کتاب الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز

مولف کتاب الوجیز فی تفسیر القرآن، عالم بزرگوار، على بن حسین بن محى ‏الدین بن ابى ‏جامع عاملى مى ‏باشد.

انگیزه مفسر از تالیف کتاب الوجیز فی تفسیر القرآن

مفسر در مقدمه کوتاه خود بر تفسیر، انگیزه خویش را چنین مى‏ نویسد: «علم تفسیر از جهت موضوع، از شریف ‏ترین علوم و برترین معارف دینى است؛ زیرا از انوار قرآن، کشف حجاب مى‏ نماید و در ضمن آن حقایق بسیارى از علوم و دقائق مهمى از فنون مختلف آشکار مى‏ گردد؛ بدین جهت همیشه تالیف تفسیرى را آرزو داشتم که مختصرى از معارف قرآن را بیان کند. پس از استعانت به فیض الهى و فضل او با وجود مشاغل فراوان، عزم جزم نموده، به تالیف آن اقدام کردم».

معرفى کتاب الوجیز فی تفسیر القرآن

عنوان تفسیر «الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز» و روش تفسیرى آن، روشى مزجى است که مولف در نگارش آن گزیده‏ گویى را پیشه ساخته و به بسیارى از وجوه تفسیر و نکات بلاغى و ادبى اشاره نموده است؛ درعین ‏حال از وجوه اعراب و قرائات صرف نظر نکرده است.

مفسر در مقدمه کوتاه خود مى‏ نویسد: «در این تالیف بنا را بر ایجاز در تعبیر نهاده، درعین ‏حال به اکثر اقوال و وجوه تفسیرى اشاره داشته و برخى نکات را که فهم معنا بر آن متوقف بوده، متعرض گشته، در قرائت به ذکر قرائات سبعه اکتفا، نموده (در برخى موارد جزیى به دیگر قرائت‏ ها اشاره کرده‏ ام). در عدد آیات بنا را بر مشهور (که از «بسم الله الرحمن الرحیم» غفلت مى ‏نمایند)، نهادم؛ گرچه در اعتقاد بنا بر روایات متواتر صحیحه، آن را جزء هر سوره ( جز سوره توبه) مى‏ دانم».

روش کتاب الوجیز فی تفسیر القرآن

ایشان معمولا پس از ذکر نام سوره، تعداد آیات، مکى و مدنى بودن و اختلاف در آن را بیان مى‏ نماید. وجه تسمیه سوره و فضل قرائت آن را جز موارد اندک (در سوره حمد) متعرض نمى ‏گردد.

مقاطع آیات را بیان کرده، ضمن تفسیر آن، نکات اعرابى و ادبى کلمه و جمله را بیان مى ‏نماید و در صورت اختلاف قرائت، با ذکر قارى آن را بازگو مى‏ کند. ذکر شان نزول آیات نیز مورد توجه ایشان بوده و در موارد ضرورى به بیان آن مى ‏پردازد ( مانند ج ۱، ص ۲۲۴ ذیل آیات ۵ و ۶ آل عمران درباره وفد نجران).

استفاده وافر ایشان از روش تفسیر قرآن به قرآن، با ذکر مضمون آیات دیگر یا اشاره به مضمون آنها، به‏ گونه‏ اى است که حتى در مباحث ادبى از آیات دیگر بهره مى ‏برد.

مفسر به تناسب بین آیات توجه داشته و در موارد مختلف از آن در توضیح مطالب بهره برده است (مانند آیه ۶ سوره بقره، ج ۱، ص ۶۹). با توجه به سابقه ادبى و لغوى تفسیر، گاه به معناى شرعى نیز اشاره دارد( مانند معناى کفر، ج ۱، ص ۷۰). در مواجهه با آیات فقهى، فقط بنا را بر تفسیر متداول نهاده و مستقلا وارد مباحث فقهى نشده است.

در بحث نسخ آیه به آیه، متعرض مصادیق آن شده و با ذکر ناسخ و منسوخ، نظر خود را نیز بیان مى ‏کند ( مانند آیه ۲۴۰ سوره بقره، ج ۱، ص ۱۹۶). مفسر ضمن رعایت تفسیر قرآن به قرآن، براى تبیین معانى آیات، از روایات نیز بهره وافر برده، ضمن نقل مضمون روایات، گاه اصل روایت را که جایگاه تفسیرى دارد، بیان مى‏ کند.

امتیازات و ویژگى ‏هاى کتاب الوجیز فی تفسیر القرآن

برخى از ویژگى‏ هاى این تفسیر را مرحوم دکتر عبد الرزاق محى ‏الدین در مقدمه خود، چنین بیان کرده است:

برداشت مفسر از آیات قرآن، برداشتى است ادیبانه که باعث گردیده، اثر او از بسیارى تفسیرهاى دیگر متمایز باشد؛ چراکه بیشتر مفسران، آیات را چنان با فرهنگ خویش درآمیخته ‏اند که نوعى تکلف و ساختگى در آن به چشم مى ‏خورد؛ در نتیجه، شگفتى‏ هایى را که نشانه اعجاز قرآنند، از بین برده ‏اند.
مفسر، نظریه‏ هاى گوناگون مفسران را با دقت و امانت و بدون تعصب و پایمال کردن اندیشه‏ اى یا برترى دادن بر اندیشه دیگر، بیان نموده و سپس با آرامش خاطر، نظریه خویش را ابراز کرده است.

مولف، بحث را نه‏ گسترده و وسیع مطرح کرده و نه آن را کوتاه و نارسا رها ساخته، بلکه کوشیده است مطالب را با فشردگى مناسبى بیان نماید و بر این اساس، قرائات، شان نزول، لغت، قواعد نحوى، بلاغت، احکام فقهى، مسائل کلامى، حوادث تاریخى، همه و همه را یکسان مورد توجه قرار داده است و بى ‏گمان در هنر نگارش، همگان از این ویژگى برخوردار نیستند.

این شیوه بیان گویاى این حقیقت است که مفسر به علوم عربى و مباحث اسلامى، تسلط کامل داشته است؛ تسلطى که وى را در چیرگى بر قلم خویش توانا ساخته است.
اختصار از دیدگاه مولف، اختصار در اندیشه‏ ها و مطالب نیست، بلکه اختصار در رساندن مفاهیم و مطالب است؛ یعنى اختصار به‏گونه‏ اى است که اگر توضیح مطالب را در کتاب‏ هاى مفصل جستجو کنید، به بیش از آنچه در این اثر به آن اشاره رفته، دست نخواهید یافت.

آقاى مالک محمودى کار تحقیق این اثر را به عهده گرفته است. وى ماخذ روایات و اقوال و آرا نقل ‏شده مفسران را ردیابى کرده و به ‏دقت نشان داده است.

در نشان دادن اختلاف نسخه ‏ها، آنچه در ارائه معنى و مفهوم متن نقشى داشته است، ثبت کرده و با پاورقى‏ هاى مناسب خود اثرى خواندنى و شایسته، سامان داده است.

منابع تفسیر کتاب الوجیز فی تفسیر القرآن

مفسر محترم، به ‏طور مستقل منابع مورد استفاده خود را ذکر نکرده است، اما از ذکر منابع، اقوال، آرا و روایات توسط محقق و تصریح مصنف در مواردى، بخش عمده ‏اى از منابع آن را مى ‏توان در موارد زیر بیان کرد:

متبع تفسیری کتاب الوجیز فی تفسیر القرآن

• تفسیر مجمع البیان؛
• تفسیر التبیان؛
• تفسیر عیاشى؛
• تفسیر البرهان؛
• تفسیر نور الثقلین؛
• تفسیر روح البیان؛
• تفسیر قرطبى؛
• تفسیر بیضاوى؛
• تفسیر کشاف؛
• کنز العرفان؛
• تفسیر جوامع الجامع؛
• تفسیر ابن کثیر.

منابع روایى کتاب الوجیز فی تفسیر القرآن

• نهج البلاغه؛
• توحید صدوق؛
• وسائل الشیعه؛
• کافى؛
• ثواب الاعمال؛
• جامع احادیث الشیعه؛
• عوالی اللئالی؛
• سنن ترمذى.
  و…

دار القرآن الکریم در مقدمه خود بر این تفسیر، ابتدا سیرى اجمالى از آغاز و تطور تفسیر را ذکر کرده، به سابقه تاریخى موجز نویسى در تاریخ اشاره ‏اى کوتاه دارد، سپس، اهداف دار القرآن را که به امر آیت‏ الله ‏العظمى گلپایگانى ( ره) تاسیس گردید، بازگو نموده به انگیزه انتخاب این کتاب مى‏ پردازد. در پایان مقدمه یادآور مى‏ شود که محقق محترم شیخ مالک محمودى علاوه بر جزء دوم تفسیر در نسخه مخطوط (که از ابتداى سوره اسراء آغاز مى‏ گردد)، تمام تفسیر را نیز از ابتدا تا انتهاى آن مراجعه و تحقیق نموده است.

دکتر عبدالرزاق محى‏ الدین در مقدمه خود به چگونگى چاپ، نسخه‏ هاى مختلف کتاب، خصائص آن و ترجمه مولف، پرداخته است.

منابع

• مقدمات و متن کتاب.
• آینه پژوهش، شماره ۱۲، سال دوم، صفحه ۶۷، دفتر تبلیغات اسلامى.
• طبقات مفسران شیعه، عقیقى بخشایشى، ج ۳، ص ۴۰۱، چاپ اول، دفتر نشر نوید، قم.
• دانشنامه قرآن و قرآن‏ پژوهى به کوشش بهاءالدین خرمشاهى، ج ۲، ص ۱۴۳۱.