تفسیر أحسن الحدیث‏

« تفسیر أحسن الحدیث»، اثر سید على‏اکبر قرشى، تفسیر کل قرآن به زبان فارسى، کتابى است ساده و روان با جهت‏گیرى هدایتى و تربیتى، متناسب با فهم توده‏ى مردم، که جلوه تفسیر قرآن به قرآن و استفاده از روایات را در خود دارد.

آغاز نگارش آن، هشتم ذوالقعده ۱۳۹۶ ق/ ۱۳۵۶ ش و بعد از ۹ سال و چند ماه، به سال ۱۳۶۵ ش، پایان یافت.

نسبت به نام‏گذارى تفسیر، مصنف مى‏فرماید: ابتدا نامش را« تفسیر ممتاز» گذاشتم، ولى در ذهنم بود که این نام، مناسب نمى‏باشد. جلد اول با همین نام چاپ شد. خیلى فکر کردم که چه نامى براى آن انتخاب نمایم. بعد از مدتى به نظرم آمد که خداوند، قرآن را« أحسن الحدیث» نامیده است؛ در سوره زمر آیه ۲۳ مى‏فرماید:«الله نزل أحسن الحدیث کتابا متشابها»؛به همین جهت این نام را انتخاب نمودم.

این تفسیر همانند بسیارى از تفاسیر، مقدمه‏اى در بعضى مسائل علوم قرآنى دارد که در حقیقت جزو مبادى تفسیر و آشنایى کلى با قرآن مى‏باشد؛ مانند توضیح کلمه« قرآن»، سوره‏ها و آیات قرآن، مطالب قرآن، سوره‏ها و آیه‏هاى مکى و مدنى، تقسیم سوره‏ها به سال‏هاى قبل از هجرت و بعد از آن، اولین و آخرین سوره، ترکیب و ترتیب سوره‏هاى قرآن، نزول دفعى و تدریجى قرآن، عاصم و قرائت او، اهتمام پیامبر( ص) به خواندن و آموختن قرآن، حکایت قرآن، قرآن و انقلاب اسلامى و توضیح سبک تفسیرى در تفسیر احسن الحدیث.

نویسنده در ذیل عنوان مطالب قرآن مى‏فرماید: لذا آیات قرآن، حدود دو هزار و صد آیه در زمینه خداشناسى و استدلال به وجود حق تعالى از راه‏هاى طبیعت و عقل است. همچنین در میان صفات عالیه خداوند از قبیل علم، قدرت، حکمت، حیات، رحمت، اراده، تدبیر جهان و امثال آن مى‏باشد.

حدود هزار و پانصد آیه در شرح حال پیامبران و مبارزه طرف‏داران حق با طرف‏داران باطل و جبهه‏گیرى اهل توحید و طاغوت‏ ها در برابر یکدیگر و پیکار قولى و عملى این دو جناح است که به پیروزى حق و اهل حق ختم مى‏شود. حدود پانصد آیه در زمینه احکام و بقیه آیات در زمینه موعظه‏ها، تشویق به اعمال و صفات نیک، بیدارى انسان‏ها، حالات روحى بشر و مانند آن است؛ بنابراین مى‏توان مطالب قرآن را در چهار کلمه خلاصه کرد: الله، معاد، دنیا و آخرت.

انگیزه مفسر

ایشان مى‏فرماید: بعد از نوشتن قاموس قرآن و کتاب‏هاى دیگر در فکرم بود که اثرى ماندگار از خود برجاى گذارم؛ خداوند لطف فرمود، به فکرم رسید، تفسیر بنویسم و این تفسیر هم فارسى باشد. نظرم این بود که ما در مملکت، تفسیر فارسى کم داریم. آن وقت، هنوز تفسیر فارسى کاملى ارائه نشده بود؛ چند جلد از تفسیر نمونه آمده بود؛ منتهى نظرم آن بود که باید حداقل، دوازده تفسیر فارسى داشته باشیم. این مسئله، باعث شد که من این تفسیر را نوشتم.

روش تفسیر

روش این تفسیر در ترتیب مباحث، آن است که در آغاز، آیاتى را که مطالب آن با یکدیگر مرتبط است، برمى‏گزیند، سپس ترجمه فارسى آن را ارائه مى‏دهد، آنگاه وارد سه بحث جداگانه خواهد شد: کلمه‏ها، شرح‏ها و نکته‏ها.

کلمه‏ها

در این بخش، کلمات آیات اعم از افعال و اسماء، ترجمه مى‏شود. همچنین احیانا وجه تسمیه( مانند وجه تسمیه ابلیس براى شیطان، آیه ۲۴ سوره بقره، ج ۱، ص ۹۰)، اختلاف معنا( مانند معناى بناء و سفک در آیه ۲۲ و ۳۰ سوره بقره)، مفرد کلمات، نوع کلمه مانند مشتق یا جامد بودن( مانند کلمه ملائکه در آیه ۲۰ سوره بقره)، معناى شرعى( مانند معناى شرعى کلمه سجده در آیه ۲۴ بقره) و وزن آنها بیان مى‏گردد. نیز گاهى لفظ عربى را در ترجمه مى‏آورد( مانند: الأنهار: النهر: مجرى الماء الفائض).

در معانى کلمات و توضیح آنها در مواردى به قبل ارجاع مى‏دهد. در این بخش، مطالب را از قاموس قرآن خود، مفردات راغب، تفسیر مجمع البیان، أقرب الموارد، برهان قاطع، قاموس اللغه، صحاح و براى شاهد آوردن، به نهج البلاغه هم استناد مى‏نماید( مانند« یتخبطه»، ج ۱، ص ۵۲۰، آیه ۲۷۵ بقره و« أخدود»، ج ۱۲، ص ۱۶۱، آیه ۴، سوره بروج). هر از چندى نیز وزن کلمات را ذکر مى‏نماید، منتهى وزن فارسى( مانند: أکل بر وزن شتر، کبر بر وزن جگر، ج ۱، ص ۴۹۸، در آیه ۲۹۵- ۲۹۶، سوره بقره).

در معناى کلمه، گاهى آن را به شکل مرکب معنا مى‏نماید( مانند: شئتما، ج ۳، ص ۳۸۴، سوره اعراف، آیه ۱۹).

ابتداى هر سوره، کلیاتى راجع به آن از قبیل مکى یا مدنى بودن، تعداد آیات، چندمین سوره در نزول، قبل یا بعد بودن آن نسبت به سوره دیگر، فضائل سوره، غرض سوره و علت نام‏گذارى سوره مطرح مى‏شود. گاهى نیز به اختلاف نظر در آیات سوره‏ها اشاره‏اى دارد( مانند: ج ۱۲، ص ۳۶۸، سوره أرأیت). به شأن نزول سوره‏ها در این قسمت اشاره مى‏نماید.

در این بخش، از روایات تفسیر مجمع البیان، تفسیر عیاشى، تفسیر برهان، تفسیر ابن کثیر، تفسیر بیضاوى، تفسیر المیزان و تفسیر کشاف استفاده کرده است.

شرح‏ها

در این فراز، شروع به تفسیر تک‏تک آیات مى‏نماید و قبل از آن، شأن نزول آیه را( در صورت موجود بودن) بیان مى‏کند. گاهى توضیح مختصرى راجع به موضوع آیات ذکر مى‏نماید( مانند بحث تحویل قبله)، سپس خلاصه‏اى از مطالب آیات را در قالب خلاصه آیات بیان و سرانجام به تفسیر تک‏تک آیات مى‏پردازد.

در این میان، گاه، لفظ یا معنایى از آیه را با کمک آیات دیگر توضیح مى‏دهد( مانند شرح« کذلک» با استفاده از آیات دیگر، آیه ۱۴۳ سوره بقره، ج ۱، ص ۲۶۶). در توضیح روایات نیز بعضا نظرى به تفسیرى بودن روایت یا بیان مصداق نمودن آن دارد. ارتباط دسته آیات را در این بخش بیان مى‏نماید.

در نقل اقوال تفسیرى، گاه یکى را ترجیح مى‏دهد.

مواردى نیز در پاورقى بخش شرح‏ها، به مطالب قاموس قرآن خود، ارجاع مى‏دهد( مانند: ج ۱، ص ۴۷۹، بحث کرسى و بحث اهل اعراف، ج ۳، ص ۴۱۹).

و نیز در این پاورقى‏ها موارد اقتباس از تفاسیر دیگر را ذکر مى‏نماید( مانند: ج ۱، ص ۴۷۸، در تفسیر«لا تأخذه سنه و لا نوم»).

نکته‏ها

نویسنده مى‏فرماید: مطالبى که اگر در بخش شرح‏ها مى‏آوردیم باعث طولانى شدن آن مى‏شد و نیز مطالبى که به‏عنوان برداشت‏هاى امروزین از آیات است، در این قسمت آورده‏ایم.

البته بخش نکته‏ها، همه دسته آیات را در بر نمى‏گیرد و مواردى را شامل نمى‏شود( مانند آیه ۲۱۳ سوره بقره، ج ۱، ص ۳۸۴؛ ج ۲، ص ۲۹۷، ذیل آیات ۱۱۲ تا ۱۱۷ سوره انعام و…).

مطالبى در این بخش مطرح شده که بیشتر حالت موضوعى دارد، مانند عالم برزخ( ذیل آیه ۱۳۰- ۱۳۴ سوره بقره)، زندگى مکتبى( ذیل آیه ۶۸ سوره انعام ج ۳، ص ۲۴۷)، تجسم عمل( در سوره زلزال)، قصه آدم( ج ۳، ص ۳۹۰). در این بخش، مطلب دکتر رشاد مصرى به نقل از مجله مکتب اسلام، شماره چهارم، سال ۱۴ در جلد ۳، ص ۳۶۶، آورده شده است.

ویژگى‏هاى تفسیر

ویژگى مهم این تفسیر، بیان ساده و روان آن است که استفاده آن را براى عموم فارسى‏زبانان، سهل و آسان مى‏گرداند و قشر جوان دبیرستانى و دانشجو به‏راحتى مى‏توانند از آن بهره گیرند.

ویژگى دیگر آن، پرهیز از ذکر اقوال و نظرات گوناگون است که سبب فهم سریع و راحت‏تر مطالب مى‏گردد و خواننده را دچار سرگردانى نخواهد کرد.

منابع تفسیر

در این اثر، از تفاسیر و منابع شیعه و اهل سنت استفاده وافرى شده است، از جمله: ۱. نهج البلاغه؛ ۲. تفسیر المیزان؛ ۳. تفسیر مجمع البیان؛ ۴. تفسیر البرهان؛ ۵. تفسیر عیاشى؛ ۶. تفسیر صافى؛ ۷. تفسیر جوامع الجامع؛ ۸. تفسیر آلاء الرحمن؛ ۹. اصول کافى؛ ۱۰. بحار الأنوار؛ ۱۱. من‏لایحضره‏الفقیه؛ ۱۲. وسائل الشیعه؛ ۱۳. سفینه البحار؛ ۱۴. تفسیر کشاف؛ ۱۵. تفسیر بیضاوى؛ ۱۶. تفسیر نیشابورى؛ ۱۷. تفسیر المنار و…

فهرست منابع:

1. مقدمه و متن کتاب.
2. دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهى، به کوشش بهاءالدین خرمشاهى، چاپ اول، پاییز ۱۳۷۷، انتشارات دوستان.
3. فصلنامه بینات، شماره ۵، سال دوم، بهار ۱۳۷۴، در مصاحبه با مفسر محترم.