شواهد التنزیل لقواعد التفضیل

شَواهِدُ ألتَّنزیل لِقَواعِد ألتّفضیل مشهور به شواهد التنزیل، تألیف حاکم حسکانی (متوفای ۴۹۰ق)، عالم اهل سنت. این کتاب با توجه به ۲۱۰ آیه قرآنی که در شأن اهل بیت پیامبر نازل شده، به بیان فضائل و مناقب امیرالمؤمنین علی(ع) و خاندان وی پرداخته است. شواهد التنزیل از منابع معتبر تفسیر روایی اهل سنت به شمار می‌رود.

علامه مجلسی در بحار، از این کتاب نقل کرده است. شواهد التنزیل به فارسی ترجمه و چاپ شده است.

عبیدالله بن عبدالله بن احمد حَسْکانی نیشابوری، معروف به ابن حذاء (ابن حداد)، از علمای بزرگ قرن پنجم هجری است. عبیدالله در نیشابور در خانواده‌ای اهل علم به دنیا آمد. او از همان کودکی، برخی علوم را از پدر و پدربزرگ خود فراگرفت. او در عصر خویش سرآمد دانشمندان در حدیث‌شناسی و علم رجال به شمار می‌آمد. بسیاری از راویان حدیث به درس او می‌رفتند تا از او روایت بشنوند و یا اجازه روایت بگیرند. حاکم حسکانی دارای مجلس وعظ و خطابه بود و خود نیز از علمای فراوانی روایت شنیده و یا اجازه روایت داشت. درباره مذهب او اختلاف است،‌ اما نظر مشهور آن است که وی حنفی‌مذهب بود.

علت نام‌گذاری کتاب

بنا بر آنچه در ابتدای کتاب آمده، نام کامل کتاب «شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازله فی أهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم» است.[۱] مؤلف کتابش را چنین نامگذاری کرده تا به وسیله آیات قرآنی (شواهد التنزیل) و به آن دلیل که پیامبر اسلام(ص) بر سایر پیامبران و فرشتگان و امامان معصوم به ویژه امام علی(ع) بر سایر مردم برتری داشته (لقواعد التفضیل)، فضائل آن امام و فرزندان وی را برساند.[۲]

انگیزه نگارش

مؤلف انگیزه خودرا از تألیف این کتاب، ادعای یکی از پیروان مذهب کرامیه دانسته که نزول سوره انسان در شأن امام علی(ع) و خاندان وی را منکر شده و ادعا کرده که هیچ آیه‌ای در قرآن در شأن اهل بیت نازل نشده است. از سوی دیگر عالمان اسلامی به این ادعا هیچ اعتراضی نکرده، جز یکی از اساتید مؤلف که شاگردان حاضر در آن جلسه را سرزنش نمود و به این مقدار بسنده کرد. حسکانی از این موضوع ناراحت شده و بنا به احساس وظیفه تصمیم گرفت پاسخ این شبهه را بصورت مستدل و مستند بدهد؛ لذا به جمع‌آوری روایات پرداخته و شواهد التنزیل را تدوین کرده است.[۳]

البته مولف در پایان کتاب متذکر این نکته می‌شود که چون با شتاب این کار علمی را انجام داده، توفیق جمع‌آوری کلیه احادیث در شأن نزول فضائل علی(ع) را به‌دست نیاورده و در واقع آنچه که در دسترس وی بوده مطرح شده و از منابع دور از دسترس چشم‌پوشی کرده است.[نیازمند منبع]

محتوا

حَسْکانی کتاب را در هفت فصل تدوین کرده است که شش فصل اول مقدمه به حساب می‌آیند:

اقوال بزرگان و دانشمندان درباره خصائص امام علی(ع)شامل: دیدگاه اصحاب پیامبر(ص) در تفضیل علی بن ابیطالب(ع)، دیدگاه‌ ‌عبد‌الله ‌بن‌ عمر ‌بن‌ خطّاب‌ ‌در‌ تفضیل‌ ‌علی بن ابیطالب(ع)، نظر عکرمه‌ ‌در‌ تفضیل‌ ‌علی بن ابیطالب(ع)، نامه عایشه در فضائل علی بن ابیطالب(ع).

سابقه امام علی(ع) در دو حوزه تلاوت و حفظ قرآن؛

گردآوری قرآن برای نخستین بار توسط امام علی(ع) بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص)؛

شناخت امام علی(ع) نسبت به معانی و حقائق قرآن و تخصص منحصر به فرد حضرت در علم به نزول قرآن؛

فراوانی اسباب نزول مربوط به فضائل امام علی(ع) و اولاد او؛

بیان این حدیث که یا ایها الذین آمنوا در ۹۰ آیه تکرار شده و منظور آن علی(ع) است.

مؤلف در بخش اصلی کتاب که در واقع فصل هفتم آن است، به ترتیب، سوره‌های قرآن و هر آیه‌ای را که در شأن نزول ویژه اهل‌بیت پیامبر وارد شده، طرح کرده است و به نقل اسباب نزول و روایات آن از طریق عامه و خاصه می‌پردازد. در این کتاب ۲۱۰ آیه را به ترتیب سوره‌های قرآن آورده و در ذیل هر کدام روایاتی را از مشایخ خود نقل کرده است. مجموع روایاتی که در تفسیر این آیات ذکر شده بیش از ۱۲۰۰ روایت است.[نیازمند منبع]

راویان روایات کتاب

حَسْکانی در این کتاب علاوه بر روایت از ائمه معصومین و عبدالله بن عباس، از افراد دیگر نظیر: مجاهد، سعید بن جبیر، ضحاک، عکرمه، جابر بن عبدالله انصاری، عبدالله بن مسعود، سلمان فارسی، سفیان ثوری، حذیفه، مقاتل بن سلیمان، سلیم بن قیس، ابو سعید خدری روایت می‌کند.[نیازمند منبع]

چون مولف از محدثان اهل سنت است از جوامع روایی عامه بیشترین استفاده را نموده است. وی از تفسیر فرات کوفی روایت کرده و امین الاسلام طبرسی در تفسیر مجمع البیان از شواهد التنزیل نقل کرده است.[۴] همچنین این کتاب یکی از مصادر بحارالانوار است.[۵]

ترجمه کتاب توسط احمد روحانی

اعتبار کتاب

این کتاب، یکی از مهم‌ترین متون کهن بوده و به سبب تبحر مؤلف در حدیث‌شناسی و علم رجال و بررسی‌ها و اظهارنظرهای او پس از نقل این کتاب، جایگاه والایی به آن داده است.[نیازمند منبع]رجمه

این کتاب بوسیله اسماعیل جغمان زیدی با نام اختصار شواهد التنزیل تلخیص شده است. ترجمه‌هایی به فارسی هم از شواهد التنزیل صورت گرفته است؛ یکی از ترجمه‌ها بوسیله احمد روحانی و دیگری با نام سیمای امام علی علیه‌السلام در قرآن توسط یعقوب جعفری صورت گرفته است.

نسخ و چاپ

نسخه‌ای خطی از قرن یازدهم در کتابخانه دانشگاه تهران.

نسخه‌ای خطی در صنعا به خط احمد بن ناصر الملصی.

نسخه‌ای در کتابخانه مرعشی نجفی.

نسخه‌ای در کتابخانه مسجد جامع در بمبئی.

نسخه‌ای در کتابخانه اوقاف مرکزی در سلیمانیه شمال عراق.

این اثر ابتدا با تحقیق محمدباقر محمودی در بیروت به سال ۱۳۹۳ق در دو جلد چاپ شد و بعدها توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ایران به زیور طبع آراسته شد.[۶]

پی نوشت ها:

1. حسکانی،شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ ق، ج۱، ص۳.
2. تهرانی، الذریعه، ج۱۴، ص۲۴۳.
3. حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ ق، ج۱، ص۱۹ و ۲۰.
4. تهرانی، الذریعه، ج۱۴، ص۲۹۳.
5. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ ق، ج۱، ص۲۳.
6. طباطبایی، اهل البیت فی المکتبه العربیه، ۱۴۱۷ ق، ص۲۶۳ و ۲۶۴.
7. منابع
8. تهرانی، آقا بزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت،‌دار الاضواء.
9. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ ق.
10. حسکانی،عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ ق.
11. طباطبایی، عبدالعزیز، أهل البیت فی المکتبه العربیه، قم، آل البیت، ۱۴۱۷ ق.

کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور.