دلالت حدیث غدیر بر امامت امام علی علیه السلام

یکی از دلایلی که بر امامت بلا فصل امام علی علیه السلام اقامه شده است، حدیث غدیر است. در دهمین سال هجرت، رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ قصد زیارت خانه خدا را نمود، و تعداد ۱۱۴ یا ۱۲۰ یا ۱۲۴ هزار در این سفر آن حضرت را همراهی می کردند. بعد از انجام مراسم حج، پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ با جمعیت، آهنگ بازگشت به مدینه کردند. هنگامی که به غدیرخم رسیدند، جبرئیل امین فرود آمد و از جانب خداوند متعال، این آیه را آورد: «ای رسول ما، آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده به مردم ابلاغ کن».[۱]امین وحی، از طرف خداوند به پیامبر امر کرد تا علی را ولی و امام، معرفی کرده و وجوب پیروی و اطاعت از او را به خلق ابلاغ کند.

آنان که در دنبال قافله بودند رسیدند، و کسانی که از آن مکان عبور کرده بودند، بازگشتند، پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: خار و خاشاک آن جا را جمع و برطرف کنند. هوا به شدت گرم بود، مردم قسمتی از ردای خود را بر سر و قسمتی را زیر پا افکندند، و برای آسایش پیامبر چادری تهیه کردند، اذان ظهر گفته شد و پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نماز ظهر را با همراهان ادا کردند، بعد از پایان نماز، از جهاز شتر، محل مرتفعی ترتیب دادند.

پیامبر با صدای بلند، همگان را متوجه ساخت و خطبه خواند و در ضمن خطبه فرمود: خداوندا گواه باش، همانا من در انتقال به سرای دیگر و رسیدن به کنار حوض، بر شما سبقت خواهم گرفت و شما در کنار حوض بر من وارد می شوید…، مواظب باشید که من پس از خودم دو چیز گران بها و ارجمند در میان شما می گذارم، چگونه رفتار می کنید، در این موقع مردم بانگ بر آوردند: یا رسول الله آن دو چیز گران بها چیست؟ فرمود: کتاب خدا و عترت من می باشد. همانا خدای دانا و مهربان، مرا آگاه ساخت، که این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد، تا در کنار حوض بر من وارد شوند، من این امر را از خدای خود درخواست نمودم، بنابراین بر آن دو پیشی نگیرید و از پیروی آن دو باز نایستید و کوتاهی نکنید، که هلاک خواهید شد. سپس دست علی را گرفت و او را بلند نمود، تا حدی که سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد. مردم او را دیدند و شناختند، رسول الله ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ این گونه ادامه داد: ای مردم کیست که بر اهل ایمان از خود آنها سزاوارتر باشد؟ مردم گفتند: خدا و رسولش دانا ترند، فرمود: همانا خدا مولای من است و من مولای مومنین هستم و بر آنها از خودشان سزاوارترم. پس هر کس که من مولای اویم، علی مولای او خواهد بود، و بنا به گفته احمد بن حنبل (پیشوای حنبلی ها) پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ این جمله را چهار بار تکرار نمود. سپس دست به دعا گشود و گفت: بار خدایا دوست بدار، آن که او را دوست دارد و دشمن بدار آنکه او را دشمن دارد، یاری فرما یاران او را و خوارگردان خوار کنندگان او را. او را معیار، میزان و محور حق و راستی قرار ده. قبل از پراکنده شدن جمعیت، امین وحی، این آیه را بر پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نازل نمود: امروز دین شما را کامل نموده و نعمت را بر شما تمام کرده و دین اسلام را برای شما پسندیدم.[۲] در این موقع پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: الله اکبر، بر اکمال دین و اتمام نعمت و خشنودی خدا به رسالت من و ولایت علی ـ علیه السلام ـ بعد از من.
جمعیت حاضر، از جمله ابوبکر و عمر به امیر المومنین این گونه تهنیت گفتند، مبارک باد مبارک باد، بر تو ای پسر ابی طالب که مولای من و مولای هر مرد و زن مومنی گشتی.[۳]

این حدیث از احادیث متواتری است که علاوه بر شیعه، اهل سنت نیز آن را نقل کرده است محمد بن جریر طبری صاحب تاریخ در کتاب «الولایۀ» آن را از ۷۵ طریق روایت کرده و متواتر دانسته و نیز ابوا لعباس احمد بن محمد بن سعید بن عقده در کتاب «الموالاه» طرق این خبر را از ۱۰۵ طریق ذکر کرده است.[۴]

 در این حدیث که پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در غدیر خم فرمود هر کس من مولای او هستم علی ـ علیه السلام ـ مولای او است،[۵]  جمله«من کنت مولاه فعلی مولا» مورد توجه است.

دلالت این جمله بر ولایت بلافصل علی ـ علیه السلام ـ روشن است زیرا لفظ «مولی و ولی» گرچه در معانی مختلف و از جمله به معنی دوست، یاور و سرپرست و اولای به تصرف استعمال شده ولی با وجود قرائنی معین می شود که مراد از آن در این حدیث ولایت امر است، زیرا: اولاً قبل از این بیان رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از رحلت خود خبر داده و سفارش به کتاب خدا و عترت خویش کرده و بعد از آن علی ـ علیه السلام ـ را به عنوان «مولی» معرفی نموده است و این مبین آن است که مقصود شناساندن کسی است که بعد از پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ مرجع است و امت با تمسک به او و قرآن از گمراهی خود را باید نجات دهد.

ثانیاً حضرت خاتم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از حاضرین اقرار به این معنی گرفته است که نبی نسبت به مؤمنین سزاوارتر از خود آنهاست یعنی همان اولویتی که در قرآن برای پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ ثابت است (سوره احزاب آیه ۶) بعد فرموده «من کنت مولاه فعلی مولاه» و با تقدیم جمله (آیا من نسبت به شما سزاوارتر نیستم؟!) هر گونه شبهه را در معنی مولا دفع فرموده و همان اولویت ثابت برای خود را برای علی ـ علیه السلام ـ اثبات نموده است.

ثا لثاً اعلان این که علی ـ علیه السلام ـ دوست و یاور اهل ایمان است نیاز به این همه مقدمات و خطبه خوانی و معطل کردن آن جمعیت عظیم از حج برگشته در آن هوای گرم و گرفتن اعترافات پی در پی نداشت و چنین کاری برای چنان هدفی با مقام خاتمیت نمی سازد و از سوی دیگر دوستی مسلمانان نسبت به همدیگر از بدیهی ترین مسائل اسلامی است. زیرا پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ وقتی وارد مدینه شد بین اصحاب اخوت برقرار کرد.

رابعاً یک دوستی ساده جای آن را نداشت که مردم و شخص عمر با جمله (بخٍ بخٍ یابن ابیطالب… مبارک باد ترا که مولای من و مولای مرد و زن مؤمن گردیدی).[۶] به علی ـ علیه السلام ـ تبریک بگویند و آن را موفقیت تازه بشمرند و آیه اکمال دین (سوره مائده آیه ۳) نازل شود بلکه این تهنیت به خاطر یک امر اختصاصی ولایت امر بوده است.

خامساً پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بعد از توصیه به قرآن و عترت با بلند کردن دست علی ـ علیه السلام ـ خواسته است جلو هر گونه شبهه را بگیرد و بفرماید این همان ثقل اصغری است که از قرآن جدا شدنی نیست و عصمت او ضامن هدایت امت است و هم چنان که پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ مولای جمیع مؤمنین است همان مولویت برای علی ـ علیه السلام ـ ثابت است.

پی نوشت:

[۱] . مائده ، ۶۷.

[۲] . مائده : ۶.

[۳] . رضوانی، علی اصغر، شیعه شناسی و پاسخ به شبهات، ج۱، ص۶۳۲ ـ ۶۳۴، نشر مشعر. ۱۳۸۴ش.

[۴] . سلیمان بن ابراهیم حنفی قندوزی، ینابیع الموده، دارالاسوه، چاپ اول، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۳۶۳ و ص۱۵۵.

[۵] . حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالمعرفۀ، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۱۱۰؛ شهاب الدین احمد بن حجر الهیثمی، الصواعق، بی تا، بی ناشر، ص۷۳.

[۶] . خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۸۴.