امام حسین (ع) و دلایل همراه بردن خانواده به کربلا

امام حسین (ع) با خودداری از بیعت با یزید و قیام بر ضد حکومت او، جان خود را در راه پاسداری از ارزش های الهی به خطر انداخت. آن حضرت پس از احضار برای بیعت با یزید، از مدینه به سوی مکه رفت، و سپس از آنجا به سوی کوفه رهسپار شد، و در نهایت در کربلا محاصره، و به شهادت رسید. اما دلیل همراه بردن خانواده در این سفر خطرناک چه بود؟ چرا آنها را در مدینه یا مکه ترک نکرد تا جان آنها به خطر نیفتد یا توسط دشمن اسیر نشوند؟

امام حسین (ع) و مبارزه توأم با احتیاط

امام حسین (ع)، در تمامی فعالیت ها و تصمیم گیری ها، همه احتمال ها را در نظر می گرفت و به گونه ای عمل می کرد که راه احتیاط را از دست ندهد و در عین حال، دشمن بتواند در هر لحظه از کرده های خویش پشیمان شود و راه صلاح بپیماید، و همچنین مردم در جانبداری از او، پیوستن به او و یا گسستن از وی آزاد باشند.

عمل امام حسین (ع) و سخن او هیچ گاه نشان نمی دهد که چون حکومت چنین و چنان کرده، دیگر صلح با او امکان ندارد و تنها حاکم، شمشیر است و یا چون دیگر لشکر و نیرویی ندارد، تنها راه تسلیم است، بلکه پیوسته جا را برای تمامی احتمالات باز گذاشته است. رفتار امام حسین (ع) در حماسه عاشورا، رفتاری قاطعانه توأم با سازگاری و احتیاط بود.

از اولین جلسه ای که حاکم مدینه او را احضار کرد تا آخرین لحظه از عمر شریفش پیوسته، همه احتمالات را در نظر می گرفت و برای تک تک آنها به مقتضای حال و مقال، زمان و مکان برنامه ریزی دقیق می نمود.

همراه بردن خانواده با توجه به دو واکنش احتمالی یزید

خودداری امام حسین (ع) از بیعت با یزید ممکن بود یکی از این دو واکنش را به دنبال داشته باشد:

واکنش احتمالی اول این بود که حکومت یزید یکی از روش های سرکوب مانند ترور، مسموم ساختن، اتهام ارتداد یا خارجی بودن و محصور ساختن در مدینه را در مورد امام حسین (ع) به کار برد. در این صورت یزید می توانست به گونه ای عمل کند که علی رغم نابودسازی امام حسین (ع) باز خود را مسلمان، پیرو قرآن و دارای وجاهت قانونی قلمداد کند.

واکنش احتمالی دوم این بود که به مقتضای جوانی، ناپختگی و سرمستی از قدرت، دستور قتل صریح و بی پرده مخالفان خود از جمله امام حسین (ع) را صادر کند، تا به ندای درونی خود در کینه توزی بنی امیه با بنی هاشم پاسخ مثبت دهد. در این صورت نه تنها امام حسین (ع) به نحوی کشته می شود، بلکه خانواده و زن و فرزند او نیز از تعرض در امان نمی مانند؛ هر چند اگر آن حضرت از همراه بردن خانواده تا کربلا صرف نظر می کرد.

دلایل امام حسین (ع) برای همراه بردن خانواده از مدینه به مکه

برخی از انگیزه های حضرت، برای همراه بردن خانواده در سفر از مدینه به مکه را این گونه می توان بیان کرد:

۱ ـ از اینکه او را یاغی و خارجی بنامند پیشگیری کند.

۲ ـ وانمود کند که به عمره رجبیه می رود و قصد آشوب بر پا کردن و جنگ و نزاع ندارد.

۳ ـ حفظ زن و فرزند خود از تعرض های احتمالی که عمال حکومت ممکن بود به آنان روا دارند تا روحیه حضرت را تضعیف کنند یا زن و فرزندش را اسیر بگیرند و زندانی کنند تا او خودش را تسلیم کند.

۴ ـ حفظ زن و فرزند به عنوان یک وظیفه اخلاقی، انسانی، عربی و اطلاع دایم از وضع آنان.

۵ ـ پاسخگویی به عواطف آنان و عشق و علاقه آنان به حضرت. زیرا اکنون حدود بیست سال بود که حضرت دایماً با آنان بود و جنگ، تجارت، زیارت و سیاحتی در بین نبود که مدت زیادی از آنان دور باشد. بنابراین رها ساختن آنان برای مدت طولانی، آنان را آزرده خاطر می ساخت.

توجه به دلایل عاطفی در تحلیل تصمیم امام (ع) برای همراه بردن خانواده

تنها نباید به کارها و رفتارهای امام حسین (ع) از جنبه سیاسی نگریست. مسلماً برای یک فرد پرورش یافته در مکتب علی (ع) و فاطمه (س) انگیزه های عاطفی، روانی و اخلاقی، اگر کشش بیشتری نداشته باشد کشش کمتری ندارد.  به ویژه با توجه به اینکه پس از صلح با معاویه، حضرت تمام این بیست سال را در مدینه کنار خانواده اش بود و سفرهای زیارتی حج یا عمره را نیز به اتفاق آنان طی می کرده است.

زندگی مدنی نیز، با زندگی مکّی تفاوت داشت زیرا زندگی مکّی، تجارت های طولانی مدت و امثال آن را به همراه داشت ولی در محیط مدینه از تجارت آنچنان خبری نبود و مردم بیشتر به کشاورزی مشغول بودند. حضرت نیز در این مدت سیاه بیست ساله که هیچ گونه تبلیغی از اسلام نمی توانست انجام دهد، در درون خانه به پرورش دینی خانواده و اصحاب بسیار نزدیک مشغول بود.

امور تربیتی و خانوادگی اموری است که از دید اکثر تحلیل گران حماسه عاشورا مخفی مانده و نوعا به این مسئله نپرداخته اند که چگونه شد خانواده حضرت در کربلا و پس از آن روحیه خود را نباختند و تا آخر مقاوم ایستادند.

بررسی تأثیر منفی همراه بردن خانواده از مکه تا کوفه

اما دلیل همراه بردن خانواده از مکه به سوی کوفه چه بود؟ چه اشکالی پیش می آمد که آنان را در مکه باقی گذارد یا آنان را به همراه ابن عباس به مدینه بفرستد؟ اوضاع کوفه تا قبل از رفتن عبیداللّه بن زیاد به آنجا به نفع امام حسین (ع) بود و هیجده هزار نفر با مسلم بن عقیل نماینده حضرت بیعت کردند و آمادگی خود را برای جهاد اعلام کردند.

اگر امام حسین (ع) از همراه بردن خانواده صرف نظر می کرد به راحتی با چند جوان بنی هاشم به کوفه وارد می شد و سپس بر مسند می نشست و به دنبال آن، مردمی که با او بودند، مخالفان و سران لشکر را دستگیر می کردند و حکومت کوفه به دست حضرت می افتاد. چرا امام چنین نکرد و با همراه بردن خانواده از سرعت خود کاست؟ به بیان دیگر آیا به حکومت نرسیدن ایشان، همچنین زجر کشیدن و اسیر شدن خانواده اش ناشی از همین امر نبوده است؟

تأثیر همراه بردن خانواده با توجه به جو عمومی کوفه

گاهی انسان فکرهایی می کند و تصوراتی را در درون خود پرورش می دهد که در واقع، تنها بازی با خیالات است. مثلاً وقتی که گفته می شود در کوفه هیجده هزار نفر با مسلم بیعت کردند، ممکن است به ذهن بیاید که کوفه در دست شیعیان بود! فرمانداری، اطلاعات نیروهای نظامی و انتظامی همه و همه با شیعیان بودند! مسلم بن عقیل در میدان عمومی شهر یا در مسجد جامع شهر نشسته بود و هیجده هزار نفر آمدند و با او بیعت کردند! در صورتی که چنین نیست.

حکومت و حکومتیان بر همه شهر مسلط بودند، رفت و آمدها را در نظر می گرفتند، مسلم بن عقیل به طور پنهانی وارد کوفه شد، ابتدا در خانه مختار بن ابی عبیده بود، سپس به خانه هانی بن عروه منتقل شد، مردم مخفیانه با چند واسطه، می توانستند مسلم را بیابند، همه این امور به دور از چشم حکومتیان بود و مخفیانه جنبش در حال گسترش بود و افراد با تهیه اسلحه و وسایل جنگی کم کم خود را آماده می ساختند.

با مردن معاویه، شیرازه حکومت از هم نپاشیده بود بلکه با تدابیر معاویه اوضاع کاملاً عادی بود، او در کوفه افراد قوی و جاسوس های کارکشته قرار داده بود، بنابراین اگر چه آنان نمی دانستند که دقیقا مسلم کجاست ولی از آماده شدن مردم خبر داشتند و سران ارتش و مزدوران حکومت به یزید نامه نوشته بودند و خواستار عزل نعمان بن بشیر و نصب کردن فرمانداری قوی و پرهیبت بودند.[۱]

تفاوت امکانات شیعیان با بنی امیه

امکاناتی که یزیدیان داشتند با امکانات امام حسین (ع) قابل مقایسه نبود. یزیدیان برای خبررسانی اسب های تیزتک داشتند و با سرعت پیام ها را می رساندند. امکانات اما امکانات امام (ع) به قدری کم بود که مسلم بن عقیل را، تنها به سوی کوفه فرستاد. او به مدینه آمد و دو راهنما از آنجا کرایه کرد تا وی را به کوفه برسانند، راهنماها راه را گم کردند و در بیابان، از داغی و تشنگی جان دادند. مسلم پس از فوت آنان فاصله زیادی را طی کرد تا به آب رسید. از آنجا نامه ای نوشت و از امام تقاضای استعفا کرد و امام نپذیرفت و به هر حال مسلم تک و تنها وارد کوفه شد.[۲]

حضرت برای اطمینان از اوضاع و راست بودن بیعت مردم، باید نماینده ای می فرستاد، کسی که با سرعت خود را به کوفه برساند و اخبار را به دست آورد و سریع امام (ع) را با خبر سازد و مسلم چنین کرد و با توجه به اوضاع و احوال حدس می زد که امام (ع) در روز هشتم و یا نهم ذی الحجه حرکت کند. به همین جهت در وصیت خود به محمد بن اشعث گفت: «من به حسین نامه نوشته ام که به کوفه بیاید و همین روزها حرکت می کند، به او نامه بنویسید که مردم کوفه نقض عهد کرده اند تا او از حرکت منصرف شود.»[۳] زمان گفتن این سخنان روز نهم ذی الحجه روز شهادت مسلم می باشد و روز حرکت امام حسین (ع) روز هشتم ذی الحجه بوده است.

بنابراین امام حسین (ع) در حرکت به سوی کوفه سستی نکرده است و بر فرض که از همراه بردن خانواده هم صرف نظر می کرد نمی توانست قبل از ابن زیاد به کوفه برسد. زیرا ظاهرا ابن زیاد در اواخر ذی القعده به کوفه رسیده و در این فاصله بر اوضاع مسلط شده و مردم را از گرد مسلم پراکنده ساخته و بالاخره در روز نهم ذی الحجه مسلم را به شهادت رساند. امام حسین (ع) با هر برنامه ای که حرکت می کرد نمی توانست قبل از ابن زیاد خود را به کوفه برساند تا بر اوضاع مسلط شود و همراه بردن خانواده تأثیری در این مسأله نداشته است.

بررسی تأثیر مثبت همراه بردن خانواده از مکه به کوفه

آنچه مهم است این است که آیا تصمیم امام (ع) مبنی بر همراه بردن خانواده از مکه به سوی کوفه تأثیر مثبتی برای اسلام یا برای خود آنان داشته است یا خیر؟

فواید همراه بردن خانواده

۱- اگر امام حسین (ع) بدون همراه بردن خانواده، بلکه با هفتاد یا صد یا پانصد مرد جنگی از مکه به سوی کوفه رهسپار می شد، به راحتی ممکن بود که به آنان برچسب یاغی، مفسد، خارجی و … بزنند و در همان اولین برخورد در بیرون کوفه آنان را به عنوان خارجی از بین ببرند. در این صورت امام حسین (ع) و یارانش کشته می شدند و اثری از آنان در تاریخ باقی نمی ماند.

۲ـ این احتمال وجود داشت که اگر امام (ع) از همراه بردن خانواده صرف نظر کند و آنها را در مدینه یا مکه ترک کند، یزیدیان به عنوان لشکر فاتح به آنها حمله کنند و برای درس عبرت گرفتن به دیگران هر جنایت فجیعی را در باره زن و فرزند امام (ع) مرتکب شوند، همان گونه که در واقعه حره[۴] با اهل مدینه چنین کردند.

۳ـ  همراه بردن خانواده در این سفر باعث شد آنان پیام رسان حادثه کربلا باشند. در کوفه، شام، مدینه و بین راه، تنها کافی بود که خود را معرفی سازند که نوه ها و فرزندان نوه های پیامبر (ص) هستند. لااقل شامیان فهمیدند پیامبر اکرم (ص)، خویشاوندانی نزدیک تر از معاویه و یزید دارد که به فرمان یزید کشته و اسیر گشته اند.

۴ـ مقاومت خانواده امام (ع) بر انجام واجبات الهی دوباره احکامی را که می رفت تا مندرس شود، زنده ساخت که از جمله آنها می توان اصرار آنان بر حفظ حجاب، حفظ خود از نامحرمان، جلوگیری از مورد دید واقع شدن، جلوگیری از اختلاط زن و مرد نام برد.[۵]

۵ـ امام حسین (ع) با همراه بردن خانواده به تمامی مبارزان نشان داد که، اگر خانواده خوب تربیت شد و خوب آموزش دید، در بحبوحه کار، همراه، همگام و هماهنگ با نهضت است. سخنان زنان در تقویت مردان برای دفاع از امام حسین (ع) و برای دفاع از اهل بیت (ع)، نشان می دهد که کار کردن بر روی خانواده و تربیت آنان اثر مهمی در پیشرفت کار دارد.

بی جهت نبوده که خداوند به پیامبر اکرم (ص) فرمود: «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ»[۶] «و خویشان نزدیکت را هشدار ده.» همچنین به اهل ایمان دستور داده است: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَهُ عَلَیْهَا مَلَائِکَهٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ»[۷] «اى کسانى که ایمان آورده اید، خود و خانواده تان را از آتشى که هیزم آن مردم و سنگ ها هستند، حفظ کنید، بر آن آتش، فرشتگان خشن [و] سختگیر [گمارده شده] است که از آنچه خدا به آنان دستور داده، سرپیچى نمى کنند و آنچه را فرمان داده شده اند، انجام مى دهند.»

به هر حال امام (ع) نشان داد که در دوران فراغت باید به انسان سازی پرداخت تا در روز حادثه آن انسان ها با مقاومت و فداکاری انسان را در راه هدف یاری دهند.

۶ـ همراه بردن خانواده باعث شد قدرت روحی امام (ع) که حتی در بحبوحه جنگ، فشار دشمن، جراحت های زیاد، تشنگی و … از زن و فرزند خود غافل نمی شود برای همگان آشکار شود. امام حسین (ع) در روز عاشورا به سپاه دشمن فرمود:

«وَیْحَکُمْ یَا شِیعَهَ آلِ أَبِی سُفْیَانَ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ دِینٌ وَ کُنْتُمْ لَا تَخَافُونَ الْمَعَادَ فَکُونُوا أَحْرَاراً فِی دُنْیَاکُمْ وَ ارْجِعُوا إِلَى أَحْسَابِکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْرَاباً … أَنَا الَّذِی أُقَاتِلُکُمْ وَ تُقَاتِلُونِّی وَ النِّسَاءُ لَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ فَامْنَعُوا عُتُاتَکُمْ عَنِ التَّعَرُّضِ لِحَرَمِی مَا دُمْتُ حَیّاً»[۸] «وای بر شما ای پیروان ابوسفیان! اگر دین ندارید و از معاد نمی ترسید در این دنیایتان آزادمرد باشید … من با شما می جنگم و شما با من می جنگید و زنان گناهی ندارند، تا من زنده ام سرکشان، یاغیان و جاهلانتان را از تعرض به خانواده ام باز دارید.»

۷ـ امام (ع) با همراه بردن خانواده نشان داد که دفاع از کیان اسلام و دفاع از عقیده و آرمان زن و مرد نمی شناسد و هر کس در حد توان خود می تواند در این امر مهم شریک باشد.

۸ـ همراه بردن خانواده باعث شد چهره واقعی بنی امیه برای مردم آشکار شود، که در راه رسیدن به مقام، حتی ناجوانمردانه ترین شیوه ها را به کار می برند. زن و کودکان که از تعرض مصونند و در جنگ ها نباید مورد آزار و اذیت یا کمبود امکانات قرار گیرند را در معرض شدیدترین تضییقات قرار می دهند و حتی آنان را از آب منع می کنند. علاوه بر مردان که تشنه جان دادند زنان نیز در حالت تشنگی شدید به سر می بردند.

نتیجه گیری

تصمیم امام حسین (ع) مبنی بر همراه بردن خانواده تا مکه و سپس به کوفه، مانع از سرعت و ابتکار عمل آن حضرت نبوده است؛ و اوضاع و امکانات به گونه ای نبوده که حضرت بتواند به سرعت از نامه نگاری کوفیان و واقعیت احوال آنها با خبر شود و قبل از ابن زیاد، خود را به کوفه برساند و حکومت را به دست گیرد. از طرفی همراه بردن خانواده در این سفر و مبارزه تأثیرات مثبتی داشته است. هم از جهت مراقبت از آنها در مقابل تعرض یزیدیان در مدینه یا مکه؛ هم از جهت نقش آفرینی آنها در نهضت و قیام حسینی. همراه بردن خانواده در این سفر باعث شد آنان پیام آوران حماسه عاشورا باشند.

پی نوشت ها

[۱] . طبری، تاریخ الطبری، ج۴، ص۲۶۵

[۲] . طبری، تاریخ الطبری، ج۴، ص۲۶۳

[۳] . طبری، تاریخ الطبری، ج۴، ص۲۸۰

[۴] . طبری، تاریخ الطبری، ج۴، ص۳۶۷ تا ۳۷۹

[۵] . ر.ک: عابدینی، احمد، عاشورا حفظ کرامت و حجاب زن، پیام زن، شماره ۶۹

[۶] . شعرا/۲۱۴

[۷] . تحریم/۶

[۸] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۴۵، ص۵۱

منابع

۱- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، مؤسسه عز الدین، چاپ اول، ۱۴۱۳ق

۲- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق

منبع اقتباس: عابدینی، احمد، امام حسین علیه السلام و علل همراه بردن خانواده به کربلا ۲، ماهنامه پیام زن، دوره ۱۳۸۲، شماره ۱۳۳ ، فروردین ۱۳۸۲