افسانه غرانیق‏ دروغ سازی دشمنان علیه رسول الله (ص)

افسانه غرانیق، داستانی جعلی است مبنی بر این که شیطان در اثنای دریافت سوره نجم توسط پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آیاتی بر آن حضرت القا نموده که مضمون آن تایید بت پرستان بوده است. این داستان بارها توسط عالمان شیعه با دلایل متعدد مردود اعلام شده است.

یهود و به ویژه، پیشوایان و احبار آن‏ ها، از دشمنان شماره یک اسلام بوده و هستند.

گروهى از آنان مانند کعب الاحبار و غیره که به ظاهر ایمان آورده بودند، پیوسته با ساختن دروغ ‏ها و پخش اخبار بى ‏اساس از زبان انبیا به تحریف حقایق می پرداختند.

برخى از نویسندگان مسلمان، از روى حسن ظن به عموم هم کیشان، بدون بررسى و تحقیق، مجعولات آنان را در ردیف حدیث و تاریخ تدوین می ‏کردند.

ولى اکنون که دانشمندان براى بررسى این‏ گونه مطالب فرصت بیشترى دارند و به خصوص، بر اثر مساعى گروهى از محققان اسلامى، اصول و قواعدى براى تشخیص حقایق تاریخى از افسانه‏ هاى خیالى پدید آمده است. از این نظر، هرگز براى یک نویسنده دانشمند دینى روا نیست که آن‏چه در هر کتاب ببیند امرى مسلم تلقى کند و بدون رسیدگى آن را بپذیرد و نقل کند.

افسانه غرانیق چیست؟

مى‏ گویند: سران قریش مانند «ولید»، «عاص»، «اسود» و «امیه» با پیامبر ملاقات و درخواست کردند که براى رفع اختلاف، طرفین خدایان یک دیگر را بپذیرند. در همین موقع، سوره «الکافرون» در پاسخ درخواست آنان نازل شد و پیامبر مامور گشت که در پاسخ آن‏ها چنین بگوید:

لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ؛ من آن‏چه را شما مى‏ پرستید عبادت نمى‏ کنم و شما نیز پرستنده خداى من نخواهید بود.

با این حال، پیامبر خدا علاق‏مند بود که با قریش کنار بیاید و با خود مى‏ گفت: اى کاش! دستورى نازل مى‏ گردید که فاصله ما را از قریش کمتر مى‏ ساخت. روزى در کنار کعبه با صداى دل نشین خود، سوره والنجم را مى‏ خواند؛ هنگامى که به این دو آیه رسید:

أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّى، وَ مَناهَ الثَّالِثَهَ الْأُخْرى‏[۱]؛ مرا از «لات» و «عزّى» و «منات» (نام‏ هاى بتان بت‏ پرستان بودند) خبر دهید. ناگهان شیطان بر زبانش این دو جمله را جارى ساخت: «تلک الغرانیق العلى، منها الشّفاعه ترتجى؛ اینها غرانیق[۲] عالى‏ مقامند، شفاعت آن‏ها مورد رضایت است.» سپس باقى آیات را خواند. هنگامى که به آیه سجده رسید،[۳] خود پیامبر و تمام حاضران اعم از مسلمان و مشرک در برابر بت‏ها سجده کردند؛ جز «ولید» که بر اثر پیرى موفق به سجده نشد.

غلغله و شادى در مسجد بلند شد و مشرکان گفتند: «محمد» خدایان ما را به نیکى یاد کرده است. خبر صلح «محمد» با قریش به گوش مهاجران مسلمان حبشه رسید و این صلح وسیله‏ اى شد که گروهى از آن‏ ها از اقامتگاه خود (حبشه) برگشتند، ولى پس از بازگشت، دیدند، وضع دو مرتبه دگرگون شده و فرشته وحى بر پیامبر نازل شده و او را بار دیگر به پیکار با مشرکان مأمور ساخته و گفته است که این دو جمله را شیطان بر زبان تو جارى ساخته است و من هرگز چنین جمله ‏هایى نگفته بودم. در این مورد، آیه‏ هاى ۵۲ تا ۵۴ سوره حج نازل شد.

طبرى[۴] به افسانه غرانیق اشاره کرده و خاورشناسان نیز آن را با آب و تاب بیشترى نقل کرده ‏اند.

محاسبه اى ساده در باره افسانه‏ غرانیق

به فرض که «محمد» از برگزیدگان آسمانى نبود، اما هرگز نمى ‏توان کاردانى و خردمندى او را انکار کرد. آیا هیچ خردمندى دست به چنین کارى مى ‏زند؟! هوش‏مندى که مى‏ بیند صفوف پیروانش روز به روز فشرده ‏تر و شکاف در صفوف دشمن بیشتر مى‏ شود، آیا در چنین موقع کارى مى‏ کند که دوست و دشمن را به وى بدبین سازد؟

آیا شما باور مى ‏کنید، کسى که تمام مناصب و ثروت قریش را، در راه آیین توحید ترک گفته بود، نمى‏ تواند بار دیگر مروج آیین شرک و بت پرستى شود. ما هرگز درباره فردى مصلح و سیاست مدارى معمولى چنین احتمالى نمى‏ دهیم؛ چه رسد به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم).

قضاوت خرد درباره افسانه غرانیق

1. آموزگاران و معلمان الهى به حکم عقل، پیوسته با نیروى عصمت از انجام هرگونه خطایى محفوظند و اگر بنا شود آنان نیز در امور دینى دچار اشتباه و خطا شوند، اعتقاد مردم به سخنان آنان از بین مى ‏رود. بنابراین، باید چنین داستان‏ هاى تاریخى را با عقاید منطقى و محکم خود بسنجیم و متشابهات و ابهام‏ هاى تاریخ را حل کنیم. به طور مسلم، عصمت «محمد» در تبلیغ آیین آسمانى، مانع از پیش آمدن چنین حوادثى است.[۵]
2. پایه افسانه این است: «پیامبر در انجام وظیفه‏ اى که خدا بر دوش وى گذاشته، خسته شده بود و انحراف و دورى بت پرستان بر وى سنگین مى ‏آمد؛ دنبال چاره ‏اى بود که راهى براى اصلاح وضع آن‏ها پیش بگیرد.»

ولى به حکم خرد، پیامبران باید بیش از حد صابر و بردبار باشند. در تحمل و شکیبایى، ضرب المثل عام و خاص گردند و هرگز فرار از جبهه را در سر نپرورانند.

اگر این افسانه یک سرگذشت صحیح و پابرجایى باشد، نشانه این است که قهرمان گفتار ما عنان صبر و تحمل را از دست داده، روحش افسرده و خسته شده بود و این مطلب با قضاوت خرد درباره انبیا و نیز با آن‏چه از زندگانى آن حضرت از گذشته و آینده در دست داریم ناسازگار است.

قرآن و نفی افسانه غرانیق

سازنده این داستان، تصور نکرده است که قرآن بر بطلان افسانه غرانیق گواهى مى‏ دهد، زیرا خداى پیامبر به او نوید داده است که هرگز باطل در آن راه نخواهد یافت.

چنان‏که مى‏ فرماید: «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ[۶] »؛

و نیز به او وعده قطعى داده که در تمام دوران تاریخ بشر، قرآن را از هرگونه پیشامد بد نگاه خواهد داشت.

چنان‏که فرمود: إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ.[۷]

با این حال، چه‏ طور رانده شده درگاه خدا (شیطان) توانست بر برگزیده خدا پیروز آید و در قرآن وى، باطلى را جاى دهد و قرآنى را که اساس آن، مبارزه با بت پرستى است، مروّج دستگاه بت پرستى سازد.

شگفتا! سازنده افسانه غرانیق نغمه بسیار ناموزونى را در جاى نامناسبى ساز کرده و در جایى بر توحید افترا بسته است که چند لحظه قبل، خود قرآن به تکذیب آن برخاسته است، زیرا خدا در همین سوره، چنین مى‏فرماید:

وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحى‏؛ از روى هوس سخن نمی گوید، این قرآن نیست مگر وحیى که به او نازل شده است.

خداوند چه‏ طور با این نوید قطعى، پیامبر خود را بى‏ نگهبان می ‏گذارد و اجازه می دهد که شیطان در دل و فکر او تصرف کند؟!

این رشته از ادله عقلى براى کسى که به نبوت و رسالتش ایمان دارد سودمند است، ولى این دلایل براى خاورشناسى که به نبوت او ایمان ندارد و براى بى‏ارزش ساختن آیین او دست به تشریح و نقل چنین افسانه‏ اى می ‏زند کافى نیست و باید از طریق دیگرى با وى گفت و گو کرد.

تکذیب افسانه غرانیق از طریق دیگر

افسانه غرانیق را می توان با این تحلیل نفی کرد، هنگامى که پیامبر این سوره را می خواند؛ بزرگان قریش که اکثرا از استوانه‏ هاى فن سخن و از قهرمانان میدان فصاحت و بلاغت بودند در مسجد حضور داشتند. از آن جمله «ولید» حکیم و سخن ساز عرب و همگى این سوره را تا پایان آن‏ که با آیه «سجده» ختم می ‏شود گوش دادند و سجده کردند.

ولى این جمعیت که پایه‏ گذاران فصاحت و بلاغت و نکته سنجان بودند؛ چه طور به دو جمله ‏اى که مشتمل بر تعریف از خدایان آنان است اکتفا کردند؟ در صورتى که قبل از آن و بعد از این دو جمله، سراسر سرزنش و بدگویى از خدایان آن‏ها است.

سازنده این دروغ شاخ‏دار، آنان را چگونه افرادى فرض کرده است؟ گروهى که زبانشان عربى بود و در تمام جامعه عرب، از پى افکنان فن فصاحت و بلاغت شمرده می ‏شدند و کنایات و اشارات (تا چه رسد به تصریحات) زبان خود را بهتر از همه می ‏فهمیدند، چگونه به دو جمله کوتاهى که در تعریف خدایان آنان است اکتفا کردند و از جمله‏ هاى قبل و بعد از این دو جمله، غفلت ورزیدند؟ هرگز افراد عادى را نمى‏ توان با این دو جمله آن هم در میان کلامى که تمام آن بدگویى از عقاید و رفتار آنان باشد فریفت؛ تا چه رسد به افراد دیگر.

اینک ما آیات مربوطه را می ‏نویسیم و به جاى این دو جمله نقطه می گذاریم، ببینید آیا واقعا مى‏ توان این دو جمله را در وسط این آیات جاى داد- که همگى در ذم و بدگویى از بتان وارد شده است- یا نه؟

أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّى وَ مَناهَ الثَّالِثَهَ الْأُخْرى‏ …، أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثى‏ تِلْکَ إِذاً قِسْمَهٌ ضِیزى‏، إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ؛ مرا از لات و عزّى و منات که سومین بت است؛ خبر دهید … آیا پسر از آن شما است و دختر خاص خدا است؟ این یک تقسیم ظالمانه است. بتان جز نام‏هایى بیش نیستند که شما و پدرانتان نامیده ‏اید و خدا هیچ حجتى درباره آن‏ ها نازل نکرده است.

آیا آدمى عادى حاضر مى ‏شود، با جمله‏ هاى ضد و نقیض از دشمنى با پیامبرى که ده سال است تیشه بر ریشه آیین وى زده و موجودیت و استقلالش را به خطر افکنده است دست بردارد و با او کنار بیاید؟[۸]

جمع بندی

افسانه غرانیق که از سوی دست های پنهان یهود و نصارا وارد منابع اسلامی شده، قطعا با مقام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در تضاد است و اکثر اسلام شناسان با دلایل متقن و قوی آن را رد نموده اند.

پی نوشت ها

[۱] . نجم (۵۳) آیه ۱۹ و ۲۰.

[۲] . غرانیق چنان‏که خواهد آمد جمع غرنوق یا غرنیق است که به معنى یک نوع مرغ آبى یا جوان خوش رو می ‏آید.

[۳] . فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا که آخرین آیه سوره است.

[۴] . تاریخ طبرى، ج ۲، ص ۷۵- ۷۶.

[۵] . رجوع شود:  التمهید، ج۱، ص۹۴ – ۹۵

[۶] . فصلت (۴۱) آیه ۴۲.

[۷] . حجر (۱۵) آیه ۹.

[۸] .  فروغ ابدیت تجزیه و تحلیل کاملى از زندگى پیامبر اکرم(ص)، ص ۳۳۸

منابع

1. تاریخ الطبری تاریخ الرسل و الملوک، وصله تاریخ الطبری، محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب الآملی، أبو جعفر الطبری (المتوفى، دار التراث – بیروت، ۱۳۸۷ هـ.
2. التمهید فی علوم القرآن، محمدهادی معرفت، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، ۱۳۸۸ش.
3. فروغ ابدیت تجزیه و تحلیل کاملى از زندگى پیامبر اکرم (ص)، آیت الله جعفر سبحانى‏، بوستان کتاب‏، قم‏، ۱۳۸۵ ش.