خوش زبانی مقدمه خوش دلی زوجین

یکی از عوامل مؤثر در سازگاری و رفع تنش بین همسران، خوش زبانی و پرهیز از گفتار و سخن ناپسند است. خیلی اوقات سخن خوبی که به خوبی ادا نشده باشد نیز می تواند زمینه تنش و ناسازگاری بین زوجین را فراهم کند. از این رو ضرورت دارد تا نمونه هایی از خوش زبانی  آثار و فواید آن مورد اشاره و بررسی قرار گیرد.

آثار و نتایج مثبت خوش زبانی

أ. صفای زندگی

خوش زبانی، باعث طراوت و شادابی در زندگی است؛ به زندگی روح می بخشد و آن را از خمودی و بی معنایی می رهاند. بدزبانی است که زندگی را تیره می کند و صفای آن را از بین می برد. در روایت است: ثلاثه تکدر العیش السلطان الجائر و الجار السوء و المرأه البذیه؛(۱) سه چیز زندگی را تیره و کدر می سازد: حاکم ستم پیشه، همسایه بد و زن بدزبان.

اضطراب و طلاق را می توان از عوارض بدزبانی به شمار آورد. صفای زندگی حتماً به سازگاری می انجامد؛ چرا که امری پسندیده و دلخواه برای زن و مرد است و در برابر، زندگی بی روح و بی معنا به ناسازگاری منتهی می شود.

ب. امنیّت و مسالمت

از ویژگی های یک زندگی مطلوب، وجود امنیّت و آرامش خاطر است. انسان همیشه می خواهد مطمئن باشد و در زندگی چیزی او را تهدید نکند. نوع انسان ها از رفتارهایی که به ظاهره مخاطره آمیز است، دوری می کنند تا مبادا امنیّت زندگی آنان را تهدید کند.

حال اگر یقین داشته باشند آثار یک رفتار زندگی آنان را در مخاطره قرار می دهد، قطعاً درصدد بر می آیند آن رفتار را انجام ندهند. خوش زبانی و پسندیده سخن گفتن، هم امنیّت خاطر به دنبال می آورد، هم زندگی مسالمت آمیز با دیگران را در زندگی فراهم می سازد. ناسزا گفتن و کاری که دشمنی دیگران را به دنبال داشته باشد، هم امنیّت خاطر را در زندگی به مخاطره می اندازد، هم زندگی مسالمت آمیز را بر هم می زند.

پیامبر اکرم (ص) می فرماید: به بادها ناسزا نگویید؛ چرا که آنها مأموریت خود را انجام می دهند. به کوه ها، ساعت ها، روزها و شب ها ناسزا نگویید که مرتکب گناه می شوید و ناسزا به خودتان بر می گردد.(۲)

اینجا، موجودات بی جان، هدف تیر ناسزا قرار می گیرند؛ امّا نتیجه منفی آن گریبانگیر جاندارانی می شود که ناسزا می گویند. در روایت دیگری آمده است: «لا تسبّوا الاموات فتؤذوا الاحیاء؛(۳) به مرده ها ناسزا نگویید؛ چرا که شما با این کار خود زنده ها را اذّیت می کنید». از زندگی مسالمت آمیز با آنان فاصله می گیرید و در نتیجه به تنش گرفتار می شوید. اگر به زنده ها ناسزا بگویید، مستقیماً به میدان دشمنی و ستیز قدم نهاده اید و آشکارا وارد صحنه کارزار شده اید.

امام باقر (ع) می فرماید: مردی از بنی تمیم خدمت پیامبر اعظم (ص) رسید و گفت:‌ ای پیامبر خدا! به من توصیه ای ارزانی فرما. حضرت در میان سفارش هایی به او فرمود: لا تسبّوا الناس فتکسبوا العداوه بینهم؛(۴) به مردم ناسزا نگو که دشمنی آنان را به دست می آوری.

ج. عزّت

عزّت را همه می خواهند و دوست دارند در برابر دیگران سربلند باشند. حتّی کسانی که به رفتارهای منفی رو می آورند، خودشان فکر می کنند این رفتارها باعث موقعیّت، وجاهت، عزّت و سربلندی آنهاست. در واقع رفتار مثبت را ذلّت تلقّی می کنند، وگرنه خود به دنبال ذلّت نیستند. راهکار اصلاح برای چنین کسانی این است که ذهنیت آنان تغییر یابد تا به گونه دیگری عمل کنند. کسانی که با رفتارهای برخاسته از دستورات دینی آشنا هستند، عزّت را در رفتارهای منفی دنبال نمی کنند؛ چرا که می دانند تکریم، احترام و خوش زبانی عزّت می آورد.

امام صادق (ع) می فرماید: «اَذلُّ النّاس من اَهان النّاس؛(۵) ذلیل ترین مردم، کسی است که به مردم توهین می کند و ناسزا می گوید».

پس سربلندی را نمی توان در ناسزا گفتن یافت، بلکه باید با خوش زبانی و احترام به جستجوی آن پرداخت.

د. عاقبت به خیری

یکی از رفتارهایی که زمینه عاقبت به خیری را فراهم می کند و در دنیا و آخرت ما را به این مقصد خیر رهنمون می سازد، پسندیده سخن گفتن و خوش زبانی است. کسی که به دیگران طعن می زند و به اصطلاح به چشم دیگران می کوبد، به عاقبت خوش امیدوار نباشد. چنین کسی هم در این دنیا باید بترسد که در اواخر عمر خود با مصیبت های دردناکی رو به رو شود و هم در آن دنیا زمینه دریافت کیفرش فراوان است.

امام باقر (ع) می فرماید: هر انسانی که دیگران را مورد طعن قرار می دهد و به چشم دیگران می کوبد، نمیمیرد مگر به بدترین مرگ و سزاوار و نزدیک است که عاقبت به خیر نشود.(۶)

برخورداری از نعمت بزرگ حسن عاقبت، پیامد خوش زبانی و دوری از طعن و ناسزاست.

هـ. رعایت حقّ دیگران

احساس دریافت حق، زمینه مناسبی برای سازگاری میان افراد است. چنانچه کسی حس کند حقّی ناحق شده یا حق خود را پایمال شده ببیند، به مقابله و ناسازگاری رو می آورد.

امام صادق (ع) فرموده اند: حق مؤمن بر مؤمن، این است که به او اُف نگوید (اُف کمترین حدّ ناسزاست) و زمانی که اف بگوید، ولایت و محبت از میان آنان محو می شود.(۷)

میان دو فرد عادی چنین حقّی وجود دارد، چه رسد به زن و شوهر که در میان آنان رعایت مسئله ضروری تر است و اسلام به مراعات حدود لازم برای بقای ارتباط مطلوب میان آنان فراوان توصیه کرده است؛ به ویژه برای زنان به مردان سفارش کرده که حال آنان را رعایت کنند.

پیامبر اکرم (ص) فرمود: جبرئیل به من خبر داد و همواره مرا به رعایت زنان توصیه کرد تا آنجا که به نظرم رسید برای شوهر روا نباشد که به زن خود اف بگوید. جبرئیل گفت:‌ ای محمد! درباره زنان تقوای خدا را پیشه سازید؛ زیرا آنان نیمی از شما هستند.(۸)

رعایت حقوق زنان از آن جهت که بیشتر در معرض تضییع حقند، ضروری تر است. پس برای حفظ حقوق آنان و در نتیجه حصول سازگاری به سبب احساس دریافت حق، ضروری است که خوش زبانی را در پیش گیریم.

و. لیاقت مادری

یکی از مهمترین اهداف زندگی مشترک، بقای نسل و آماده کردن مقدمات برای داشتن فرزند است. مرد آرزو می کند پدر شود و زن بیش از او آرزوی مادری دارد. فرزنددار شدن در آیین اسلام آن قدر اهمیّت دارد که سفارش شده «زنان ولود» برگزینند که بچه های فراوانی می توانند به جامعه هدیه کنند؛ حتی اینان از بهترین زنان معرفی شده اند.

پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرماید: «انّ خیر نسائکم الولود؛(۹) بهترین زنان شما آنان هستند که فراوان فرزند به دنیا می آورند». حتی و زن زشت از زنی که فرزند دار نمی شود، بهتر دانسته شده است.(۱۰)

از دیدگاه اسلام زنی شایسته مادر شدن است که از ویژگی خوش زبانی برخوردار باشد و چنانچه بدزبان باشد، مرد می تواند از بچه دار شدن او جلوگیری کند. این نشان می دهد که:

اولاً برآورده شدن خواسته زن در فرزند دار شدن، مبتنی بر خوش زبانی اوست در این صورت زن احساس می کند خواسته او تأمین شده که نتیجه چنین احساسی، سازگاری است.

ثانیاً با افزایش تعداد افراد خانواده، مقدمات بیشتری برای تأمین سازگاری نیاز است و باید در میان اعضای خانواده حسّ همکاری و همفکری بیشتری احساس شود، و بدزبانی تأمین کننده این نیاز نیست. با خوش زبانی می توان به این نیاز پاسخ داد.

طبق حدیثی از امام رضا (ع)، در مواردی بر عزل منی از رحم باکی نیست از جمله زنی که زبان دراز و بدزبان است.(۱۱)

این نشان می دهد حقّ مادری، شایسته زنی است که دارای خوش زبانی باشد و قطعاً وجود این لیاقت در تأمین سازگاری میان همسران، مؤثر است.

مهارت های مؤثر در ایجاد خوش زبانی میان همسران

با توجه به اهمیّت موضوع خوش زبانی و تأثیر آن در استحکام بنیاد خانواده و سازگاری همسران، اینجا به برخی از فنون و مهارت های مؤثری اشاره می کنیم که همسران را در برقراری ارتباط کلامی مناسب یاری می دهد:

أ. تجّسم پایان کار(۱۲)

در برخی موارد، بدزبانی همسر نتیجه رفتار آزاردهنده طرف مقابل است. در چنین شرایطی اولین چیزی که به ذهن همسر می رسد، آن است که بر سر او فریاد زند و با توهین به او، وی را متوجه رفتار نامطلوبش سازد؛ ولی اگر انسان اندکی به پیامد این واکنش توهین آمیز بیندیشد و پایان کار را تجسم کند، از این روش استفاده نخواهد کرد؛ بلکه می کوشد با لحنی عادّی علّت رفتار نامطلوب همسر را جویا شود.

ب. تشویق کلامی

وظیفه یک زن علاقمند به شوهر آن است که به همسرش کمک کند تا از راه تشویق و تمجید – و نه با غر زدن و آزار دادن – به شخصیت مطلوب دست یابد.

خانم مارژوری هلمنر می نویسد: کمتر مردی وجود دارد که تعریف و تمجید زن او را به وجد و شوق نیاورد. وقتی به مردی گفته شود: «تو نظیر نداری! تو مردی ممتاز هستی!» همین تمجید و تعریف مختصر روحیه او را تقویت می کند تا واقعاً همان شخصیت عالی و ممتاز را تصاحب کند.(۱۳)

البته تشویق زن از سوی مرد نیز، همین تأثیر را دارد و باعث می شود که زن اعتماد به نفس لازم را به دست آورد و بتواند در جهت نیل به اهداف متعالی حرکت کند.

ج. مرور رفتار

مرور رفتار، عبارتست از تمرین رفتار جدید در محیطی امن پیش از انجام دادن واقعی رفتار در دنیای واقعی. این فن به شخص اجازه می دهد که بازخورد دریافت کند و به انجام رفتار اطمینان یابد.(۱۴)

بر این اساس، بر فردی که به تندی در گفتار و بدزبانی مبتلاست، باید پیش از حضور در موقعیّت واقعی و قرار گرفتن در برابر همسر، ارتباط کلامی درست با وی و به کار بردن واژه های لطیف و محبّت آمیز را تمرین کند تا هنگام مواجهه با وی نیز بتواند به آسانی از این گونه عبارت ها بهره برد.

د. استفاده از شوخی(۱۵)

خانواده ها هنگامی که با مشکلات زندگی رو به رو می شوند، اغلب بیشتر جدّی می شوند و فکر می کنند چون موقعیت احساس تر شده است، آنها نیز باید جدّی تر برخورد کنند؛ امّا این حالت انسان را از خودشناسی دور می کند و فضای گفتگو را از لطافت خارج می سازد. نگریستن به بیهودگی موقعیت یا مبالغه آمیز کردن آن می تواند به میزان بسیار زیاد به بینش و خویشتن شناسی فرد نینجامد.

هـ. پرهیز از نق زدن

لوئیس تربان، عالم و روانشناس مشهور، از مطالعه دقیقی که در زندگی ۱۵۰۰ خانواده به عمل آورده، به این نتیجه رسیده است که شوهرها نق زدن زن را بزرگترین و کشنده ترین عیب می دانند. همین نتیجه از تحقیقات گالوپ پول روانشناس و جونسون تمیرامنت روانپزشک نیز به دست آمده است. شکایت کردن، ناله کردن، مقایسه کردن، تحقیر و تمسخر، اصرار بیجا بر یک موضوع و مرافعه راه انداختن، از انواع نق زدن است.

با توجّه به این که خصومت ها و کینه های نهانی همچون نارضایتی در امور جنسی، محرومیت از عشق و محبت، نارضایتی ممتد از نحوه زندگی باعث نق زدن می شود، راه عاقلانه این است که زن از نظر روانشناسی خود را تجزیه و تحلیل کند و ناراحتی پنهان خود را با خوش زبانی و بیانی شیرین به شوهر بگوید و با همکاری شوهر در رفع آن بکوشد.

و. بازی ارتباط (۱۶) و (۱۷)

هنگامی که فرد ارتباط دیداری، گفتاری و بدنی با همسر خود ندارد، احتمال ابراز جملات و مطالب نازیبا وجود دارد؛ ولی به هر اندازه و نسبت که ارتباط ایجاد شود، از احتمال طرح چنین مطالبی کاسته خواهد شد و آن گاه که این ارتباط به نحو کامل برقرار شود – یعنی فرد همسر خود را ببیند، با او سخن بگوید و او را لمس کند – احتمال تنش در روابط همسران به حدّاقل ممکن خواهد رسید.

در چنین حالتی ارسال پیام نامناسب یا پیام عصبانیّت و ناهمخوان به دیگری، بسیار دشوار است، همین طور، وقتی او پیام نامناسبی را برای شما می فرستد، احتمالاً با شما در تماس نیست؛(۱۸) بنابراین برای تحقّق خوش زبانی می توانید از بازی ارتباط بهره بگیرید.

ز. سرو کار داشتن با خشم(۱۹)

در بیشتر موقعیت های تعارض آمیز، خشم نقش مهمی دارد. سرچشمه بسیاری از بدزبانی ها، عصبانیت طرفین یا یکی از آنهاست. بر این اساس، لازم است حالت خشم در آنها مهار شود و بدین صورت می توان امیدوار بود که تندی و بدزبانی، به حدّاقل ممکن کاهش یابد.

شناسایی عامل خشم هر یک از اعضاء به دیگران کمک می کند تا از ایجاد زمینه خشم آنها جلوگیری کند. علاوه بر این، لازم است اعضای خانواده به شیوه های مهار خشم نیز آشنا شوند.

ح. عبارت های «من»(۲۰)

یکی از فنونی که به بهبود مهارت های ارتباطی خانوادگی می انجامد، استفاده اعضای خانواده از عبارت «من» به جای عبارت های تهدیدآمیز است. عبارت «من» با عبارت هایی نظیر «من فکر می کنم: یا «من حس می کنم» شروع می شود، نه با عبارت هایی از قبیل «تو باعث می شوی و…».

این بازگویی نه تنها محتوای کلام یا لحن گفتار را تغییر می دهد، بلکه باعث می شود که این عبارت ها کمتر شخص دیگر را آزار دهد. وقتی چنین جملاتی را از دیگری می شنوید، به او نخواهید گفت که نباید چنین احساسی داشته باشد؛ بلکه احساس او را مورد توجه قرار خواهید داد.(۲۱)

البته روشن است که عبارت هایی که با «من» شروع می شود، در صورتی تأثیرگذار است و طرف مقابل را به شنیدن علاقمند می کند که گوینده آن درصدد زورگویی نباشد؛ بلکه بخواهد احساسات خود را ابراز کند؛ بنابراین مطرح کردن جملاتی مانند «من می گویم تو باید به آنچه من می گویم عمل کنی» یا «من ارزشی برای دیدگاه های تو قائل نیستم» و… نه تنها توجه مخاطب را به شنیدن مطالب معطوف نمی سازد، بلکه به اتخاذ حالت تدافعی و مقابله به مثل نیز دامن می زند.

ط. تقویت مثبت(۲۲)

در این تمرین هرگاه همسر شما چیزی می گوید که احساس خوبی در شما به وجود می آورد، بی درنگ به صورت لفظی یا غیر لفظی از او قدردانی کنید. سپاسگزاری از همسر به دلیل خوش زبانی و به کار بردن مطالب مؤدبانه و دلپسند او را تشویق می کند و پس از کسب بازخورد مثبت به این نتیجه برسد که خوش زبانی اش همواره تشویق و قدردانی همسر را به دنبال دارد.

ی. خاموش سازی(۲۳)

خاموش سازی، به فرآیند حذف رفتار نامطلوب از راه تقویت نکردن رفتار مورد نظر اطلاق می شود.(۲۴) همسری که همواره بدعنقی و بدزبانی را وسیله دستیابی به اهداف خود قرار می دهد، هنگامی که مورد توجه قرار گرفت و خواسته اش تأمین شد، به این وسیله رفتارش تقویت می شود و همواره از آن استفاده می کند؛ امّا بی اعتنایی به کج خُلقی و رفتار توهین آمیز وی، راه مؤثری برای کاهش بد‌قِلِقی های اوست که به تدریج رفتارهای نامطلوب را حذف خواهد کرد.

ک. عذرخواهی

هنگامی که به هر دلیل رفتار غیر مؤدبانه و حاکی از بدزبانی از ما سر می زند، با عذرخواهی می توان ضمن جلوگیری از گسترش دایره نزاع، به ایجاد حالت تفاهم و حالت ساختن فضای صمیمیّت در خانواده کمک کرد. گفتن جملاتی از قبیل «از آنچه به زبان آوردم، معذرت می خواهم»، «امیدوارم گفتار تند مرا ببخشی» و… تأثیر فوق العاده ای در این جهت خواهد داشت.

ل. تصدیق و تأکید

عبارت هایی مانند «خب»، «بله»، «درسته»، «خیلی خوب»، «می فهمم»، «همینطوره» و اصواتی همچون «اهوم»، نشانه تصدیق، تأیید یا موافقت با اعمال و گفتار طرف مقابل است.

ما می توانیم در گفتگوی خود – به ویژه در مکالمات تلفنی – از این پاسخ ها زیاد استفاده کنیم. ظاهراً این پاسخ ها به این معنا هستند که گفته های طرف مقابل را به خوبی دریافت کرده ایم و به آن توجه کافی داریم.(رزنفلد، ۱۹۸۷)

برخی محققان پیامدهای تقویت کننده این گفتارها را نشان داده اند. یکی از معروف ترین تحقیقات در این زمینه را گرینسپون (۱۹۵۵) صورت داده است. او از آزمودنی ها خواست هر تعداد کلمه را که می دانند، بازگو کنند. آزمایشگر نیز هر بار که آزمودنی اسم جمعی را می گفت، پاسخ می داد: «اوهوم». همین کار او باعث شد تا آزمودنی ها به طرز قابل توجهی از اسم های جمع بیشتر استفاده کنند.(۲۵)

این مهارت علاوه بر آن که نوعی پذیرش و تصدیق همسر به شمار می آید و می تواند زمینه ارتباط کلامی مؤثرتر همسران را فراهم سازد، چنانچه پس از خوش زبانی همسر مورد استفاده قرار گیرد، می تواند به تقویت خوش زبانی آنان بینجامد.

م. تحسین و حمایت

تحسین، واکنشی فراتر از تصدیق یا تأیید ساده و یا توافق با گفتار و اعمال طرف مقابل است. برخی از این نوع پاداش های کلامی عبارتند از تک کلمه ای مانند خوبه، عالیه (و دیگر صفات تفصیلی) و عبارت هایی همچون آفرین، چه جالب، ادامه بده و اظهاراتی پیچیده تر که به وضعیت مورد نظر بستگی دارد. استفاده مناسب از این نوع پاداش های کلامی، پیامدهای تقویت کننده ای خواهد داشت.(۲۶)

در روابط خانوادگی و از جمله روابط همسران، مهارت تحسین و حمایت کارایی و اهمیت خاصّی دارد. این مهارت نیز علاوه بر آن که تداوم ارتباط کلامی را به همراه دارد و اسباب گفتگوی بیشتر زوج ها را فراهم می کند، کارکرد تقویتی نیز دارد و باعث می شود تا سخنان مناسب همسر با تحسین و حمایت تقویت شود و این قبیل مطالب در ادبیات همسر توسعه یابد.

ن. توسعه پاسخ

هنگامی که همسرمان در حالت گفتگو با ماست، خیلی راحت می توانیم با چند توصیه و تصدیق ساده صحبت را خاتمه دهیم و موضوع دیگری را شروع کنیم؛ در حالی که اگر جواب را در ذهن خود بپرورانیم، شنونده اطمینان می یابد که حرف های او را به دقت گوش داده و محتوای آن را آن قدر ارزشمند دانسته ایم که درباره آن صحبت می کنیم.(۲۷)

س. پیرازبان(۲۸)

پیرازبان، یعنی هر آنچه که پس از کنار گذاشتن محتوای کلامی در گفتار باقی می ماند. اگر بخواهیم تعریفی قالبی از زبان ارائه دهیم، باید بگوییم زبان یعنی آنچه گفته می شود. پیرازبان به نحوه بیان این گفته ها اطلاق می شود و می تواند ما را فریب دهد؛ زیرا معمولاً این نحوه گفتار است که معنای گفته ها را تعیین می کند.(۲۹)

نحوه ادای جملات و کلمات محتوای متفاوت دارند؛ مثلاً در آن هنگام که خانم مسئله خرید را به همسر خود یادآوری می کند، می تواند هر یک از عبارت های زیر را به کار برد:

– خرید گوشت یادت نرود؛
– باز هم می گویم این گوشت لعنتی را بخر.

مفهوم هر دو عبارت یادآوری خرید گوشت به همسر است؛ ولی هر دو عبارت مضمون متفاوتی را به شنونده منتقل می کند.(۳۰)

بر این اساس، یکی از مهارت هایی که به خوش زبانی در ارتباط میان همسران کمک می کند، آن است که علاوه بر توجه به محتوای پیامی که به همسر منتقل می شود، لحن گفتار را نیز مورد دقت قرار دهیم و با لحنی حاکی از صمیمیت، دلسوزی و علاقمندی، محتوای مورد نظر را به او منتقل سازیم.

متانت

در مواردی، همسر با انجام دادن رفتاری نامطلوب زمینه پرخاشگری و بدزبانی طرف مقابل را فراهم می سازد. در این موقعیت ها، برخورد همراه با متانت مشکل گشاست؛ بنابراین هر موضوعی را که باعث عصبانیت شما می شود، روی یک تکه کاغذ بنویسید. هنگام ناراحتی، گله خود را اظهار نکنید، تحمل کنید تا هنگامی که شما و همسرتان در آرامش روحی به سر می برید، آن وقت شکایات را بیرون بیاورید و پیش خود بخوانید.

جمع بندی

خوش زبانی یکی از عوامل مؤثر در سازگاری و رفع تنش بین همسران است و آثار و قواید مهمی در زندگی مشترک دارد. صفا، امنیت و عزت از مهمترین آثار مثبت خوش زبانی است. علاوه بر این، رفتارهایی نظیر تشویق، اندیشیدن به پیامد رفتار، شوخی کردن و… از جمله مهارتهای خوش زبانی است که نقشی سازنده در تعامل زوجین دارند.

پی نوشت ها

۱- مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۵، ص۲۳۴
۲- کلینی، کافی، ج ۲، ص ۳۷۸
۳- راوندی، الدعوات، ص ۲۷۸
۴- کلینی، کافی، ج ۲، ص ۳۶۱
۵- صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۹۶
۶- کلینی، کافی، ج ۲، ص ۳۶۱
۷- نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۲۵۲
۸- همان، ج ۱۴، ص ۲۵۲
۹- کلینی، کافی، ج ۵، ص ۳۲۴
۱۰- نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۱۷۶
۱۱- صدوق، عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۷۸
۱۲- کاوری، هفت عادت خوب خانواده، ترجمه ملکی، ص ۱۰۷
۱۳- کارنگی، آیین همسرداری، ترجمه شهلایی، ص ۵۵
۱۴- کنث، خانواده، راهنمایی مفاهیم و فنون برای متخصص یاوری، ترجمه بهاری، ص ۱۳۰
۱۵- Homor Applied
۱۶- ستیر، آدم سازی، ترجمه بیرشک، ص ۱۰۰-۱۱۸
۱۷- Communication Game
۱۸- کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصص یاوری، ترجمه بهاری، ص ۱۳۸
۱۹- همان، ص ۱۴۳
۲۰- I statements
۲۱- کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصص یاوری، ترجمه بهاری، ص ۱۶۶
۲۲- Positive Reinforcement
۲۳- Extinction
۲۴- کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصص یاوری، ترجمه بهاری، ص ۱۵۱
۲۵- هارجی، مهارت های اجتماعی در ارتباطات میان فردی، ترجمه بیگی و…، ص ۹۲
۲۶- همان، ص ۹۳
۲۷- همان، ص ۹۷
۲۸- Paralanguage
۲۹- هارجی، مهارت های اجتماعی در ارتباطات میان فردی، ترجمه بیگی، ص ۷۳
۳۰- نوابی نژاد، مشاوره ازدواج و خانواده درمانی، ص ۲۷۰

منبع: حسین زاده، علی؛(۱۳۹۱)، همسران سازگار: راهکارهای سازگاری، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)؛ (با تغییرات در متن)