سبک زندگی از دیدگاه دالایی لاما رهبر بوداییان تبت

دیدگاه دالایی لاما درباره سبک زندگی، بر چند اصل اساسی تأکید دارد. از نظر وی، شادی هدف زندگی است و باید تمامی فعالیت ها و برنامه ها در راستای این هدف سامان یابد. همدردی با دیگران بر اساس مهرورزی عام، زمینه آرامش و نشاط زندگی را فراهم می کند. تمرین آیات هشتگانه و مراقبه روزانه، معرفت نفس و گیاهخواری، از آموزه های وی به شمار می آید.

فرقه لامائیسم

اگرچه دالایی لاما به عنوان رهبر همه بوداییان شناخته می شود، اما در واقع وی رهبر فرقه لاماییسم می باشد. بودیسم سه شاخه اصلی دارد: مهایانه، هینه یانه و وجره یانه. شاخه سوم، کوچک ترین شاخه بودیسم است که به دلیل پذیرش وسیع آیین های جادویی و کهانت و توتم پرستی، به بودیسم خرافاتی و جادویی شهرت یافته است. این شاخه، همان لامائیسم است که مکتب دالایی لاما است.[۱]

دالایی لاما

تنزین گیاتسو، چهاردهمین دالایی لاما، در سال ۱۹۳۵ م در تبت به دنیا آمد و در سال ۱۹۳۷ به عنوان تجسم یافته دالایی لامای قبلی شناخته شد. در سال ۱۹۳۹ به عنوان دالایی لامای چهاردهم معرفی شد. در سال ۱۹۴۰ در پنج سالگی تاجگذاری کرد. از سال ۱۹۵۰ پس از اشغال تبت توسط ارتش چین، رهبری سیاسی تبت را در شانزده سالگی در دست گرفت. در سال ۱۹۵۹ به دنبال قیام تبتیان و سرکوب آن توسط ارتش چین به هند گریخت. وی مسافرت های رسمی فراوانی داشته و با سیاستمداران و شخصیت های مختلفی دیدار داشته است. همه فعالیت های سیاسی و فرهنگی وی بر محور گفتگو و صلح بشری استوار است. وی در ۱۹۸۹ برنده جایزه صلح نوبل شد.

اصول زندگی بودایی 

شاخصه اصلی تعالیم دالایی لاما، افکار و اصول  اخلاق معنوی بودیسم می باشد.[۲] دالایی لاما، به صراحت اذعان می کند که سبک زندگی وی بر اساس تعالیم بودا تنظیم می شود و بر همان پایه و اساس، به بیان دیدگاه های خود می پردازد.[۳] به عنوان نمونه به دو مورد از اصول بودایی اشاره می کنیم.

انکار خدای هستی بخش

با توجه به مبانی اندیشه بودایی، با وجود فطری بودن اعتقاد به موجودی متعالی، دالایی لاما درباره اعتقاد به خدا می گوید: «ما بوداییان با خدا کاری نداریم و نمی پذیریم که آفریننده ای در کار باشد».[۴] «جانمایه مرام و فرزانش بودایی، پرهیز از خشونت و نظریه وابستگی به یکدیگر است. بنا بر یکی از گزارش های مربوط به نظریه وابستگی به یکدیگر،  همه پدیده های مشروط، به علت هایی وابسته هستند. چنین بینشی سخن از این دارد که آفریدگاری در کار نیست: چیزها تنها به علت های خودشان بستگی دارند و آن انگیزه ها نیز به نوبه خود، انگیزه های خودشان را دارند، بدون آنکه آغازی در کار باشد».[۵]

‌قانون کارما

دالایی لاما معتقد است: «آیین بودا بر پرورش و دگرگون سازی ذهن پافشاری می کند؛ چرا که همه رویدادها پیامد کردارهای انسان هستند. این را ما کارما می نامیم. آینده ما به کردارهای امروزمان بستگی دارد. این همان قانون کارما، یا قانون انگیزه مند بودن پدیده ها است. از میان کنش های زبانی و ذهنی و جسمانی، کردار ذهنی از همه بالاتر است. انگیزه ذهنی، عاملی کلیدی است.[۶]

رسیدن به شادی به جای رهایی از رنج

بیشترین تأکید در معرفی هدف زندگی در آثار دالایی لاما، بر محور شادی دور می زند. وی می گوید: «معتقدیم که هدف مهم زندگی، تلاش در جهت دستیابی به شادمانگی است. همه ما صرف نظر از اعتقادات مذهبی خاص، در زندگی در جستجوی چیزی بهتر هستیم. پس، مهم ترین حرکت ما در زندگی، حرکت به سوی شادمانگی است».[۷]

با این حال، هدف نهایی و عالی در پرتو وصول به نیروانا تحقق می یابد و معرفی شادی به عنوان مهم ترین هدف در آثار دالایی لاما، نشانگر مهم ترین هدف متوسط و میانی برای رسیدن به نیروانا می باشد. از سوی دیگر، موضوع نیروانا به عنوان هدف غایی در آیین بودا و در میان پیروان آن مطرح است، اما شادمانی موضوعی است که می تواند تمامی انسان ها از هر دین و آیینی را مخاطب خود قرار دهد. به همین دلیل، با طرح این مسئله وی وجهه ای جهانی و فرادینی برای خود به وجود آورده است.

دالایی لاما، به جای طرح موضوع رنج و سختی دنیا از منظر بوداییان، بر شادمانی پایدار تکیه می کند. به عبارت دیگر، مفهوم متضاد آموزه بودا را مورد توجه قرار می دهد. یکی از عوامل اصلی تأثیرگذار بر اندیشه های وی را باید همین کیاست و زیرکی در طرح دیدگاه هایش دانست. بنابراین، اگر او بخواهد بر اساس اصول بودیسم سخن بگوید، مطلب از ذهن دور می شود و با استقبال بشر امروزی مواجه نخواهد شد، به همین خاطر وی به ساده سازی اصول بودیسم دست یازیده و هدف نهایی این دین، یعنی آزادی مطلق و رها شدن از هر تعین وجودی (نیروانا) را به شادی تقلیل داده تا برای انسان معاصر ملموس تر و دستیافتنی تر شود. هر چند به این هدف نیز مراتبی داده، معتقد است «شادی گذرا مطمح نظر او نیست»[۸].

عوامل شادی آفرین 

هر عامل یا کنشی که به ما شادمانی یا خرسندی ببخشد، خوب است و هر چیزی که مایه درد و ناشادی ما شود، بد است. بنابراین، رأی نهایی در خوبی و بدی هر چیزی، به احساس و آزموده ما بستگی دارد.[۹] تندرستی جسمانی، ثروت مادی و همراهان و دوستان، سه عامل خوشبختی هستند، خرسندی کلیدی است که نتیجه روابط شما را با تمام این سه عامل معین می کند.[۱۰]  همچنین عشق و ایثار سرچشمه شادمانی است. نیاز ما برای آن در درونی ترین هسته هستی مان مستقر است.[۱۱]

دالایی لاما مانند روانشناسان، با تکیه بر تأثیر عوامل ذهنی، به ترجیح آن نسبت به عوامل محیطی پرداخته و معتقد است: نوع نگرش مثبت یا منفی فرد تعیین کننده شرایط است. وی در این زمینه می گوید:

«محیط زیست به معنای وضعیتی است که ما را احاطه می کند و عامل بسیار مهمی در ایجاد یک چارچوب شادمانه روحی است. اما موضوع مهم تر جنبه دیگر قضیه است که همان نگرش ذهنی افراد است. ممکن است شرایط محیطی زیاد دوستانه نباشد، حتی شاید خصمانه باشد، اما اگر نگرش درونی ذهنی شما درست باشد، آنگاه شرایط محیط، آرامش درون شما را آشفته نمی سازد. از سوی دیگر، اگر نگرش شما درست نباشد، آنگاه حتی اگر اطراف شما را بهترین دوستان و بهترین امکانات فرا گرفته باشند، نمی توانید شاد باشید. به همین دلیل است که نگرش ذهنی مهمتر از شرایط خارجی است.[۱۲]

وی برای دستیابی به شادمانگی، شیوه شناخت حالات مثبت ذهنی، شناخت و حذف حالات منفی ذهنی را پیشنهاد می کند[۱۳]؛ یعنی باید دیدگاه و شیوه تفکر را تغییر داد و این موضوع ساده ای نیست، بلکه مستلزم به کارگیری عوامل متفاوت و درجات گوناگون است.

گر چه اعمال منفی انواع مختلفی دارند، اما در کیش بودایی، تحت عنوان ده منفی یا ده عمل غیر پرهیزکارانه خلاصه می شوند. سه عمل منفی به بدن مربوط می شوند، چهار عمل به کلام و سه عمل به ذهن. سه عمل منفی جسمانی، قتل، سرقت و سوء استفاده جنسی هستند. چهار عمل منفی کلام، دروغ، سخن تفرقه افکن، استفاده از کلمات ناخوشایند و پرداختن به شایعات بی اساس می باشند. سه عمل منفی ذهنی، حرص و طمع، افکار و نیات زیان بار در سر پروراندن و دیدگاه های اشتباه محسوب می شوند.[۱۴]

همچنین دالایی لاما می گوید: «میزان قابل توجهی از سلامتی و خوشی و خرسندی ما، بسته به این است که تا چه اندازه توانسته باشیم شادی و دلخوشی دیگران را برآورده ساخته و به آنان خدمت کنیم»[۱۵]، البته این سخن تداعی کننده نوعی نگاه ابزاری نسبت به دیگران برای رسیدن به شادی است. پرسشی که مطرح می شود این است که اگر برای یک بودایی تحصیل شادی از راهی غیر از تأمین شادی دیگران امکان پذیر بود، آیا باز هم باید در جهت دلخوشی دیگران گام بردارد؟

صلح و مهربانی

نگرش دالایی لاما به موضوع صلح و مهربانی به عنوان بستر و زمینه ساز شادکامی، فرامذهبی است. وی مهرورزی، صمیمیت و عشق را برای زندگی روزمره ضروری می داند.[۱۶] وی معتقد است: صلح و دوستی و مهرورزی را به عنوان یک اصل مشترک سرلوحه برنامه زندگی خویش قرار دهیم و سبک زندگی خود را با این نگرش تنظیم نماییم؛ «تمامی مذاهب بزرگ در تأکید بر صلح و دوستی نظر مشترکی دارند، اما مهم این است که ما بتوانیم صلح و دوستی را جزو اصول زندگی روزانه خویش قرار دهیم».[۱۷]

آیات هشتگانه

برای تقویت حس نوع دوستی، توصیه دالایی لاما این است که آیات هشتگانه را «باید هر روز زمزمه کرده و آنها را بخشی از زندگی روزانه خویش سازیم. در مواجهه با مشکلات، می بایست بی درنگ آیات هشتگانه را زمزمه کرده و به کار بندیم». وی این آیات را این گونه برمی شمارد:

یک: باشد که من، در تلاش برای رساندن بالاترین یاری ها به همه جانداران با ادراک، همواره آنان را گرامی دارم.

دو: باشد که در پیوند با دیگران، خود را از همه پست تر شمرده، و در ژرفای دلم، آنان را از خود برتر دانم.

سه: باشد که در همه حال ذهن خویش را وارسی کرده و همین که وهم و دروغ بدان راه یافت و مرا و دیگران را به خطر افکند، استوارانه با آن رویارویی کرده و دورش سازم.

چهار: باشد هنگامی که به شروران برخوردم و فشار غم و گناه خشونت بار دلم را به درد آورد، این نادران را، چنانکه گویی به گنجینه ای با ارزش دست یافته ام،گرامی دارم و به ایشان مهر ورزم.

پنج: باشد هنگامی که دیگران از روی رشک با بدرفتاری و ناسزاگویی و مانند اینها با من برخورد کردند، رنج شکست را به جان خود خریده و پیروزی را پیشکش ایشان سازم.

شش: باشد که هرگاه به کسی در نهایت نیک خواهی یاری رساندم و او مرا به سختی رنجه ساخت، به او چون پیر راهنمای متعالی خویش بنگرم.

هفت: باشد که از هر راهی که امکان پذیر باشد، به همه مادرانم بهره رسانده و به ایشان نیکبختی ارزانی دارم؛ باشد که در نهان، رنج و تیره بختی مادران را به خود پذیرم.

هشت: باشد که با درنگر داشتن هشت اصل دنیوی، همه این اصل ها را از آلودگی دور دارم و با دیدن اینکه همه درمه خواب و خیالی بیش نیستند، از همه وابستگی ها بر کنار مانده و از بند سامسارا رها گردم.[۱۸]

یادگیری مستمر

وی گام اول برای ایجاد تغییر در سبک زندگی و غلبه بر رفتارهای منفی و ایجاد تحولات مثبت را «یادگیری» می داند. دالایی لاما عامل عدم موفقیت در ایجاد تغییرات مثبت در زندگی اغلب مردم را، خو گرفتن به انجام کارها به روشی خاص نسبت می دهد؛ یعنی فقط کارهایی را انجام می دهیم که دل ما می خواهد و عادت به انجام آن داریم. حل این مشکل نیز از طریق یادگیری مداوم با کمی تلاش می باشد.[۱۹]

پرورش همدردی در خود

یک روش برای تقویت حس همدردی از نظر دالایی لاما، مبتنی بر تصور این واقعیت است که همه موجودات، همچون مادر شما یا کس دیگری است که برایتان عزیز است. شما این حس را بیدار می کنید و آن را به تمام موجودات هستی گسترش می دهید و از این طریق، یک حس همدردی طبیعی و خودانگیخته را توسعه می دهید. در هر صورت، اگر احساسات شما به این دلیل که برخی را دشمن می انگارید و برخی را دوست دچار باشد، حس همدردی بروز نمی یابد و ابتدا با آرامش باید بر این حس تبعیض آمیز غلبه کرد.[۲۰]

روش دوم در رابطه با پرورش همدردی از طریق توجه به دیگران، به عنوان افرادی همچون خود است. درست همانطور که خود شما در آرزوی شادی و غلبه بر رنج هستید، دیگران نیز آرزویی مشابه دارند و همانطور که شما حق رسیدن به این آرزو را دارید، آنها نیز چنین حقی دارند. با این حس برابری، شما دیدگاه خودمحوری را دگرگون می سازید و خود را همچون دیگران می بینید و با آنها طوری ارتباط برقرار می کنید که گویی از خودتان برای خودتان عزیزتر هستند.[۲۱]

بودهی چیتا

دالایی لاما می افزاید: مطابق با یک سنت تبتی، این دو روش متفاوت ترکیب می شوند و سپس، تعمق در مورد آنها صورت می گیرد. هنگامی که این تجربیات را برای پرورش روح نوع دوستی از طریق تفکر و تعمق تمرین کردید، سپس رسم بر آن است که با انجام مراسمی این حالت را تثبیت و تقویت کنید. مراسمی که در آن شما آشکارا بودهی چیتا ایجاد می کنید.[۲۲] بودهی چیتا، به صورت دو عامل انگیزشی توصیف می شود. اولین عامل، همدردی واقعی نسبت به تمام موجودات هستی است و دومین عامل، تشخیص نیاز به دستیابی به روشنگری به منظور تأمین رفاه دیگران است.[۲۳]

مواضع تبعیض آمیز دالایی لاما

البته سبک زندگی و جهت گیری های عملی دالایی لاما، با وجود ظاهر مهربانانه آن نسبت به تمامی انسان ها، نشان می دهد که وی نگرش یکسانی نسبت به انسان ها و دولت ها نداشته و ندارد. حمایت وی از رژیم کودککش صهیونیستی و سکوت نسبت به تسلیحات اتمی دولت هند از یکسو، و موضعگیری نسبت به خشونت طلبی دولت چین در قبال تبت از سوی دیگر، گویای برخورد دوگانه وی در این موضوع است.

خودشناسی 

توجه به استعدادها و ظرفیت های درونی و ایجاد زمینه شکوفایی آنها همسو با همدردی نسبت به همه جانداران و کنترل خشم، از ویژگی ها و امتیازات دیدگاه دالایی لاما تلقی می شود. او معتقد است: حتی برای تغییر در هر جامعه ای، باید از فرد آغاز کرد.[۲۴] این حرکت از خود، کم کم زمینه تحول را در جامعه فراهم می نماید؛ زیرا «ازجمله نخستین گام ها در راستای هر گونه تغییر و حرکت در جوامع بشری، اقدامات فردی بوده است»[۲۵].

مبارزه با خودخواهی 

دالایی لاما در مورد خودخواهی می گوید: «برای غلبه بر خودخواهی که منشأ تمام مسائل است و تقویت ایثار که منبع همه نیکی هاست، باید احترام به دیگران را کانون توجه قرار دهید و برای راحتی و رفاهشان بکوشید».[۲۶] «خودخواهی منشأ بروز مشکلات و محبت سرچشمه پاکی ها است. انسان ها تنها با ارائه احساسی برتر از احترام نسبت به دیگران و در نظر گرفتن سعادت ایشان قادر به کاهش خودخواهی و افزایش محبت در درون خود هستند».[۲۷]

مراقبه 

مراقبه، به عنوان محور اعمال دینی، جایگاه رفیعی در آیین بودا به خود اختصاص داده است. بر همین اساس، مراقبه به عنوان برنامه ای عملی که بخشی از اوقات زندگی روزانه مردم، به ویژه راهبان را به خود اختصاص می دهد، از موقعیت ویژه ای در نزد دالایی لاما برخوردار است.

دالایی لاما، مبنای مراقبه را دگرگون ساختن ذهن معرفی می کند و معتقد است: مراقبه انواع مختلفی دارد. در یک تقسیم بندی، مراقبه را دوگونه می داند: مراقبه موشکافانه، و مراقبه یکسونگرانه. دستمایه اصلی رو به رو شدن با حالات منفی، مراقبه موشکافانه است. انسان از راه بررسی و موشکافی مسائل، می تواند به آگاهی یا باور نوینی برسد. با افزایش این آگاهی، نیروهای ضد آن کاهش می یابند. از راه مراقبه یکسونگرانه، همه نیروهای ذهنی خویش را در یک راستا به کار می اندازیم.[۲۸]

گیاهخواری 

وی در مسیر مهربانی و پرهیز از آسیب رساندن به دیگران، راه افراطی گیاهخواری را در پیش گرفته و آنگاه بر اساس تجربه خود، شیوه خود را تغییر داده است. سخن وی در این زمینه، شنیدنی است:

گیاهخواری بسیار بسیار نیکوست. خود من در آغاز دهه شصت، تلاش کردم تا گیاهخوار شوم و تا نزدیک دو سال یک گیاهخوار سفت و سخت به جا ماندم. اما، مشکلاتی جسمانی پیدا کردم و برای همین دیگر گیاهخوار نیستم. این روزها من یک روز در میان، گیاهخواری می کنم. بنابراین،کم و بیش، شش ماه از سال لب به گوشت نمی زنم … روزانه هزاران ماهی کشته می شوند. برای کامجویی یک شکم انسانی این همه زندگی گرفته می شود. ما می بایست گیاهخواری را گسترش دهیم. این کار بیش از اندازه با ارزش است. به راستی احساس می کنم که شمار ما انسان ها می بایست کاهش یابد. ما می بایست جان گونه های دیگر را برهانیم.[۲۹]

نتیجه گیری 

دالایی لاما به عنوان رهبر بوداییان تبت و چهره بین المللی که مورد توجه محافل غربی و طیفی از مردم ایران نیز هست، سبک زندگی مورد نظر خود را در راستای اندیشه های بودایی بر مدار شادی، دوری از رنج و تقویت حس همدردی بر اساس مهرورزی و تمرین آیات هشتگانه، معرفت نفس، مراقبه و گیاهخواری قرار داده است.

وی به ساده سازی اصول بودیسم دست یازیده و هدف نهایی این دین، یعنی آزادی مطلق و رها شدن از هر تعین وجودی (نیروانا) را به شادی تقلیل داده تا برای انسان معاصر ملموس تر و دستیافتنی تر شود. هر چند به این هدف نیز مراتبی داده است.

پی نوشت ها

[۱] . پاشایی، هینه یانه، ص۱۶۶

[۲] . فعالی، نگرشی به آراء و اندیشه های دالایی لاما، ص۵۳، ۵۴

[۳] . دالایی لاما، زندگی در راهی بهتر، ص۹۵

[۴] . دالایی لاما، زندگی در راهی بهتر، ص۱۰۱

[۵] . دالایی لاما، زندگی در راهی بهتر، ص۵۸

[۶] . دالایی لاما، زندگی در راهی بهتر، ص۸۲

[۷] . دالایی لاما، هنر شادمانگی، ص۱۳

[۸] . فعالی، نگرشی به آراء و اندیشه های دالایی لاما، ص۶۲

[۹] . دالایی لاما، زندگی در راهی بهتر، ص۱۷۰

[۱۰] . دالایی لاما، کتاب خرد، ص۲۴

[۱۱] . دالایی لاما، کتاب کوچک عقل و خرد، ص۴۱

[۱۲] . دالایی لاما، کتاب عشق و همدردی، ص۱۲، ۱۳، ۱۴

[۱۳] . دالایی لاما، هنر شادمانگی، ص۴۳

[۱۴] . دالایی لاما، کتاب بیداری، ص۱۵۳، ۱۵۴

[۱۵] . دالایی لاما، کتاب کوچک عقل و خرد، ص۳۶

[۱۶] . دالایی لاما، هنر شادمانگی، ص۵۴

[۱۷] . دالایی لاما، کتاب کوچک ژرفاندیشی، ص۱۶۲

[۱۸] . دالایی لاما، زندگی در راهی بهتر، ص۴۵-۴۹

[۱۹] . دالایی لاما، هنر شادمانگی، ص۲۳۹

[۲۰] . دالایی لاما، کتاب بیداری، ص۲۴۶

[۲۱] . دالایی لاما، کتاب بیداری، ص۲۴۷، ۲۴۸

[۲۲] . دالایی لاما، کتاب بیداری، ص۲۴۸

[۲۳] . دالایی لاما، کتاب بیداری، ص۲۴۲

[۲۴] . دالایی لاما، کتاب عشق و همدردی، ص۱۱

[۲۵] . دالایی لاما، کتاب کوچک ژرفاندیشی، ص۱۷۸

[۲۶] . دالایی لاما، کتاب کوچک عقل و خرد، ص۱۴

[۲۷] . دالایی لاما، کتاب کوچک ژرفاندیشی، ص۳۱

[۲۸] . دالایی لاما، زندگی در راهی بهتر، ص۸۴

[۲۹] . دالایی لاما، زندگی در راهی بهتر، ص۸۶

منابع

۱. دالایی لاما، کاتلر، هوارد. سی،  هنر شادمانگی، تهران، قطره، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش

۲. دالایی لاما، زندگی در راهی بهتر، تهران، ماهی، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش

۳. دالایی لاما، کتاب کوچک ژرف اندیشی، تهران، علم، چاپ اول، ۱۳۸۲ش

۴. دالایی لاما، کتاب کوچک عقل و خرد، تهران، هامون، چاپ اول، ۱۳۸۲ش

۵. دالایی لاما،کتاب خرد، تهران، علم، چاپ اول، ۱۳۸۴ش

۶. دالایی لاما، کتاب عشق و همدردی، تهران، علم، چاپ اول، ۱۳۸۴ش

۷. دالایی لاما، کتاب بیداری، تهران، علم، چاپ اول، ۱۳۸۴ش

۸. دالایی لاما، هینه یانه، تهران، نگاه معاصر، چاپ اول، ۱۳۸۰ش

۹. فعالی، محمدتقی، نگرشی به آراء و اندیشه های دالایی لاما، تهران، سازمان ملی جوانان، چاپ اول، ۱۳۸۸ش

منبع مقاله | اقتباس از:

آذربایجانی، مسعود، فیضی، مجتبی، نقد و بررسی سبک زندگی از نظر دالایی لاما، معرفت ادیان، سال پنجم، ش۳، تابستان ۱۳۹۳، ص۱۱۱-۱۳۶