پیمان صلح حدیبیه

اشاره:

یکی از وقایع مهم در تاریخ صدر اسلام پیامن صلح حدیبیه است. این پیمان بین پیامبر اسلام و مسلمانان از یک سو و مشرکان قریش ساکن مکه از سوی دیگر امضا گردید. در این نوشته به علت و عامل امضای این پیمان بین طرفین بیان گردیده است.

سال ششم هجرت، با حوادث تلخ و شیرین خود می رفت که پایان یابد. ، پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) در رؤیای شیرینی مشاهده کردند که مسلمانان در «مسجد الحرام» مشغول انجام مراسم خانه خدا هستند. پیامبر خواب خود را برای یاران خویش تعریف کرد، و این را به فال نیک گرفت که مسلمانان در همین نزدیکی ها به آرزوی دیرینه خود خواهند رسید.

رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) با توجه به شناخت عمیقی که از روحیه دشمن داشتند، می دانستند که کفار قریش پس از شکستی که در جنگ احزاب متحمّل شده اند به جنگ مسلمانان نخواهند آمد، و آنها تا این اندازه پختگی سیاسی داشتند که بفهمند جنگ با مسلمانان آن هم با هدف براندازی، دیگر از توان آنان خارج است و اینکه کفار قریش می توانند به صلح هم بیندیشند.حضرت در ماه شوال سال ششم هجری، مصمّم شدند تا برای عمره راهی مکه شوند. منشأ این تصمیم هم آن بود که حضرت خواب دیدند که وارد حرم شده، سرشان را تراشیده و کلید کعبه را در دست گرفته اند.

رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) همراه یک هزار و چهار صد نفر از اصحابشان عازم مکه شدند در طول راه از بدویان خواستند تا وی را همراهی کنند. آنان از پذیرفتن دعوت پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) خود داری کردند، گویا ترس عمده آنها از این به ظاهر بی احتیاطی مسلمانان بود که سلاحی ـ به جزء سلاح مسافر که شمشیر در غلاف بود ـ همراه نداشتند اعراب بر این باور بودند که این سپاه بازگشت ندارد ـ زیرا به سوی مردم مسلحی می روند که هنوز خاطره مصیبت بدر را در ذهن دارند».(۱)

زمانی که خبر نزدیک شدن مسلمانان به قریش رسید، آنان به رایزنی با یکدیگر پرداخته مصمّم شدند تا از ورود آن حضرت به مکه جلوگیری کنند. تصور آنان بر این بود که با توجه به وضعیت جنگی حاکم بر روابط آنان با رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) ، ورود آنان به مکه حتی برای انجام عمره، لطمه ای بر حیثیت قریش خواهد بود. در آن صورت اعراب تصور خواهند کرد که مسلمانان تا اندازه ای قدرتمند شده اند که به راحتی می توانند به مکه در آیند، به همین دلیل، همپیمانان خود مانند ثقیف واحابیش را به یاری طلبیده، دویست سوار را به فرماندهی خالد بن ولید به سوی منطقه غمیم فرستادند، جاسوسانی نیز بر کوه های اطراف گماشتند و خودشان در راه خروجی مکه به سمت حدیبیه مستقر شدند.

رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) با شنیدن این خبر به مشاورت اصحاب نشست و قرار بر این شد تا در منطقه «حدیبیه» واقع در ۲۲ کیلومتری غرب شهر مکه، در راه جده ـ فرود آیند.(۲)

وضعیتی که در حدیبیه به وجود آمده بود چنین بود: رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) به همراه شماری از مسلمانان برای انجام عمره مفرده قصد ورود به مکه را داشت، هیچ گونه سلاحی به جز شمشیری غلاف شده به همراه نیاورد. بنابراین سر جنگ نداشت، چنانکه قصد ماندن در شهر را نیز نداشت. از سوی دیگر قریش سرسختانه مانع از ورود آن حضرت شد، زیرا اطمینان نداشت که آن حضرت تنها برای عمره آمده باشد. در همین حال قریش نیز قصد جنگ ابتدائی با مسلمانان را نداشت. بدین ترتیب لازم بود تا مذاکره ای صورت گرفته و این مشکل به نحوی حل شود، آن گونه که هر دو طرف درخواست دیگری را به نحوی بپذیرد در اصل صلح برای هر دو طرف تنها راه بود اما برای قریش پذیرفتن آن، قدری دشواربود .

رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) برای رام کردن قریش و گرفتن اجازه برای انجام عمره، حاضر بود، شرایطی را بپذیرد. به همین دلیل پیشنهاد عاقلانه ای را مطرح کرد که به امضای طرفین رسید.(۳)

این قرار داد به پیمان حدیبیه معروف شد که مواد آن عبارتند از:

۱. قریش و مسلمانان متعهد می شوند که مدت ده سال هیچ گونه سرقت و جنایت نکنند و جنگ و تجاوز را بر ضد یکدیگر ترک کنند. تا امنیت اجتماعی و صلح عمومی در نقاط شبه جزیره مستقر گردد.

۲. اگر یکی از افراد قریش بدون اذن بزرگتر خود از مکه فرار کند و اسلام آورد، محمد باید او را به قریش برگرداند، ولی اگر فردی از مسلمانان به سوی قریش بگریزد، قریش مؤظف نیست او را به مسلمانان تحویل دهد.

۳. مسلمانان و قریش می توانند با هر قبیله ای که خواستند پیمان ببندند.

۴. محمد و یاران او امسال از همین نقطه به مدینه باز می گردند ولی در سال های آینده می توانند آزادانه، آهنگ مکه نموده و خانه خدا را زیارت کنند، مشروط به اینکه سه روز بیشتر در مکه توقف ننمایند، و سلاحی جز سلاح مسافر همراه نداشته باشند.(۴)

۵. دین اسلام در مکه ظاهر و خداوند آشکارا پرستش گردد و احدی بر دینش اکراه و آزار و سرزنش نشود.

۶. مسلمانان مقیم مکه، به موجب این پیمان می توانند آزادانه شعائر مذهبی خود را انجام دهند و قریش حق ندارد آنها را آزار دهد و یا مجبور کند که از آئین خود بر گردند و یا آئین آنها را مسخره نماید.

ارزیابی پیمان حدیبیه

پیمان صلح میان پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) و سران شرک بسته شد و پس از ۱۹ روز توقف در سرزمین «حدیبیه» مسلمانان به سوی مدینه و بت پرستان به سوی مکه بازگشتند.

در این قرارداد ظاهرا دو امتیاز برای رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) وجود داشت که قریش در یکی از آنها با حضرت مشترک بود.

یکی امنیت ده ساله که قریش به تجارت خویش می پرداخت و رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) با استفاده از آن، فرصتی برای بسط دعوت خویش در سایر نقاط جزیره العرب و حتی خارج از آن یافت. امتیاز دیگر اجازه ورود به مکه برای انجام عمره بود که البته به سال بعد موکول شد، بنابراین از آن به بعد رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) و مسلمانان توانستند بدون جنگ برای عمره به مکه بروند و علاوه بر انجام شعائر دینی به اعراب نشان دهند که آنان نیز کعبه را معظم می شمرند و این گونه نیست که مشتی اوباش و ولگرد و از طبقه صعالیک باشند آن گونه که قریش درباره آنان می گفت. اما مهم تر از این دو امتیاز، امتیاز اینکه مسأله صلح، گذار از یک مرحله بود. قریش موجودیت سیاسی دولت مدینه را پذیرفت. تا پیش از آن قریش در اندیشه نابودی مسلمانان بود، اما اکنون پذیرفته بود که بر اندازی اسلام کار آسانی نیست و باید آن را به عنوان یک واقعیت بپذیرد. رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) با دور اندیشی ویژه، این حرکت را آغاز فتح مکه می دانست، خداوند نیز در آیات قرآن این صلح را فتح و پیروزی آشکار شناساند. جابر می گوید: «ما فتح مکه را جز روز حدیبیه نمی بینیم».(۵) گفته اند که سوره فتح درباره صلح حدیبیه نازل شده و آیاتی از آن درباره بیعت رضوان است. در آغاز سوره آمده است: انّا فتحنالک فتحا مبینا(۶).

خداوند مجموعه تحولات مربوط به صلح حدیبیه تا فتح مکه را مقدمه فتح آشکار، و فتح نزدیک، عنوان کرده است.

«از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده که پس از گذشت مدتی از صلح، اسلام چنان رشد یافت که نزدیک بود بر مکه مستولی شود. مسلمانان و مشرکان در هم آمیختند و اسلام در دلهایشان نفوذ کرد و در سه سال پس از آن، تا سال هشتم ـ عده بی شماری مسلمان شدند که خود بر جمعیت مسلمانان افزود».(۷)

نتیجه: با توجه به آثار و پیامدهای پیمان حدیبیه و درایت رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) در انجام این صلح و محقق شدن وعده های الهی در سایه این پیمان، می توان گفت صلح حدیبیه صد در صد به نفع اسلام تمام شد و پیروزی اسلام را تضمین کرد. از جمله پیامدهای پیمان حدیبیه:

۱. فراهم شدن زمینه مناسب برای تبلیغ اسلام در سایه آرامش ایجاد شده بواسطه صلح حدیبیه.

۲. آگاهی مشرکین از برنامه و تعالیم سودمند اسلام در سایه رفت و آمد به مدینه.

۳. باز شدن عقده های روحی مشرکین در برخورد با شخص رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) در سایه خلق عظیم آن حضرت.

۴. مکاتبه پیامبر با ملوک و سلاطین جهان و اشاعه دعوت و نبوت خود به تمام جهان در سایه آرامش به دست آمده و دیگر آثاری که در متن اشاره گردیده.

پی نوشت:

1. واقدی، المغازی، بیروت، موسسه اعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۱۹.
2. همان، ص۵۸۸.
3. ابن هشام، السیره النبویه، بیروت، دارالمعرفه، بی تا، ج۲، ص۳۰۸.
4. ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۷۷.
5. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۶۶.
6. فتح : ۱.
7. ابن هشام، السیره النبویه، بیروت، دارالمعرفه، بی تا، ج۲، ص۳۲۲.

منبع: سایت اندیشه قم.