فرقه های اسماعیلیه

اشاره:

یکی از فرقه های معروف شیعی فرقه اسماعیلیه است. این فرقه تاریخ بسیار پرماجرا دارد و انشعابات گوناگونی در آن پدید آمده است. بدین جهت بحث درباره عقائد و تطورات تاریخی آن پیوسته مورد توجه محققان و نحله شناسان قرار داشته و اخیراً این مسئله مورد عنایت بیشتری قرار گرفته است.(۱) این نوشته به صورت مختصر فرقه های این فرقه را که در طول تاریخ به وجود آمده اشاره می کند.

پیدایش اسماعیلیه به حوالی نیمه قرن اول هجری یعنی پس از شهادت امام جعفر صادق (علیه‌السلام) باز می گردد. در آن زمان شیعه به فرقه های زیر منشعب گردید.

۱. ناووسیه: گروهی بودند که مرگ امام صادق (علیه‌السلام) را انکار کردند.

۲. فطحیه: آنان کسانی بودند که عبدالله افطح را جانشین حضرت امام صادق (علیه‌السلام) دانستند.

۳. سمیطیه: آنان کسانی بودند که پس از امام صادق (علیه‌السلام) به امامت فرزند دیگر امام (محمد) معتقد شدند.

۴. موسوّیه: آنان کسانی بودند که به امامت موسی بن جعفر (علیه‌السلام) معتقد گردیدند.

۵. اسماعیلیه: آنان کسانی بودند که اسماعیل بزرگترین فرزند امام صادق(ع) را که در زمان حیات پدر درگذشت، امام دانستند.(۲) از میان این فرقه ها از مذهب تشیع جدا شده بودند تنها فرقه اسماعیلیه به زندگی خود ادامه داده و بقیه منقرض شده اند.

انشعابات فرقه اسماعیلیه:

خود اسماعیلیه به فرقه هایی تقسیم شدند که برخی منقرض گردیده و برخی تا زمان حاضر همچنان باقی هستند که عبارتند از:

۱. اسماعیلیه خالص: آنان گروهی بودند که به امامت اسماعیل گرویده و مرگ او را انکار کرده گفتند: او زنده و غایب است و روزی ظهور خواهد کرد.

۲. مبارکیه: آنان کسانی هستند که به مرگ اسماعیل اعتراف کردند ولی در مسئله امامت بر این عقیده شدند که منصب امامت از اسماعیل به فرزندش محمد منتقل گردیده است.

۳. قرمطیه: پس از گذشت زمانی از مبارکیه شاخه ای منشعب شد که به قرامطه شهرت یافت. آنان در مورد مرگ محمد بن اسماعیل با مبارکیه مخالفت نموده و گفتند: محمد بن اسماعیل زنده و هفتمین و آخرین امام است.

۴. فاطمیه: مؤسس فرقه فاطمیه‌، فردی است به نام عبیدالله المهدی که حکومت فاطمیان را تأسیس کرد.(۳)

اصطلاح فاطمی بر این گروه بیانگر آن است که آنان خود را منسوب به حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ می دانند.

در این باره دیدگاههای مختلفی ابراز شده است.(۴)

۱. برخی با قاطعیت نسبت آنان را به فاطمه زهرا (سلام الله علیها) انکار کرده اند از آن جمله (دُخویه) است.

۲. برخی دیگر انتساب آنان را به حضرت فاطمه (سلام الله علیها) درست دانسته اند مثل (جرجی زیدان).

۳. عده ای برآنند که اظهار نظر قطعی در این باره ممکن نیست. چنانکه (س.م.استرن) می گوید:

معروف است که طبق یک سند رسمی فاطمی، خط خلفای فاطمی از طریق یک سلسله ائمه مستوره به محمد بن اسماعیل بر می گردد.

۴. گروهی دیگر با تفکیک میان امام مستودع و امام مستقر مشکل را حل کرده و گفته اند: گرچه مؤسس سلسله فاطمیه، یعنی عبیدالله المهدی، دارای نسب فاطمی نیست ولی نسب خلفای فاطمی پس از او حقیقتاً فاطمی است. و عبیدالله همان سعید بن حسین بن عبدالله بن القداح است.

حکومت فاطمیان در سال ۲۹۲ آغاز و در سال ۵۶۷ توسط ایوبیان برچیده شد. آنان در این مدّت بر آفریقا و برخی مناطق دیگر حکومت نمودند. خلفای فاطمی از آغاز تا پایان چهارده نفر بودند که به خاطر اطاله کلام از آوردن نام آنها خودداری می کنیم.(۵)

فاطمیه انشعابات دیگری هم دارد که در برخی از کتب مذاهب و فرق اسلامی به آنها اشاره شده است.

فاطمیه در اول یک فرقه بود سپس به خاطر اختلافی که در مورد امامت پیش آمد به فرقه های متعددی تقسیم شدند و علاوه بر فرقه های گفته شده انشعابات دیگری پیدا کردند. از جمله:

۱. مستعلیه و بهره: آن گروه از اسماعیلیه که پس از المستنصر، المستعلی بالله را خلیفه و جانشین او دانستند، در مصر و یمن و مغرب آفریقا (مستعلیه) و در هند «بهره» خوانده می شدند.

۲. بهره داودی و سلیمانی: پس از وفات داود بن عجب شاه، بیست و ششمین داعی مطلق، بُهره به دو گروه داودی و سلیمانی تقسیم شدند.

۳. نزاریه و آقاخانیه: فرقه نزاریه نخست در ایران توسط حسن صباح در قلعه الموت دست به فعالیتی گسترده زد و پس از حمله مغول به ایران قلع و قمع گردید. و پس از آن در سال ۱۲۵۵ هجری آقاخان محلاتی که از نزاریه بود در ناحیه کرمان بر ضد محمد شاه قاجار قیام کرد، ولی شکست خورد و به بمبئی در هندوستان گریخت و دعوت نزاری را به امامت خود منتشر ساخت و از آن پس نزاریه به آقاخانیه شهرت یافته اند و مخالفانشان در هند آنان را خوجه یا خجاس می نامند. آقاخانیه،‌برعکس بُهره، به مراسم عبادی و دینی چندان اهمیت نمی دهند.(۶)

در نهایت می توان گفت که اسماعیلیه نام عمومی فرقه هایی است که بعد از امام جعفر صادق (علیه‌السلام) به امامت فرزندش اسماعیل یا نواده اش محمد بن اسماعیل اعتقاد دارند و در بلاد مختلف به نامهای گوناگون مانند: باطنیه، تعلیمیه، سبعیه، ملاحده و قرامطه خوانده شده اند. و نخست به دو فرقه اسماعیلیه خاص و اسماعیلیه عام تقسیم شدند و بعداً انشعاباتی دیگری پیدا کردند.

پی نوشت:

1. ربانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ امیر ، نوبت اول، ۱۳۷۷، ص۶۵.
2. ربانی: درآمدی بر علم کلام، دارالفکر، چاپ قدس، نوبت اول، ۱۳۷۸، ص۲۱۹.
3. درآمدی بر علم کلام، ص۲۲۰.
4. طباطبائی، سید محمد حسین، شیعه در اسلام، انتشارات دارالکتب اسلامی، ۱۳۵۱، ص۳۷.
5. ربانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، همان، ص۸۳.
6. همان، ص۹۳.

منبع: نرم افزار پاسخ مرکز مطالعات حوزه.