و یا به وسیله قواى باطنى است و آن ها نیز پنج است:

الف- حس مشترک که مدرک محسوسات حواس ظاهره است‏

ب- قوه خیال که حافظ صور و خزانه حس مشترک است.

ج- قوه واهمه که مدرک معانى جزیی است.

د- قوه حافظه که حافظ معانى جزیی است.

ه- قوه متصرفه که جمع و تفریق و ترکیب و تالیف بین صور و معانى نموده و نتیجه مثبت یا منفى اخذ می کند و این قوه اگر تحت فرمان عقل قرار گیرد متفکره و اگر تحت فرمان واهمه واقع شود متخیّله نامند.

دوم- تحریک ارادى است که به وسیله قوه غضبى و شهوى صورت گیرد که اولى دفع مضار و دومى جلب منافع می کند.

قسمت سوم- روح انسانى است که ممیز وى از سایر حیوانات است و داراى قوه عقل است و از آن بنفس ناطقه و قلب نیز تعبیر می شود که مدرک کلیات و مدبر و متصرّف در بدن انسانى است‏^[۳]

و شرح و تفصیل خصوصیات و کیفیات این قوا و آثار علم و قدرت و حکمت و صنعتى که در یک یک آن ها مشهود است از طور این مختصر خارج است و این اشاره براى آن بود که دلالت وجود انسان بر علم و حکمت صانع خود تا حدى روشن و واضح گردد.

(فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ‏^[۴]

و مخفى نماند که دلیل اول چون از نفس وجود استفاده می شود جمیع مراتب علم از علم بذات و علم به صفات و علم بافعال و علم بجمیع ممکنات و همچنین علم او را در ازل و ابد و قبل از صدور فعل و بعد از آن اثبات می کند.

و اما دلیل دوم- و سوم- چون از آثار و افعال وى استفاده می گردد تنها علم بافعال صادره را قبل از صدور آن اثبات می کند.

نکته دیگر که لازم است تذکر داده شود اینست که عمده اختلاف بین ملیین و طبیعیین درباره علم و حکمت و اراده صانع است و الا در این که باید براى موجودات نخستین مبدیی باشد برى از فنا اختلافى نیست و اسم او را هر چه می خواهند بگذارند.

عموم علم: علم واجب الوجود بر جمیع معلومات از جزئیات و کلیات حتى حقیقت ذات و صفات خود تعلق می گیرد و چیزى از علم وى بیرون نیست.

و دلیل بر این مطلب آنست که چون ذات واجب الوجود داراى اعلى مراتب وجود است صفات او غیر متناهى و نامحدود است چه اگر محدود شود فوق آن حد را نخواهد داشت پس فاقد مرتبه از وجود خواهد بود و این مستلزم نقص و احتیاج است و واجب الوجود از اینها منزه است.

و علامه حلى (رحمه اللّه علیه) بر عموم صفت علم به این طریق استدلال نموده که چون خداوند حى است و بر حى صحیح است که هر چیزى را بداند پس باید خداوند همه چیز را بداند زیرا هر چه در حق خداوند صحیح باشد براى وى واجب است.

ولى این دلیل تمام نیست زیرا علم و قدرت دلیل بر حیات و برگشت حیات به صفت علم و قدرت است (چنانچه بیاید) بنابراین ثبوت حیات متوقف بر ثبوت صفت علم و قدرت است و اگر ثبوت علم نیز متوقف بر ثبوت حیات باشد دور لازم آید لکن نفس این مطلب (که خداوند صحیح است هر چیزى را بداند و هر چه بر خداوند صحیح باشد واجب است آن را دارا باشد) کامل و تمام است و برگشت آن به همان دلیل اول است و توضیحش این ستکه چون به حسب عقل مانعى نیست از این که خداوند داناى بهر چیزى باشد- یعنى- عقل تجویز می کند که خداوند هر چیزى را بداند، بنابراین باید علمش به همه چیز تعلق گیرد زیرا صفات کمالیه حق تعالى عین ذات اوست و اگر اتصاف ذات به صفتى صحیح باشد ولى فاقد آن باشد در تحصیل آن احتیاج به غیر خود پیدا کند و احتیاج نقص است و بر واجب الوجود روا نیست.

و جماعتى از حکماى قدیم گفته‏ اند که علم خداوند به جزئیات تعلق نگیرد براى این که جزئیات در تغییر و زوال است و لازمه تغییر معلوم تغییر علم و تغییر علم نیز مستلزم حدوث حالى بعد از حال دیگر است، بنابراین خداوند محل حوادث واقع شود و چون خداوند محل حوادث نیست علم او به جزئیات تعلق نمی گیرد.

و فاضل مقداد سیوری حلی (ره) جواب داده است به این که علم را به معلوم تعلقى است اعتبارى و آنچه بواسطه تغییر معلوم متغیر می شود آن تعلق اعتبارى است نه علم ذاتى.

و تحقیق در جواب این است که علم مثل قدرت از صفات ذات اضافه است و دو طرف لازم دارد یعنى عالم و معلوم می خواهد چنانچه قدرت قادر و مقدور می خواهد ولى همین طور که وجود قدرت در خارج بر وجود مقدور توقف ندارد بلکه محال است توقف داشته باشد، زیرا اگر مقدور در خارج موجود باشد تأثیر قدرت در آن معنى ندارد چون تحصیل حاصل لازم آید و این محال است همین نحو وجود علم بر وجود معلوم توقف ندارد چون ایجاد معلوم از روى علم می شود پس باید علم پیش از معلوم وجود داشته باشد مخصوصا درباره واجب الوجود که علمش عین ذات او است نه صورت حاصله در نفس.

بنا بر این تغییر، معلوم موجب تغییر علم نمی شود و همین طور که علم قبل از وجود معلوم وجود داشته در حال وجود معلوم و پس از انعدام او نیز موجود است و تغییرى در او پیدا نمی شود و این معنى را ما در خود نیز مشاهده می کنیم، مثل این که الان علم داریم که فردا خورشید طلوع می کند چنانکه اکنون طالع است و دیروز طالع بود و این تغییرات باعث تغییر علم ما نمی شود.[۵

پی نوشت ها

[۱] . سوره یس آیات ۳۹ و ۴۰ و ۴۱.

[۲] . شعر مذکور منسوب بحضرت على علیه السلام است.

[۳] . پوشیده نباشد که قوه عقل اختصاص بافراد انسان ندارد و ملائکه و طائفه جن نیز از آن بهره ‏مند هستند بلکه به طورى که از آیات و اخبار بسیار و حس و وجدان استفاده می شود سایر حیوانات هم تا اندازه از آن بی ‏بهره نیستند و لذا معرفت بپروردگار و انبیاء و ائمه دارند و ذکر و تسبیح و عبادت و خضوع و خشوع نسبت به آفریدگار خود می نمایند.

[۴] . سوره مؤمنون آیه ۱۵ یعنى پس بزرگ است خداوندى که نیکوترین آفرینندگانست.

[۵] . کلم الطیب در تقریر عقاید اسلام، ص: ۵۴