ابوجعفر منصور دوانیقی دومین خلیفه عباسی -قسمت دوم

عباسیان

زمان مطالعه : 7 دقیقه

توسط : رحمت الله ضیایی

0 نظر

قیام ها بر ضد منصور دوانیقی

شورش عمویش عبدالله

همزمان با روی کار آمدن منصور، عموی او عبدالله بن علی در صدد رسیدن به خلافت بود. وی که نقش بسزایی در استواری پایه های قدرت بنی عباس ایفا کرده بود، انتظار داشت که پس از سفاح به خلافت برسد.

وی که به فرمان سفاح با لشکری بزرگ به شام رفته و آماده جنگ با مردم این منطقه بود، پس از شنیدن خبر فوت سفاح بی درنگ گروهی از نزدیکان و فرماندهان سپاه خویش را مجبور کرد گواهی دهند که سفاح وی را به ولیعهدی برگزیده است[۲۲] و لذا مردم شام با او بیعت کردند.

منصور در برابر این خطر جدی، ابومسلم خراسانی را با وجود کینه ای که از او داشت به جنگ عبدالله فرستاد تا به این وسیله از دست هر دو یا حداقل یکی از آنان نجات یابد. ابومسلم با زیرکی سیاسی و نظامی بر عبدالله پیروز شد و عبدالله به سمت بصره فرار کرد و بعدها در زندان منصور کشته شد.

قیام نفس زکیه

قیام نفس زکیه، نخستین قیام علویان علیه خلافت بنی عباس بود. پس از پیمان شکنی عباسیان در سپردن خلافت به نفس زکیه،(از نوادگان امام حسن مجتبی (علیه السلام) که با او به عنوان مهدی، بیعت شده بود) او در سال ۱۴۵ق در شهر مدینه علیه منصور عباسی قیام کرد ولی سرانجام به همراه بسیاری از طرفدارانش کشته شد.

قیام ابراهیم بن عبدالله

قیام ابراهیم بن عبدالله دومین قیام علویان علیه خلافت بنی عباس بود. ابراهیم که از نوادگان امام حسن مجتبی (علیه السلام) بود، پس از برادر خود نفس زکیه در برابر منصور عباسی در بصره قیام کرد. در این قیام جمع زیادی از زیدیان، معتزلیان و تعدادی از فقهای بنام شرکت داشتند اما در نهایت قیام به نتیجه نرسید و ابراهیم در سال ۱۴۵ق در منطقه باخمرا در نزدیکی کوفه کشته شد.

قیام سنباد

قیام سنباد از جمله اولین حرکت هایی بود که در پی قتل ابومسلم شکل گرفت. البته خونخواهی ابومسلم برای سنباد بهانه ای بیش نبود. وی در پی آن بود که با استفاده از شور و احساسات ملی و مذهبی گروه های مختلف، سیادت عرب و اسلام را از میان بردارد و خلافت عباسی را با انتقام خون ابومسلم نابود کند. وی در جنگ با عاملان خلیفه شکست خورد و سرش را برای خلیفه هدیه بردند.

قیام اسحاق ترک

اسحاق ترک از دیگر مدعیان خونخواهی ابومسلم بود که در خصوص اصل و نسب او تردید وجود دارد. به نظر می رسد او نیز مانند سنباد طرفدار گرایش های مانوی و زرتشتی بود. نهضت اسحاق ترک دوام نداشت ولی زمینه مناسبی برای قیام سپید جامگان که بزرگترین مدعیان خون ابومسلم بودند فراهم کرد.

جنبش راوندیه

از مهمترین جنبش هایی است که در انتقام از ابومسلم شکل گرفت. راوندیان دارای اعتقادات مذهبی التقاطی بودند و در حالی که ظاهراً از علاقه به منصور عباسی دم می زدند، در صدد سرنگون کردن او بودند. آنان بیشتر از اهالی خراسان بزرگ بودند و می خواستند همان طور که منصور، ابومسلم را غافلگیر کرد و فریب داد، آنان نیز با ادعای علاقه به منصور او را به قتل برسانند.

از دیگر شورش های این دوره می توان به شورش استاذیس (از مجوسان خراسان که خود را موعود زرتشت می دانست و ادعای پیامبری داشت) و شورش های خوارج اشاره کرد که با سرکوبی توسط لشکریان خلیفه پایان یافت.[۲۳]

برخورد با امام صادق (علیه السلام)

احضارهای مکرّر امام

بخش آخر زندگی امام صادق (علیه السلام)، با دوران حکومت منصور عباسی مصادف بود. امام صادق در میان بنی هاشم به عنوان یک شخصیت معنوی منحصر به فرد مطرح بود. اسد حیدر در کتاب الامام الصادق و المذاهب الاربعه می نویسد:

«محبوبیت امام صادق (علیه السلام) روز به روز در میان مردم سرزمین های اسلامی بیشتر می شد. فقها و رجال حدیث، علیرغم اختلافاتی که بینشان بود، به آن حضرت مراجعه می نمودند و در مسائل مختلف از ایشان پرسش می کردند. محبوبیت و عظمت امام صادق همواره بر بیم و نگرانی منصور می افزود و به همین جهت هر از چندی به بهانه ای امام را به عراق احضار می کرد و همواره اندیشه قتل آن حضرت را در سر می پروراند.»[۲۴]

سید بن طاوس نیز در کتاب مهج الدعوات و منهج العبادات آورده است که منصور بارها امام صادق (علیه السلام) را به نزد خود در بغداد و کوفه و غیر آن احضار کرد.[۲۵]

دوری کردن امام از دستگاه خلافت

امام صادق (علیه السلام) معمولا از رفت و آمد به دربار منصور -جز در مواردی- سرباز میزد و به همین سبب از طرف منصور مورد اعتراض قرار می گرفت.[۲۶] روزی منصور به آن حضرت گفت چرا مانند دیگران به دیدار او نمیرود؟ امام در جواب فرمود:

«لَیْسَ لَنا ما نَخافُکَ مِنْ أجْلِهِ وَ لا عِنْدَکَ مِنْ أمرِ الآخرهِ ما نَرجوکَ لَهُ وَ لا أنْتَ فی نِعمَهٍ فَنُهَنِّئُکَ وَ لا تَراها نِقْمَهً فَنُعَزّیکَ بِها، فَما نَصْنَعُ عِنْدَکَ؟»[۲۷]

«ما کاری نکرده ایم که به جهت آن از تو بترسیم و از امر آخرت چیزی نزد تو نیست که به خاطر آن به تو امیدوار باشیم و این مقام تو، نعمتی نیست که آن را به تو تبریک بگوییم و تو آن را مصیبتی برای خود نمی دانی تا به تو تسلیت بگوییم، پس پیش تو چه کاری داریم؟»

بدین گونه بود که امام نارضایتی خود را نسبت به حکومت منصور ابراز می داشت.[۲۸]

به شهادت رساندن امام صادق (علیه السلام)

منصور با توجه به کینه ای که نسبت به علویان داشت، امام صادق (علیه السلام) را به شدت زیر نظر داشت و اجازه زندگی آزادانه به او نمی داد. از سویی امام صادق (علیه السلام) نیز همانند پدرانش اعتقاد خود را مبنی بر اینکه امامت حق منحصر به فرد او بوده و دیگران آن را غصب کرده اند، پنهان نمی داشت.

این روش برای منصور بسیار خطرناک بود. به این جهت منصور منتظر فرصتی بود تا به بهانه ای امام را به شهادت برساند. ابن عنبه می نویسد: منصور بارها تصمیم به قتل آن حضرت گرفت، ولی خدا او را حفظ کرد.[۲۹]

در منابع آمده است که منصور، امام صادق (علیه السلام) را مقاوم و تسلیم ناپذیر و “استخوان گلوگیر”، می نامد.[۳۰] همچنین نقل شده که منصور سوگند خورد امام صادق (علیه السلام) را به قتل خواهد رساند.[۳۱]

سرانجام امام صادق (علیه السلام) در ۲۵ شوال سال ۱۴۸ قمری به شهادت رسید. ابن شهرآشوب در مناقب نوشته است که منصور امام صادق (علیه السلام) را مسموم کرد.[۳۲]

درگذشت

منصور در سال ۱۵۸ق در راه مکه بر اثر بیماری سوء هاضمه که مدت‌ها بدان مبتلا بود درگذشت. وی در هنگام مرگ ۶۸ سال داشت و در قبرستان معلاه در مکه دفن شد.[۳۳]

پی نوشت ها

۲۲. تاریخ طبری، ج‌۴، ص۳۷۷

۲۳. طقوش، دولت عباسیان، ۱۳۸۳ش، ص۵۶.

۲۴. حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ۱۳۹۲ق، ج۶-۵، ص۴۷-۴۶.

۲۵. سید بن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات‌، ۱۴۱۱ق، ص۱۸۴-۲۱۵.

۲۶. برای نمونه مراجعه کنید به: نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۲، ص۳۰۷.

۲۷. اربلی، کشف الغمه، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۷۴۰.

۲۸. جعفریان، حیات فکری و سیاسی ائمه، ۱۳۸۱ش، ص۳۶۷-۳۶۹.

۲۹. ابن عنبه، عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب، ۱۳۸۰ق، ص۱۹۵.

۳۰. “هذا الشجی معترض فی الحلق” رجوع کنید به: الشامی، الدر النظیم، ص۶۲۷؛ ابن عبد الوهاب، عیون المعجزات، ص۸۹

۳۱. برای نمونه رجوع کنید به: قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج‌۲، ص۶۴۷؛ جمال الدین یوسف بن حاتم شامی‌، الدر النظیم فی مناقب الأئمه، ص۶۳۳

۳۲. مناقب، ج۴، ص۲۸۰

۳۳. زرکلی، الاعلام، ۱۹۹۲م، ج۴، ص۱۱۷؛ خضری، تایخ خلافت عباسی، ص۳۴

منابع

ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ترجمه ابوالقاسم حالت تهران، انتشارات علمی.
ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، تحقیق: دکتر احسان عباس، قم، منشورات الرضی، چاپ دوم، بی تا.
ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
ابن عنبه، احمد بن علی، عمده الطالب فی أنساب آل أبی طالب، تحقیق محمد حسن آل طالقانی، نجف، مطبعه الحیدریه، چاپ دوم، ۱۳۸۰ق.
ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت،‌ دار الفکر، بی تا.
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، شرح و تحقیق: احمد صقر، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۹۸۷م/۱۴۰۸ق.
اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، قم، انتشارات الشریف الرضی، ۱۴۲۱ق.
الله‌اکبری، محمد، «رابطه علویان و عباسیان»، تاریخ در آینه پژوهش، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، شماره اول، پاییز ۱۳۸۱.
امانی چاکلی و دیگران، «مقایسه جنبه‌های مختلف اندرزنامه اردشیر ساسانی و وصیت نامه منصور عباسی»، سخن تاریخ، شماره ۲۱، سال نهم، بهار و تابستان ۱۳۹۴ش.
جعفری، حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمد تقی آیت اللهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دهم، ۱۳۸۰ش.
جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی ائمه، قم، انصاریان، چاپ ششم، ۱۳۸۱‌ش.
حمیدی، جعفر، تاریخ اورشلیم، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
حیدر، اسد، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۳۹۲‌ق.
خضری، احمدرضا، تایخ خلافت عباسی، تهران، سمت، ۱۳۷۹ش.
دیار بکری، حسین، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس النفیس، بیروت،‌ دار صادر، بی تا.
ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذکره الحفاظ، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ دهم، ۱۹۹۲م.
سید بن طاوس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم،‌ دار الذخائر، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
سیوطی، جلال الدین، تاریخ الخلفا، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالجیل، ۱۴۰۸ق.
ضیف، شوقی، تاریخ الادب العربی (العصرالعباسی الاول)، بیروت، دارالمعارف، چاپ دهم، ۱۹۹۰م.
طبری، محمدبن جریر؛ تاریخ طبری، تهران، اساطیر.
طقوش، محمد سهیل، دولت عباسیان، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۳ش.
نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
یعقوبی، احمد بن واضح، تایخ یعقوبی، تهران، نشر اساطیر، بی تا.
ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ترجمه ابوالقاسم حالت تهران، انتشارات علمی.
ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، تحقیق: دکتر احسان عباس، قم، منشورات الرضی، چاپ دوم، بی تا.
ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
ابن عنبه، احمد بن علی، عمده الطالب فی أنساب آل أبی طالب، تحقیق محمد حسن آل طالقانی، نجف، مطبعه الحیدریه، چاپ دوم، ۱۳۸۰ق.
ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت،‌ دار الفکر، بی تا.
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، شرح و تحقیق: احمد صقر، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۹۸۷م/۱۴۰۸ق.
اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، قم، انتشارات الشریف الرضی، ۱۴۲۱ق.
الله‌اکبری، محمد، «رابطه علویان و عباسیان»، تاریخ در آینه پژوهش، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، شماره اول، پاییز ۱۳۸۱.
امانی چاکلی و دیگران، «مقایسه جنبه‌های مختلف اندرزنامه اردشیر ساسانی و وصیت نامه منصور عباسی»، سخن تاریخ، شماره ۲۱، سال نهم، بهار و تابستان ۱۳۹۴ش.
جعفری، حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمد تقی آیت اللهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دهم، ۱۳۸۰ش.
جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی ائمه، قم، انصاریان، چاپ ششم، ۱۳۸۱‌ش.
حمیدی، جعفر، تاریخ اورشلیم، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
حیدر، اسد، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۳۹۲‌ق.
خضری، احمدرضا، تایخ خلافت عباسی، تهران، سمت، ۱۳۷۹ش.
دیار بکری، حسین، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس النفیس، بیروت،‌ دار صادر، بی تا.
ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذکره الحفاظ، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ دهم، ۱۹۹۲م.
سید بن طاوس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم،‌ دار الذخائر، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
سیوطی، جلال الدین، تاریخ الخلفا، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالجیل، ۱۴۰۸ق.
ضیف، شوقی، تاریخ الادب العربی (العصرالعباسی الاول)، بیروت، دارالمعارف، چاپ دهم، ۱۹۹۰م.
طبری، محمدبن جریر؛ تاریخ طبری، تهران، اساطیر.
طقوش، محمد سهیل، دولت عباسیان، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۳ش.
نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
یعقوبی، احمد بن واضح، تایخ یعقوبی، تهران، نشر اساطیر، بی تا.ویکی شیعه