جلوه هایی از سبک زندگی فاطمی در اخلاق و روابط اجتماعی

سبک زندگی فاطمی ابعاد گسترده ای داشته و زندگی فردی و اجتماعی انسان را در بر می گیرد. همانگونه که دین اسلام به عنوان دین خاتم پاسخگوی همه نیازهای بشری است، سبک زندگی فاطمی نیز که برآمده از این مکتب است نیز می تواند پاسخگو بوده و برای همه، به ویژه زنان الگو قرار گیرد.

نظر به اهمیت اخلاق اجتماعی در تعامل و همزیستی با افراد جامعه و ضرورت پیروی از اصول و ضوابط منطقی در آن، بررسی سبک زندگی فاطمی و اصول اخلاقی حضرت زهرا (سلام الله علیها) در تعامل با آحاد اجتماع می تواند نقشی مهم در سلامت رفتار فرد و جامعه داشته باشد.

در نوشتار حاضر، ضمن بررسی سبک زندگی فاطمی، به اخلاق اجتماعی آن حضرت در شش محور اشاره می شود:

۱- حضور موثر در عرصه های اجتماعی

از جمله ویژگی های مربوط به اخلاق اجتماعی حضرت زهرا (سلام الله علیها) حضور او در عرصه های اجتماعی در راستای دفاع از حق بود.

هر چند روح عفاف، حجب و حیا در وجود آن حضرت مانع از حضور زیاد او در جامعه و تعامل پیوسته با اقشار مختلف بود، با این حال ایشان در حدی که با اصل عفاف منافات نداشت، حضور اجتماعی و نقش آفرینی داشت.

این شیوه رفتاری در سبک زندگی فاطمی، معیار و سرمشق خوبی برای یک زن مسلمان درباره حضور اجتماعی است و حاکی از آن است که اسلام نه با اصل حضور زنان در جامعه که با حضور آمیخته با خودنمایی و تبرج مخالف است.^[۱]

الف- همراهی با پیامبر در مباهله

نمونه بارز حضور حماسی آن حضرت، همراهی او با پدر، همسر و دو فرزندش در صحنه مباهله است که سندی افتخار آفرین بر حقانیت اسلام می باشد. در سبک زندگی فاطمی، هرگز حجاب و عفاف، مانع از حمایت از حق و حقیقت نمی شود و همین نگرش حضرت زهرا (سلام الله علیها) موجب شد تا کنار پیامبر بایستد و با حضور موثر خود، نقشی اساسی در اثبات حقانیت دعوت پیامبر و عقب نشینی نصارای نجران داشته باشد.

ب- حضور در صحنه، پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)

سبک زندگی فاطمی پس از رحلت پیامبر جلوه ای خاص و نمایان به خود گرفت. حضور موثر حضرت فاطمه (سلام الله علیها) در صحنه حوادث پس از رحلت پیامبر، شاهد خوبی بر فعالیت اجتماعی ایشان است.

پس از غصب خلافت و به دنبال آن غصب فدک، حضرت فاطمه (سلام الله علیها) در اقدامی آمیخته با حکمت و شجاعت و با حفظ عفاف و حجاب در حالی که پرده ای میان او و مردان حائل بود، به ایراد خطابه تاریخی خود پرداخت.

۲- سبک زندگی فاطمی و رعایت آداب دینی در روابط اجتماعی

اسلام درباره ارتباط فرد با دیگر افراد جامعه، تعالیم و دستوراتی ارائه کرده که رعایت آن ها، موجب همزیستی سالم و پیدایش روح محبت و نوع دوستی در جامعه می شود.

در مکتب اسلام و سبک زندگی فاطمی، انسان ها باید تلاش کنند در تعامل با یکدیگر اموری را رعایت کنند که حسن خلق، خوش خویی و گشاده رویی، رعایت ادب در کلام و رعایت حقوق همسایگان و نزدیکان از جمله آن هاست.

در این بخش به چند نمونه از گزارش های مربوط به اخلاق اجتماعی در سبک زندگی فاطمی اشاره می کنیم:

الف- گشاده رویی

گشاده رویی و تبسم در چهره به هنگام برخورد با دیگران، از جمله توصیه های اکید معصومان (علیهم السلام) بوده و نشانه ایمان شمرده شده است.

در سبک زندگی فاطمی، خوش رویی و گشاده رویی از اهمیت خاصی برخوردار بوده و آن حضرت در حدیثی پیرامون گشاده رویی مومن، چنین فرموده است:

«گشاده رویی انسان مومن نسبت به دیگر مومنان، (ورود به) بهشت را برای فرد گشاده رو واجب می سازد و گشاده رویی انسان مومن نسبت به دشمن معاند، فرد گشاده رو را از عذاب آتش حفظ می کند.»^[۲]

ب- پیشی گرفتن در سلام

در سبک زندگی فاطمی، پیشی گرفتن در سلام کردن به دیگران، یک ارزش است. حضرت زهرا (سلام الله علیها) در سبقت گرفتن در سلام، از پدر بزرگوار خود پیروی می کرد.

وقتی یکی از اصحاب پیامبر خدمت حضرت زهرا (سلام الله علیها) رسید، حضرت در سلام بر او پیشی گرفت سپس مقصدش را پرسید و او گفت: برای طلب برکت آمده ام. حضرت فاطمه (سلام الله علیها) فرمود:

پدرم فرمود: کسی که سه روز بر او یا بر من (فاطمه) سلام کند، خداوند بهشت را برایش واجب می سازد.

آن صحابی پرسید: در هنگام حیات او و شما؟ حضرت پاسخ داد: آری و بعد از وفاتمان.^[۳]

ج- رعایت حقوق دیگران و پرهیز از اذیت آنان

رعایت حقوق دیگران، پرهیز از اذیت آنان و تلاش در احسان و نیکی به مردمان، از اصول اخلاق اجتماعی است که در سبک زندگی فاطمی به روشنی دیده می شود.

روزی مردی از حضرت زهرا (سلام الله علیها) آموزه ای از تعالیم نبوی را طلب کرد. آن حضرت نیز از خدمتکارش خواست نوشته ای را که سخنانی از رسول خدا در آن بود بیاورد؛ اما خادم نوشته را نیافت.

حضرت زهرا (سلام الله علیها) با نگرانی اظهار داشت: آن نوشته را بیاب چراکه ارزش آن نزد من، با حسن و حسین من برابری می کند. خدمتکار دوباره جستجو کرد و آن را یافت در آن نوشته چنین آمده بود:

محمد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین گفت: از مومنان نیست کسی که همسایه اش از اذیت های او ایمن نباشد. کسی که ایمان به خدا و روز جزا دارد، همسایه اش را اذیت نکند. آن که مومن به خدا و روز جزا است، یا نیکو سخن بگوید یا سکوت اختیار کند.

همانا خداوند انسان نیکوکار، پاکدامن و حلیم را دوست دارد و فرد بد زبان، تنگ نظر و سائل اصرار کننده را دشمن می دارد. همانا حیا، از ایمان است و ایمان، در بهشت است و فحش و بد زبانی، از هرزگی و پلیدی است و آن در آتش است.^[۴]

د- دلداری دادن به افراد مصیبت زده

دلداری و تسلی به صاحبان عزا و مصیبت، از دستورات مهم اسلام و معصومان (علیهم السلام) و مورد توجه در سبک زندگی فاطمی است. پیامبر در این زمینه به جز تعزیت زبانی، توصیه فرمودند که تا سه روز برای صاحبان عزا غذا برده شود.

پس از شهادت جعفر بن ابی طالب حضرت زهرا (سلام الله علیها) به دستور رسول خدا تا سه روز غذا تهیه می کرد و به خانه جعفر برده به همسرش (اسماء بنت عمیس) تقدیم می کرد و او را تسلی می داد. از این رو این امر به عنوان یک سنت اسلامی رایج شده است که تا سه روز برای صاحبان عزا غذا ببرند.^[۵]

ه- تکریم مهمان

چگونگی برخورد با مهمانان و پذیرایی از ایشان، از دیگر محورهای مهم سبک زندگی فاطمی در ارتباطات اجتماعی است.

روزی مردی فقیر نزد پیامبر آمد و از گرسنگی شکایت کرد. پیامبر چیزی در خانه نداشت، رو به اصحاب نمود و فرمود: چه کسی این مرد را امشب مهمان می کند؟

در این هنگام امیرمومنان علی (علیه السلام) که همواره از سبقت گیرندگان در امور خیر بود، برای پذیرایی از آن فرد اعلام آمادگی کرد و به همراه او به خانه آمد و از فاطمه (سلام الله علیها) پرسید: چیزی برای پذیرایی از میهمان داریم؟

فاطمه (سلام الله علیها) پاسخ داد: جز غذای بچه ها چیزی نداریم؛ اما میهمان را بر خود مقدم می داریم.

حضرت زهرا (سلام الله علیها) چراغ را خاموش و کودکان را خواباند و غذا را به میهمان داد. صبح گاه که علی به محضر پیامبر اکرم رسید جبرئیل این آیه را نازل کرد:^[۶]

وَ یُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَهٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحونَ؛^[۷]

و آن ها را بر خود مقدم می دارند هرچند خودشان بسیار نیازمند باشند؛ و کسانی که از بخل و حرص نفس خویش بازداشته شده اند، رستگارانند.

۳- دیگرگرایی و پرهیز از خود محوری

انسان ها در حیات اجتماعی خود، ناگزیر از یاری یکدیگرند در غیر این صورت، مشکلات زیادی فراروی زندگی اجتماعی آن ها پدید خواهد آمد.

اسلام با توجه به آثار عظیم زندگی اجتماعی و توجه به نیازهای دیگران، دستورات ارزشمندی برای دور کردن انسان ها از خود محوری و توجه صرف به تامین نیاز و رفاه شخصی صادر کرده است.

این ویژگی، در سبک زندگی فاطمی نمودی ویژه داشته است. در روایتی از امام حسن (علیه السلام) آمده که مادر بزرگوارش در عبادت نیمه شب جمعه، تا صبح برای دیگران دعا می کرد و این جمله را فرمود: الجار ثم الدار.^[۸]

فراتر از این، گستره رحمت آن بانو تا آنجا بود که به هنگام دعا، خداوند را به حق پدر، همسر و فرزندانش سوگند می داد که گناهکاران از امت محمد را عفو نماید.^[۹]

الف- توجه به زیردستان

در سبک زندگی فاطمی، نباید زیردستان و خدمتکاران، فراتر از طاقت و توانشان مکلف به کاری شوند و فراتر از این، مالکان و اربابان آن ها باید در انجام امور، یاور و سهیم کار آنان باشند؛ از این رو بنا به سفارش پیامبر، حضرت فاطمه (سلام الله علیها) کار های خانه را به صورت یک روز در میان، بین خود و خادمش (فضه) تقسیم کرده بود.^[۱۰]

ب- انفاق و ایثار

در سبک زندگی فاطمی، یکی از مهم ترین راه های گرایش به نوع دوستی و پرهیز از خود محوری، انفاق و ایثار است. این اصل اخلاقی، آثار عظیم تربیتی و اجتماعی به دنبال دارد. خانواده فاطمه (سلام الله علیها)، نمونه ای عالی از انفاق و ایثار هستند و در این زمینه، مورد تحسین و تمجید الهی قرار گرفته اند.

آنان غذای آماده شده برای افطار خود را در یک شب و در سه نوبت، به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند و سوره انسان در شان آن ها نازل شد که طولانی ترین فراز قرآنی در ترسیم چهره انفاق و اهل انفاق است.^[۱۱]

۴- خدامحوری در دوستی ها و دشمنی ها

در سبک زندگی فاطمی، در همه گرایش ها و رفتارهای انسانی، خدا محوری و نگاه توحیدی وجود دارد؛ حتی محبت قلبی و خشم و بغض درونی نیز باید بر اساس همین ملاک شکل گیرد و زمینه رفتار و گفتار انسان شود. در روایتی از امام صادق (علیه السلام) حب و بغض در راه خدا، از لوازم کمال ایمان شمرده شده است.^[۱۲]

بنابراین اولیای الهی، کسی را که بیشترین طاعت، بندگی و قرب به خدا را دارد، از دیگران بیشتر دوست دارند و به همین ترتیب با کاهش عبودیت و قرب به خدا، از میزان محبوبیت فرد نزد اولیای خدا کاسته می شود.

از این رو با صرف نظر از قرابت و رابطه نسبی، محبت شدید فاطمه به پدر، همسر و فرزندانش (علیهم السلام)، ناشی از خدایی بودن این وجودهای مقدس بود.

بر همین اساس حضرت فاطمه (سلام الله علیها) نسبت به یکی از بهترین اصحاب پیامبر یعنی سلمان فارسی که پس از رحلت آن حضرت به عهد امامت پایبند ماند، اظهار محبت خاص می کرد.

پس از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) سلمان، امیرالمومنین علی (علیه السلام) را ملاقات کرد. حضرت به او فرمود به خانه فاطمه برو؛ او مشتاق دیدار توست و می خواهد هدیه ای بهشتی به تو دهد.

هنگامی که سلمان نزد حضرت زهرا (سلام الله علیها) رفت، آن حضرت جریان آمدن سه حوری بهشتی که خرماهایی از بهشت را برای فاطمه هدیه آورده بودند، بازگفت و دانه هایی از آن خرماها را به سلمان داد و دعای نور را نیز به وی تعلیم فرمود.^[۱۳]

در نقطه مقابل خشم و غضب فاطمه -که همان خشم و غضب الهی بود- نسبت به آنان که با زیر پا نهادن تمامی سفارش های مهم رسول خدا درباره اهل بیت، حقوق آنان را پایمال کردند شدید بود.

وقتی خلیفه اول و دوم به منظور دلجویی ظاهری نزد آن حضرت آمدند، حتی سلام آنان را پاسخ نگفت و پس از اقرارگیری از آنان نسبت به این کلام نبوی که فرمود «فاطمه پاره تن من است؛ پس هر کس او را بیازارد مرا آزرده و هر کس مرا بیازارد، خدا را آزرده است»، به آنان فرمود:

خدا و ملائکه را شاهد می گیرم که شما مرا آزردید؛ وقتی پدرم را ملاقات کنم شکایت شما را نزد او خواهم برد.^[۱۴]

۵- عدالت گرایی و ظلم ستیزی در سبک زندگی فاطمی

یکی از آثار دوستی و دشمنی در راه خدا، عدالت گرایی و ظلم ستیزی است. بر این اساس انسان عدالت گرا و ظلم ستیز، همواره طرفدار فکر، مکتب و گروهی است که عدالتگر و ظلم ستیز باشد.

در سبک زندگی فاطمی، نمونه های بسیاری از ظلم ستیزی و عدالت ورزی در سطح جزیی و در سطح کلان (درگیری با حاکمیت سیاسی) وجود دارد.

در روایتی از امام حسن عسکری (علیه السلام) آمده است:

روزی دو زن نزد فاطمه آمدند و درباره موضوع مورد اختلاف خود، از او داوری خواستند. آن حضرت یکی از آن دو را نسبت به دیگری ظالم دید و به یاری زن مظلوم شتافت. با یاری فاطمه، آن زن توانست بر دیگری غالب شود؛ از این رو بسیار شاد شد.

حضرت فاطمه ( سلام الله علیها) که شادی او را دید، فرمود: سرور و شادی ملائکه به واسطه پیروزی و غلبه تو بر او، بسیار بیشتر از سرور و شادی توست و حزن و اندوه شیطان و یارانش نیز از حزن و اندوه آن زن بیشتر است.

پس از این جریان، خداوند به فرشتگان فرمود: برای فاطمه به واسطه این کار، هزاران برابر اجر قرار دهید و این را نسبت به هر کس که چنین کند، به صورت یک سنت قرار دهید.^[۱۵]

۶- خدمات علمی و فرهنگی

جلوه دیگر اخلاق اجتماعی در سبک زندگی فاطمی، نقش علمی و فرهنگی آن حضرت و عنایت ایشان به مقوله علم و تعلیم و تربیت است.

یکی از مهمترین نقش آفرینی های ایشان در این مسیر، برجای نهادن مجموعه ای از رفتارهای اصیل و منطبق با آموزه های الهی بود تا الگوگیران ـ به ویژه زنان در طول تاریخ – اسوه ای راستین فراروی خود داشته باشند.

ایشان در سایه طاعت و عبودیت به مقام والای محدثه بودن نایل شد؛ به گونه ای که فرشتگان بر او نازل شده و با او سخن می گفتند.^[۱۶] حضرت فاطمه (سلام الله علیها) نیز مجموع شنیده های خود از فرشتگان الهی را بر همسرش املا می کرد و او می نگاشت و بدین ترتیب، مصحف فاطمه فراهم آمد که نزد امامان معصوم بود و اکنون نیز نزد حضرت ولی عصر (عج) است.^[۱۷]

جمع بندی

سبک زندگی فاطمی برآمده از مکتب اسلام و آموزه های تربیتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است و ابعاد بسیار گسترده ای دارد. یکی از مهمترین آن ها، اخلاق و روابط اجتماعی است. اخلاق اجتماعی در سبک زندگی فاطمی دارای محورهای مهمی است که هر یک بیانگر پیوند صحیح و منطقی دو اصل دینداری و مردمداری است.

حضور موثر در اجتماع، رعایت آداب دینی در روابط اجتماعی، خدامحوری و پرهیز از خود محوری، عدالت گرایی و ظلم ستیزی از محورهای اصلی سبک زندگی فاطمی است که به اختصار و با ذکر نمونه به هر یک از آن ها اشاره شد.

پی نوشت ها

[۱] . بنگرید: احزاب/۳۳

[۲] . التفسیر المنسوب الی الامام العسکری، ص۳۵۴

[۳] . شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۴ ص۳۶۷

[۴] . محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۲ ص۸۱

[۵] . شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱ ص۱۸۲

[۶] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۳۶ ص۵۹

[۷] . حشر،۹

[۸] . ابن بابویه، علل الشرائع، ج۱ ص۱۸۲

[۹] . بحرانی، عوالم العلوم، ج۱۱ ص۳۴۲

[۱۰] . ابن جریر طبری، دلائل الامامه، ص۱۴۰

[۱۱] . علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۲ ص۳۹۹

[۱۲] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۶۶ ص۲۳۸

[۱۳] . بحرانی، عوالم العلوم، ج۱۱ ص۲۳۶

[۱۴] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۲۸ ص۳۵۷

[۱۵]. طبرسی، الاحتجاج، ج۱ ص۱۸

[۱۶]. ابن جریر طبری، دلائل الامامه، ص۱۵۲

[۱۷]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۲۶ ص۴۱

منابع

• قرآن کریم.
• قمی؛ علی بن ابراهیم، تفسیر القمی؛ قم؛ دارالکتاب؛ چاپ سوم؛ ۱۴۰۳ ق.
• ابن بابویه، محمد بن علی؛ علل الشرائع؛ قم؛ کتابفروشی داوری؛ چاپ اول؛ ۱۳۸۵ ش.
• ابن بابویه، محمد بن علی؛ من لایحضره الفقیه؛ انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم؛ چاپ دوم؛ ۱۴۱۳ ق.
• حسن بن علی؛ التفسیر المنسوب الی الامام العسکری (علیه السلام)؛ قم؛ انتشارات مدرسه امام مهدی (عج)؛ چاپ اول؛ ۱۴۰۹ ق.
• شیخ حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه؛ قم؛ موسسه آل البیت (علیهم السلام)؛ چاپ اول؛ ۱۴۰۹ ق.
• محدث نوری، حسین بن محمدتقی؛ مستدرک الوسائل؛ قم؛ موسسه آل البیت (علیهم السلام)؛ چاپ اول؛ ۱۴۰۸ق.
• علامه مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ بیروت؛ دار احیاء التراث العربی؛ چاپ دوم؛ ۱۴۰۹ ق.
• بحرانی، عبدالله؛ عوالم العلوم؛ قم؛ انتشارات مدرسه امام مهدی (عج)؛ چاپ اول؛ ۱۴۱۳ ق.
• ابن جریر طبری آملی، دلائل الامامه، قم؛ انتشارات بعثت؛ چاپ اول؛ ۱۴۱۳ ق.
• طبرسی، احمد بن علی؛ الاحتجاج؛ مشهد؛ نشر مرتضی؛ چاپ اول؛ ۱۴۰۳ ق.

برگرفته از سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا (سلام الله علیها)، دکتر محمدرضا جباری، ص۱۳۱-۱۷۰(با اختصار و تغییرات).