آیا حضرت ابوطالب اسلام آورد؟

شیعه امامیه معتقد به ایمان و اسلام ابوطالب پدر امام علی(ع) است، با توجه به شواهد تاریخی در فوت وی در حال شرک و عدم درک اسلام، دلیل شیعه بر این امر چیست؟

پاسخ:

اگر یک دهم گواه‌ هایی که بر ایمان و اسلام “ابوطالب” داریم، در باره فرد دیگری ـ دور از مسائل سیاسی ـ داشتیم، به اتفاق شیعه و سنی اسلام و ایمان او را تصدیق می‌ کردیم، ولی چگونه است که با وجود این همه گواه محکم بر ایمان “ابوطالب”، باز گروهی ظالمانه وی را تکفیر کرده‌ اند. حتّی بعضی گفته‌ اند: برخی از آیاتی که دلالت بر عذاب دارد در حق او نازل شده است. گروهی هم در این باره توقف نموده‌ اند. عده انگشت‌شماری از دانشمندان سنی نیز حکم به اسلام و ایمان او کرده‌ اند؛ از جمله زینی دحلان، مفتی مکه (متوفای سال ۱۳۰۴ه‍( او می‌گوید: “باید انصاف داد که هدف از طرح این مسئله جز طعن در فرزندان ابوطالب و بالاخص امیرالمؤمنین چیز دیگری نیست.” در این بحث قصد داریم با اثبات مظلومیت و ایمان ابوطالب(ع)، حقیقت امر را روشن نماییم.

تعریف ایمان

ایمان در لغت به معنای تصدیق است. مؤمن را از آن جهت مؤمن گویند که خدا و رسول را تصدیق می‌کند و در عرف متکلمان، ایمان اعتقاد به قلب و تصدیق به زبان است؛ مگر در صورت تقیه که تصدیق به زبان لازم نیست، بلکه خلاف آن جایز بوده و حتی در برخی موارد تصدیق زبانی به آنچه که در قلب است، حرام می‌باشد؛ آن‌جا که خوف بر نفس باشد.

شناخت ایمان هرکس دو راه دارد:

یکی آن‌که: انسان از نزدیک مشاهده کند که او خدا و رسول را تصدیق و به تمام معارف اقرار و به احکام اسلام عمل می‌کند, که در این صورت احکام ایمان بر او جاری شده و از گروه کافران خارج می‌ گردد و دیگر این‌ که: معصومان خبر از ایمان شخصی دهند؛ همان‌گونه که پیامبر اکرم(ص) خبر ایمان کسی داده است، او را جزو مؤمنان می‌ دانیم، که از آن‌جمله حضرت ابوطالب(ع)، پدر امیرالمؤمنین، علی(ع) است. در جای خود به عبارت‌ها و سخنان صریح آنان اشاره خواهیم کرد.

دلایل ایمان ابوطالب(ع)

با یکی از سه روش زیر می‌توان طرز تفکر و عقیده هرکسی را شناخت:

بررسی آثار علمی و ادبی به یادگار مانده از او؛

طرز رفتار و کردار او در جامعه؛

عقیده دوستان، نزدیکان و بزرگان منصف و بی‌غرض نسبت به او.

اشعار و سروده‌ ها و هم‌ چنین، خدمات ارزشمند ابوطالب در ده سال آخر عمر، گواه محکمی بر ایمان فوق‌ العاده اوست. عقیده نزدیکان بی‌ غرض وی نیز این است که او فردی مسلمان و با ایمان بوده است و هرگز کسی از دوستان و اقوام او در حقَ وی جز تصدیق اخلاص و ایمان او چیز دیگری نگفته است. اینک موضوع را از سه طریق یادشده دنبال می‌ کنیم.

الف ـ ذخایر علمی و ادبی ابوطالب(ع)

از میان قصائد طولانی وی، قطعاتی چند انتخاب نموده و برای روشن شدن مطلب، ترجمه آن ها را نیز می‌ آوریم:

۱ـ لِیعْلَم خِیارُ الناسِ أنَّ مُحَمَّداً نبی کَموُسی والمسیحِ بن مریمَ

أتـانا بهُدی مثلَ ما أتیا بِـهِ فکلٌّ بـأمرِ اللهِ یهدِی و یعصـم[۱]

“اشخاص شریف و فهمیده بدانند که محمّد بسان موسی و مسیح، پیامبر است. همان نور آسمانی را که آن دو نفر در اختیار داشتند، او نیز دارد و تمام پیامبران به فرمان خداوند، مردم را راهنمایی و از گناه باز می‌دارند.”

۲ ـ تمنّیتم إن تقتلوه و إنّما أمانیکم هذی کأحلام نائم

نبی أتاه الوحی من عند ربّه و من قال لا یقرع بها سن نادم[۲]

“[ای سران قریش!] تصور کرده‌ اید که می‌ توانید بر او دست یابید، در صورتی که آرزویی را در سر می‌ پرورانید که کمتر از خواب‌ های آشفته نیست. او پیامبر است، وحی از ناحیه خدا بر او نازل می‌ گردد و کسی که بگوید نه، انگشت پشیمانی به دندان خواهد گرفت.”

۳ ـ ألم تَعلموا انّا وجدانا محمّداً رسولاً کموسی خطٌ فی أوّل الکتاب

و إنّ علیه فی العباد محبّه و لا حیف فیمن خصّه الله بالحبّ[۳]

“[ای قریش!] آیا نمی‌ دانید که ما “محمد” را مانند موسی، پیامبر یافته‌ ایم و نام و نشان او در کتاب‌ های آسمانی آمده است و بندگان خدا محبّت خاصی به وی دارند و نباید در باره کسی که خدا محبت او را در دل‌ ها به ودیعه نهاده، ستم کرد.”

۴ ـ والله لن یصـلوا إلیک بجمعهـم حتّـی أؤسّد فی التراب دفیـناً

فاصدع بأمرک ما علیک غضافه وابشر بذالک و قرّ منک عیوناً

و دعوتنی وعلمت انّک ناصحی ولقد دعوت و کنـت ثمّ أمینـاً

ولقد علمـت بأنّ دینَ محمّـد مـن خـیر أدیان البـریه دینـاً[۴]

“[برادرزاده‌ام! تا من هستم] هرگز قریش به تو دست نخواهند یافت، من تا روزی که لحد را بستر کنم و در میان خاک بخوام دست از یاری تو برنخواهم داشت. به آنچه مأموری آشکار کن. از هیچ چیز مترس و بشارت ده و چشمانی را روشن ساز. مرا به آیین خود خواند و می‌ دانم تو پند دهنده منی و در دعوت خود امین و درست‌ کاری. به درستی که کیش “محمد” از بهترین آیین‌ هاست.”

۵ـ أو تؤمنوا بکتاب منزل عجب علی نبی کموسی أو کذی النون[۵]

“یا این که ایمان به قرآنِ سراپا شگفتی بیاورید که بر پیامبری مانند موسی و یونس نازل گردیده است.”

۶ـ یا شاهد الله علی فاشهد إنّی علی دین النبی أحمد[۶]

“ای گواه خدا! بر من شهادت ده که هر آینه من بر دین پیامبر، احمدم.”

۷ـ أنت الرسول الله نعلمه علیک نُزِّل من ذی العزه الکتب[۷]

“تو فرستاده شده‏ای، فرستاده خدایی، ما این مطلب را بطور یقین می‏ دانیم، بر تو از صاحب عزّت [خداوند] کتاب‏ ها نازل شده است.”

۸ـ لقد اکرم الله النبی محمّداً فأکرم خلق الله فی الناس أحمد

و خیـر بنی هاشـم احمـد رسـول الإلـه عـلی فتـره[۸]

“همانا خداوند پیامبرش محمّد را گرامی داشت، پس گرامی ‏ترین خلق خدا در میان مردم و بهترینِ بنی ‏هاشم، احمد است. او کسی است که بعد از نبودِ پیامبر، از جانب خدا فرستاده شد.”

۹ـ نصرت الرسولَ رسول المَلیک ببیض تلألأ کَلَمع البُروق

أذبّ و أحمی رسول الإله حمایه حام علیه شفیق

و ما إن أدبّ لأعدائه دبیب البِکار حذار الفتیق

ولکن أزیر لهم سامیاً کما زار لیث بِغیلٍ مضیق[۹]

“فرستاده پروردگار را یاری کردم با شمشیری درخشان چون صاعقه. از رسول خدا(ص) پشتیبانی می‏ کنم همانند پشتیبانی که دل می‏ سوزاند. اگرچه بر دشمنانش به نرمش رفتار کنم، هم چون نرمش شتری نوجوان و پا پس‏کشیدن شتر نری گرانمایه. ولکن از روی بزرگی بر آنان نعره می‏زنم، چونان نعره‏ هایی که شیر در بیشه ‏های تنگ بر می ‏آورد.”

علامه امینی(ره) می‏گوید:

“من نمی‏دانم اگر این عبارت‏ های گوناگون که در این اشعار آمده، شهادت و اعتراف به نبوّت رسول خدا(ص) به شمار نیاید، پس اعتراف و شهادت به نبوت چگونه است.”[۱۰]

ابن ابی الحدید می‏گوید:

“این اشعار در لفظ متواتر نیستند، ولی در معنا متواترند، و همه آنها در یک امر مشترک‏اند، و آن تصدیق ابوطالب(ع) به نبوت پیامبر اسلام(ص).“[۱۱]

ب ـ رفتار ابوطالب(ع)

راه دوم برای اثبات ایمان ابوطالب(ع)، طرز رفتار و فداکاری و دفاع او از اقدس پیامبر(ص) است، که هر کدام از آن خدمات می‏ تواند آیینه فکر و روشنگر روحیات او باشد:

۱ـ ابوطالب(ع) کسی بود که پادشاه حبشه را به اسلام دعوت نموده و در شعری خطاب به او فرمود:

أتعلم ملک الحبش أنّ محمّداً نبیاً کموسی و المسیح بن مریم

أتی بالهدی مثل الذی أتیا به فکلّ بأمر الله یهدی و یعصم

و إنّکم تتلونه فی کتابکم بصدق حدیث لا حدیث التزجم

“ای پادشاه حبشه آیا می‏ دانی که محمّد پیامبری است، همانند موسی و عیسی بن مریم. او برای مردم هدایت آورده مانند آنچه که موسی و عیسی آوردند. همه آنان به امر خداوند هدایت کرده و مردم را از گمراهی باز می‏دارند. شما درکتاب خود او را به درستی گفتار یاد می‏کنید نه به گفتار ظنّی.”

۲ـ او کسی بود که همسرش فاطمه بنت اسد را به اسلام دعوت کرد.[۱۲]

۳ـ ابن اثیر نقل کرده که ابوطالب، پیامبر(ص) و علی(ع) را دید که هر دو نماز می ‏گزارند، در حالی که علی(ع) در طرف راست پیامبر(ص) ایستاده است. به جعفر(ع) فرمود: “کنار رسول خدا(ص) و در طرف چپ او نماز بگزار.”[۱۳]

۴ـ وی هنگام مرگ به فرزندان خود چنین گفت: “من، حمایت و پیروی از “محمّد” را به شما توصیه می‏ کنم، زیرا او امین قریش و راست‏گوی عرب و دارای تمام کمالات است. آیینی آورده که دل‏ها بدان ایمان آورده، امّا زبان‏ها از ترس شماتت به انکار آن برخاسته است. من اکنون می‏بینم که افتادگان و ضعیفان عرب به حمایت او برخاسته و به او ایمان آورده‏اند و محمّد به کمک آنها برای شکستن صف‏های قریش قیام نموده است. سران قریش را خوار، خانه ‏های آنان را ویران و بی‏ پناهان آنها را قوی و نیرومند و در مصدر امور قرار داده است.”

آن‏گاه گفته ‏های خود را با جمله ‏های زیر به پایان رساند:

“ای خویشاوندان من! از دوستان و حامیان حزب او، “اسلام”، باشید، هر کس از او پیروی کند، سعادتمند می‏ گردد. اگر اجل مرا مهلت می‏داد، حوادث و سختی‏ های روزگار را از او دفع می ‏نمودم.”[۱۴]

ج ـ اعتراف بزرگان

خوب است ایمان و اخلاص ابوطالب(ع) را از نزدیکان وی و نیز از دانشمندان بی‏غرض بپرسیم؛ زیرا آنان هرگز دروغ نمی‏ گویند.

۱ـ وقتی علی(ع) خبر مرگ ابوطالب(ع) را به پیامبر(ص) داد، وی سخت گریست و به علی(ع) دستور داد، تا غسل و کفن و دفن او را بر عهده گیرد و از خداوند متعال برای او طلب مغفرت نمود.[۱۵]

می‏ دانیم که ترحّم تنها بر مسلمان صحیح است. لذا پیامبر(ص) به “سفانه” دختر حاتم طائی فرمود: “اگر پدر تو مسلمان بود برایش طلب مغفرت می‏ کردیم.”[۱۶]

۲ـ امام باقر(ع) می‏ فرماید: “ایمان ابوطالب، بر ایمان بسیاری از مردم ترجیح دارد و امیر مؤمنان دستور می‏داد تا از طرف وی حجّ به جا آورند.”[۱۷]

۳ـ امام صادق(ع) فرمود:

“حضرت ابوطالب(ع) به سان اصحاب کهف است؛ در دل ایمان داشتند، و تظاهر به شرک می‏ نمودند، از این جهت دو بار مأجور خواهند بود.”[۱۸]

۴ـ عباس عرض کرد: ای رسول خدا! برای ابوطالب چه امیدی داری؟ فرمود: تمام خیر را از پروردگارم برای او می‏ خواهم.[۱۹]

۵ـ ابن ابی الحدید معتزلی می‏ گوید:

“با سندهای فراوان؛ برخی از عباس بن عبدالمطلب و بعضی دیگر از ابوبکر بن ابی قحافه، روایت شده که ابوطالب از دنیا نرفت تا این که: لا اله الاّ الله، محمّد رسول الله” گفت.[۲۰]

۶ـ هنگامی که ابوطالب رحلت نمود پیامبر(ص) در تشییع جنازه او شرکت نمود، با آن که اهل سنت تشییع جنازه مشرک را جایز نمی‏ دانند.[۲۱]

اگر کسی اشکال کند که چرا پیامبر(ص) بر او نماز میت به جای نیاورد، این، دلیل بر عدم ایمان اوست،[۲۲] در جواب گوییم: در آن زمان نماز جنازه واجب نشده بود، از همین رو پیامبر(ص) بر خدیجه نیز بعد از وفاتش، نماز جنازه نخواند، با آن که قطعاً از زنان مسلمان صدر اسلام است.

۷ـ امام علی(ع) در رثاء او اشعاری را این‏گونه سرود:

اباطالب عصمه المستجیر و غیث المحوّل و نور الظلم

لقد هدّ فقدک اهل الحفاظ فصلّی علیک ولی النعم.[۲۳]

“ای ابوطالب! تو نگهدار پناه‏آورنده بودی. تو افراد متحیر را پناه داده و نوری در تاریکی بودی. فقدان تو اهل دین را به لرزه درآورد و صاحب نعمت‏ها [خداوند] بر تو درود فرستاد.”

۸ـ محمّد بن حنیفه در جنگ جمل هنگام حمله بر یکی از اهالی بصره، در رجزی که می‏ خواند فرمود: “من بر دین ابوطالبم.”[۲۴]

۹ـ پیامبر(ص) فرمود: “روز قیامت که می‏ شود برای پسر و مادر و عمویم، ابوطالب، شفاعت خواهم کرد.”[۲۵] و می‏ دانیم که شفاعت برای کافر صحیح نیست.

۱۰ـ از امام سجاد(ع) درباره ایمان ابوطالب(ع) سؤال شد؟ فرمود: “چه قدر جای تعجب است، خداوند رسولش را نهی کرده که زن مسلمانی در نکاح کافری باشد، فاطمه بنت اسد از زنانی است که در اسلام بر دیگران سبقت گرفته است، در حالی که تا آخر عمر ابوطالب(ع) همسر او بود.”[۲۶]

۱۱ـ شخصی از امام رضا(ع) درباره ایمان ابوطالب(ع) سؤال کرد، حضرت بر او این آیه را نوشت: (وَ مَنْ یشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَینَ لَهُ الْهُدى وَ یتَّبِعْ غَیرَ سَبیلِ الْمُؤْمِنینَ…)[۲۷] آنگاه فرمود: تو اگر اقرار به ایمان ابوطالب نداشته باشی عاقبتت جهنم است.[۲۸]

۱۲ـ امیرالمؤمنین(ع) فرمود: “به خدا سوگند، پدر و جدّم عبدالمطلب و نیز هاشم و عبدمناف، هرگز بتی را نپرستیدند. سؤال شد که اینان چه چیز را می‏ پرستیدند؟ حضرت(ع) فرمود: به سوی کعبه و به آیین ابراهیم(ع) نماز می‏ گزاردند.”[۲۹]

۱۳ـ درست بن ابی منصور از حضرت موسی بن جعفر(ع) پرسید: آیا ابوطالب بر رسول خدا(ص) حجّت بود؟ فرمود: خیر، بلکه وصایایی نزد او به امانت بود که به حضرت تسلیم کرد.

راوی می ‏گوید:

من گفتم: وصایا را به او داد چون حجّت بر او بود؟ فرمود: اگر بر او حجّت بود، وصیت را به او نمی‏ داد.

عرض کردم: پس حال ابوطالب چگونه بوده است؟ فرمود: او به پیامبر و آنچه آورده است، شهادت داد و در روز وفات، وصایا را به او تحویل داد، آن‏گاه از دار دنیا رفت.[۳۰]

۱۴ـ شیخ صدوق(ره) به سندش از امام عسکری(ع) و او از پدرانش در ضمن حدیثی طولانی چنین روایت می ‏کند که: “خدای متعال به پیامبرش وحی کرد که من تو را با دو گروه از پیروانت یاری نمودم: گروهی که تو را در نهان یاری داده و گروهی که آشکارا تأییدت کردند. از میان گروه اوّل سالار و برترشان عمویت، ابوطالب است. و از میان گروه دوّم فرزند او، علی(ع) است. آن‏گاه فرمود: ابوطالب هم چون مؤمن آل ‏فرعون بود که ایمانش را کتمان می‏ کرد.”[۳۱]

اجماع شیعه بر ایمان ابوطالب(ع)

شیعیان اهل بیت(ع) در ایمان ابوطالب(ع) اتفاق دارند بدون آنکه تردیدی داشته باشند. از همین رو عده‏ای از علمای امامیه، در ایمان او ادعای اجماع امامیه نموده‏اند:

۱ـ شیخ طوسی، بعد از نقل روایتی از امام باقر و امام صادق(ع) در ایمان و اسلام ابوطالب می‏ فرماید: “بر این مطلب اجماع امامیه است و در آن اختلاف ندارند. آنها دلایل یقین‏آور دارند که موجب علم به ایمان ابوطالب است.”[۳۲]

۲ـ شیخ طبرسی می‏گوید: “اجماع اهل بیت(ع) بر ایمان ابوطالب است و اجماع آنها حجّت است، زیرا آنان یکی از دو چیز گران ‏بهایی هستند که رسول خدا(ص) امر به تمسک به آنان نموده، آن جا که فرمود: اگر به آن دو تمسک کنید گمراه نخواهید شد.”[۳۳]

۳ـ ابن معد فخار می‏ نویسد:

“در ایمان ابوطالب، اجماع اهل بیت رسول خدا(ص) و علمای شیعیان اهل بیت برای ما بس است؛ زیرا اجماع آنان حجّت است و می ‏توان بر آن اعتماد نمود.”[۳۴]

۴ـ فتال نیشابوری می ‏گوید:

“طایفه بر حقّ شیعه اجماع کرده ‏اند بر این که ابوطالب، عبدالله بن عبدالمطلب و آمنه دختر وهب، همگی مؤمن ‏اند و اجماع آنان حجّت است.”[۳۵]

۵ـ سید بن طاووس می‏گوید:

“علمای عترت پیامبر(ص) همگی بر ایمان ابوطالب اتفاق نموده ‏اند. هم‏ چنین می ‏گوید: شکی نیست در این که عترت، به باطن ابوطالب، آگاه‏تر از بیگانگان‏اند. و نیز شیعه اهل بیت(ع) بر این امر اجماع دارند و کتاب‏ های هم در این زمینه تصنیف کرده‏ اند.”[۳۶]

۶ـ علامه مجلسی می ‏فرماید:

“شیعه اجماع دارد بر ایمان ابوطالب و این که او در ابتدای امر رسالتِ پیامبر(ص) به او ایمان آورد و هرگز بر بتی سجده نکرد، بلکه از اوصیای ابراهیم(ع) بود، و این امر به حدّی نزد شیعه مشهور است که حتّی مخالفان آنان، این موضوع را به شیعه نسبت می ‏دهند. و اخبار متواتر از طرق خاصه و عامه، بر ایمان او رسیده است. و بسیاری از علما و محدثان ما درباره این موضوع کتاب مستقل تألیف کرده‏اند.”[۳۷]

۷ـ ابن ابی الحدید می‏گوید:

“مردم در ایمان ابوطالب اختلاف نموده ‏اند؛ امامیه و اکثر زیدیه می ‏گویند: او مسلمان از دنیا رفت. برخی از شیوخ ما ـ معتزله ـ نیز به این امر اعتراف کرده‏اند، از جمله: شیخ ابوالقاسم بلخی، ابوجعفر اسکافی و دیگران.”[۳۸]

دلایل منکران ایمان ابوطالب

کسانی که به کفر ابوطالب ـ العیاذ بالله ـ قائلند، به روایات و ادل ه‏ای سست تمسک کرده ‏اند که در این جا به عمده آن ها اشاره می‏ کنیم:

۱ـ آیه نأی

خداوند متعال می ‏فرماید: (وَ هُمْ ینْهَوْنَ عَنْهُ وَ ینْأوْنَ عَنْهُ وَ إنْ یهْلِکُونَ إلاّ أنْفُسَهُمْ وَ ما یشْعُرُونَ)؛[۳۹] “و آنان [مردم را] از آن باز می‏دارند و [خود نیز] از آن دوری می‏ کنند، و [لی] جز خویشتن را به هلاکت نمی ‏افکنند و نمی ‏دانند.”

طبری و دیگران از طریق سفیان ثوری، از حبیب بن ابی ثابت، از کسی که از ابن عباس شنیده نقل می‏ کند که ابن عباس گفت: “این آیه در حقّ ابوطالب نازل شد، که مردم را نهی از اذیت رسول خدا(ص) می‏ کرد، ولی خود داخل در اسلام نمی‏ شد.[۴۰]

جواب

الف ـ حدیث، مرسل است، زیرا مشخص نیست کسی که از ابن عباس شنیده، کیست؟

ب ـ حبیب بن ابی ثابت بر فرض که ثقه باشد ـ که نیست، زیرا ابن حبان او را مدلّس خوانده است[۴۱]ـ در نقل این حدیث منفرد است و کس دیگری آن را نقل نکرده است.

ج ـ از ابن عباس به چند طریق، خلاف مضمون این روایت رسیده است، به این نحو که این آیه در شأن مشرکانی است که مردم را از ایمان به رسول خدا(ص) باز داشته، و خود نیز به رسول خدا(ص) ایمان نمی ‏آورند.[۴۲]

د ـ سیاق آیه با مشرکان سازگاری دارد، زیرا خداوند متعال قبل از آن آیه می ‏فرماید: (وَ إنْ یرَوْا کُلَّ آیهٍ لا یؤْمِنُوا بِها حَتّى إذا جاؤُکَ یجادِلُونَکَ یقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا إنْ هذا إلاّ أساطیرُ اْلأَوَّلینَ  وَ هُمْ ینْهَوْنَ عَنْهُ…)؛[۴۳] “و اگر هر معجزه‏ای را ببینند به آن ایمان نمی‏ آورند. تا آن جا که وقتی نزد تو می‏ آیند و با تو جدال می‏کنند، کسانی که کفر ورزیدند، می‏ گویند: “این [کتاب] چیزی جز افسانه‏ های پیشینیان نیست… .”

همه ضمائر جمع در این آیه به کسانی که در آیه قبل ذکر شده ‏اند باز می‏ گردد، که همان مشرکان هستند. و به طور قطع صفات آیه قبل بر ابوطالب صدق نمی‏کند.

۲ـ آیه نهی از استغفارِ مشرک

بخاری و مسلم از ابن مسیب از پدرش روایتی را نقل می‏ کند که خلاصه‏ اش این است: پیامبر(ص) از ابوطالب هنگام وفاتش خواست که کلمه “لا اله الاّ الله” را بگوید تا نزد خداوند برای او احتجاج کند. ابوجهل و عبدالله بن امیه به ابوطالب گفتند: آیا می‏ خواهی از ملت عبد المطلب بازگردی؟ پیامبر(ص) جمله خود را تکرار کرد و آن دو نیز حرفشان را تکرار کردند تا این که آخرین کلمه ‏ای که ابوطالب گفت این بود: بر ملت و آیین عبدالمطلب. بدین ترتیب از گفتن لا اله الاّ الله امتناع نمود. پیامبر(ص) فرمود: به خدا سوگند، بر تو استغفار می ‏کنم تا زمانی که نهی شوم. در این هنگام بود که آیه نازل شد: (ما کانَ لِلنَّبِی وَ الَّذینَ آمَنُوا أنْ یسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکینَ وَ لَوْ کانُوا اُولى قُرْبى مِنْ بَعْدِ ما تَبَینَ لَهُمْ أنَّهُمْ أصْحابُ الْجَحیمِ)؛ و در حق ابوطالب نازل شد که: (إنَّکَ لاتَهْدِی مَنْ أحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللهَ یهْدِی مَنْ یشاءُ…).[۴۴]

جواب

الف ـ سعید بن مسیب، تنها ناقل این روایت، از جمله کسانی است که معروف به دشمنی با علی بن ابی طالب(ع) است.[۴۵] و لذا قول او در حقّ پدر حجّت نیست.

ب ـ آیه نهی از استغفار مشرکان در سوره توبه آمده، که آخرین سوره ‏ای است که بر پیامبر(ص) در مدینه نازل گردیده است. حال چگونه ممکن است که بیش از ده سال پیامبر(ص) بر ابوطالب(ع) استغفار و ترحّم کند، با این که استغفار و ترحّم از آشکارترین مصادیق مودّتِ کافر است، که خداوند از آن نهی کرده و می‏ فرماید: (لا تَجِدُ قَوْماً یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ اْلآخِرِ یوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أوْ أبْناءَهُمْ أوْ إخْوانَهُمْ أوْ عَشیرَتَهُمْ)؛[۴۶] “قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند [و] کسانی را که با خدا و رسولش مخالفت کرده‏اند ـ هرچند پدرانشان یا پسرانشان یا برادرانشان یا عشیره آنان باشند ـ دوست بدارند.”

ج ـ خداوند متعال می‏ فرماید:

(سَواءٌ عَلَیهِمْ أسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ)؛[۴۷] “برای آنان یکسان است: چه برایشان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی، خدا هرگز برایشان را نخواهد بخشود.”

به طور قطع، این آیه که در غزوه بنی المصطلق نازل شده، قبل از سوره توبه است که آیه مورد نظر در آن قرار دارد. حال اگر پیامبر(ص) می ‏داند که استغفار بی‏فایده است، چرا خود را به زحمت می ‏انداخته و بر ابوطالب استغفار می‏ کرده است؟

د ـ پیامبر(ص) طبق نقل اهل سنت، به خداوند عرض می ‏کند: “اللّهم لا تجعل لفاجر و لا لفاسق عندی نعمه”؛[۴۸] بارخدایا برای فاجر و فاسق نزد من نعمتی قرار مده. چه فسقی بالاتر از شرک است و چه نعمتی بالاتر از استغفار پیامبر(ص). حال اگر ابوطالب(ع) مشرک بود ـ العیاذ بالله ـ ، چگونه ممکن است مشمول نعمت استغفار رسول خدا(ص) گردد؟

ه‍ ـ به سند صحیح از امام علی(ع) روایت شده که فرمود: “شنیدم مردی برای پدر و مادر مشرکش استغفار می‏ کرد، آن را به رسول خدا(ص) عرض کردم، این آیه نازل شد: (ما کانَ لِلنَّبِی وَ الَّذینَ آمَنُوا أنْ یسْتَغْفِرُوا…). این روایت از طیالسی، ابن ابی شیبه، احمد، ترمذی، نسائی، ابی یعلی، ابن جریر، ابن منذر، ابن ابی حاتم، ابی الشیخ، ابن مردویه، حاکم، بیهقی، ضیاء، سیوطی، واحدی، ابن کثیر، زمخشری، دحلان و دیگران نقل شده است.[۴۹]

در روایت دیگر آمده است: مسلمانان عرض کردند: آیا ما بر پدرانمان استغفار کنیم؟ در این هنگام آیه فوق نازل شد.[۵۰]

در روایتی دیگر وارد شده که: آیه فوق هنگامی نازل شد که پیامبر(ص) از خداوند متعال خواست اذن دهد تا بر مادرش استغفار کند که در این آیه از آن نهی شد. ولی اجازه خواست که به زیارت قبر مادرش رود، خداوند اجازه داد.[۵۱]

گرچه ما معتقدیم مادر حضرت محمّد(ص) مؤمنه بوده، ولی به هر تقدیر این روایت که از طرق اهل سنت وارد شده نقیض روایتی است که می‏گوید: آیه در شأن ابوطالب(ع) نازل شده است.

و ـ آیه (إنَّکَ لاتَهْدِی مَنْ أحْبَبْتَ…)، بنابر نقلی در روز احد بر پیامبر(ص) نازل شد، هنگامی که دندان رباعی پیامبر(ص) شکسته شد و صورتش با شمشیر شکافت. آن‏گاه پیامبر(ص) عرض کرد: “بارخدایا قومم را هدایت کن زیرا آنان ناآگاهند.” در این موقع نازل شد: (إنَّکَ لاتَهْدِی مَنْ أحْبَبْتَ…).[۵۲]

ز ـ آیه (إنَّکَ لاتَهْدِی مَنْ أحْبَبْتَ)، دلالت بر عدم ایمان ابوطالب ندارد، بلکه دنبال آیه دلالت دارد بر این که خداوند متعال هدایت ابوطالب(ع) را اراده کرده است و هرگز هدایت کسی به اراده و خواست مستقل پیامبر(ص) نیست.

ح ـ این که ابوطالب(ع) هنگام مرگ می ‏گوید: “علی ملّه عبدالمطلب”، دلالت بر کفر و عدم توحید ندارد، زیرا ما معتقدیم ـ همان‏گونه که در جای خود به اثبات رساندیم ـ پدر و اجداد پیامبر(ص) همگی مؤمن بوده ‏اند و اگر این چنین می‏ گوید، مقصودش همان “لا إله إلاّ الله” و توحید است که آباء پیامبر(ص) بر آن بوده ‏اند، ولی در برابر ابوجهل توریه و تقیه کرده است. ولذا تصریح به کلمه توحید “لا إله إلاّ الله” نکرده است.

۳ـ حدیث ضحضاح

ابی سعید خدری می‏ گوید:

شخصی نزد پیامبر از ابوطالب یاد کرد، حضرت(ص) فرمود: امید است که شفاعت من در روز قیامت برای او سودمند باشد، در میان آبی جوشیده از آتش قرار می‏گیرد که تا دو کعب او می‏رسد و از آنجا تا مغز او را می‏جوشاند… .[۵۳]

جواب

الف ـ حدیث، ضعیف السند است؛ به خاطر سفیان ثوری که تدلیس ‏کننده از ضعفاست و از دروغ‏گویان، روایت نقل می ‏کند؛ و به خاطر عبدالملک بن عمیر لخمی کوفی، که احمد او را تضعیف نموده است.[۵۴] و به خاطر عبدالعزیز دراوردی که احمد و ابوزرعه او را بد حافظه می‏ دانند. و ابوحاتم می‏ گوید: به حدیث او احتجاج نمی‏ شود.[۵۵]

ب ـ اگر ابوطالب مشرک بوده ـ العیاذ بالله ـ امید شفاعت او را داشتن معنا ندارد، زیرا شفاعت، شامل حال مشرک نمی ‏شود.

ج ـ حدیث ضحضاح را از شخصی به نام مغیره بن شعبه نقل می‏کنند؛ همو که بغض و دشمنی او نسبت به بنی‏ هاشم، خصوصاً علی(ع) معروف و مشهور است.[۵۶]

د ـ از امام باقر(ع) از حدیث ضحضاح سؤال شد؟ حضرت(ع) فرمود: “اگر ایمان ابوطالب در کفه‏ای از ترازو و ایمان این مردم در کفه‏ای دیگر قرار گیرد، هر آینه ایمان او ترجیح خواهد یافت. آن‏گاه فرمود: آیا نمی‏ دانید که امیرالمؤمنین علی(ع) دائماً امر می‏ کرد که از طرف عبدالله و فرزندش و ابوطالب، در زمان حیاتش حج به جای آورده شود. و نیز وصیت کرد که بعد از وفات نیز برای آنان حجّ به جای آورند.”[۵۷]

از امام علی(ع) درباره پدرش سؤال شد که آیا او معذّب در آتش است یا خیر؟ حضرت(ع) فرمود: ساکت شو، خداوند دهانت را بشکند، قسم به کسی که محمّد(ص)را به حقّ مبعوث کرد، اگر پدرم تمام گناه کاران روی زمین را شفاعت کند، خداوند شفاعت او را می‏ پذیرد. آیا پدر من در آتش جهنّم است در حالی که فرزندش تقسیم‏کننده بهشت و دوزخ است؟[۵۸]

سرّی‏بودن ایمان ابی‏طالب(ع)

از روایات و کتاب‏های تاریخی استفاده می ‏شود که ابوطالب مؤمن بوده ولی ایمانش را از قریش کتمان می ‏کرده است.

امام صادق(ع) فرمود:

“همانا مَثَل ابوطالب مانند اصحاب کهف است که ایمان خود را پنهان کرده و شرک را آشکار ساختند و لذا خداوند دوباره به آنان اجر داده است.”[۵۹]

و نیز امام علی(ع) فرمود: “به خدا سوگند که ابوطالب بن عبدالمطلب بن عبد مناف، مؤمنِ مسلمانی بود که ایمانش را کتمان می‏ نمود….”[۶۰]

ما می‏ توانیم دریابیم که سرّی بودن ایمان ابوطالب(ع) ضرورتی غیرقابل انکار بوده است، زیرا دعوت پیامبر(ص) نیازمند شخصیتی اجتماعی و نیرومند بود تا آن را پشتیبانی کند، و رهبر آن را از دشمنان حفظ نماید و خود نیز در ظاهر در هیچ یک از دو طرف نزاع نباشد. اگر ابوطالب، که شخصیتی بزرگ و سرشناس در میان قریش بود، ایمانش را کتمان نمی‏کرد نمی ‏توانست امر خود را پیش ببرد و از پیامبر(ص) دفاع کند؛ دفاعی که در حقیقت به خاطر اعتقاد و ایمان به نبوت حضرت بود، اگرچه مشرکین می‏ پنداشتند که به خاطر آن که پسر برادر او است، از او پشتیبانی می‏کند.

کتاب‏شناسی توصیفی

بعضی از دانشمندان درباره ایمان ابوطالب(ع) در کتاب‏های خود و در ضمن مطالب، بحث کرده و بر آن دلیل اقامه کرده‏اند، عده‏ای نیز در کتاب‏های مستقل در این مورد تألیف نموده‏اند که برخی از آنها را نام می ‏بریم:

۱ـ سعد بن عبدالله اشعری قمی متوفّی (۲۹۹، ۳۰۱ ه‍(، فضل أبی‏طالب و عبدالمطلب و أب النبی عبدالله ابن النبی.[۶۱]

۲ـ ابوعلی کوفی احمد بن محمّد عماره متوفی (۳۴۶ ه‍(، ایمان أبی‏طالب.[۶۲]

۳ـ ابومحمّد سهل بن احمد بن عبدالله دیباچی، ایمان أبی‏طالب.[۶۳]

۴ـ ابونعیم علی بن حمزه بصری تمیمی لغوی، متوفی (۳۷۵ ه‍(، ایمان أبی‏طالب.[۶۴]

۵ـ ابو سعید محمّد بن احمد بن حسین خزاعی نیشابوری، منی الطالب فی ایمان أبی‏طالب.[۶۵]

۶ـ ابوالحسن علی بن بلال بن ابی معاویه مهلّبی ازدی، البیان عن خیره الرحمن فی إیمان أبی‏طالب و آباء النبی.[۶۶]

۷ـ احمد بن قاسم، إیمان أبی‏طالب.[۶۷]

۸ـ ابوالحسین احمد بن محمّد بن احمد بن طرفان کندی جرجانی، متوفی (۴۵۰ ه‍(، إیمان أبی‏طالب.[۶۸]

۹ـ شیخ مفید، متوفی (۴۱۳ ه‍(، إیمان أبی‏طالب.[۶۹]

۱۰ـ ابوعلی شمس الدین سید فخار بن معد موسوی، متوفی (۶۳۰ ه‍(، الحجه علی الذاهب إلی تکفیر أبی‏طالب، که اخیراً چاپ شده است.

۱۱ـ ابوالفضائل احمد بن طاووس حسنی، متوفی (۶۷۳ ه‍(، إیمان أبی‏طالب، که آن را در بناء المقاله العلویه ذکر کرده است.

۱۲ـ سید حسین طباطبایی یزدی حائری، متوفی (۱۳۰۶ ه‍(، منیه الطالب فی إیمان أبی‏طالب که به طبع رسیده است.

۱۳ـ مفتی شریف سید محمّد عباس تستری هندی، متوفی (۱۳۰۶ ه‍(، بغیه الطالب فی إیمان أبی‏طالب.

۱۴ـ شمس العلماء میرزا محمّد حسین گرگانی، مقصد الطالب فی إیمان آباء النبی و عمّه أبی‏طالب که طبع شده است.

۱۵ـ شیخ محمّد علی بن میرزا جعفر علی فصیح هندی، القول الواجب فی إیمان أبی‏طالب.[۷۰]

۱۶ـ میرزا محسن فرزند علامه میرزا محمّد تبریزی، إیمان أبی‏طالب و أحواله و أشعاره.[۷۱]

۱۷ـ سید محمّد علی آل شرف الدین عاملی، شیخ الأبطح او أبوطالب که در بغداد طبع شده است.

۱۸ـ شیخ میرزا نجم الدین فرزند میرزا محمّد طهرانی، الشهاب الثاقب لرجم مکفّر أبی‏طالب.[۷۲]

۱۹ـ شیخ جعفر بن محمّد نقدی، مواهب الواهب فی فضائل أبی‏طالب، که در نجف اشرف به طبع رسیده است.

۲۰ـ عبدالله خنیزی حجازی، أبوطالب مؤمن قریش که اخیراً به طبع رسیده است، و وهابیان او را به جهت این کتاب زندانی نموده و حکم اعدام او را صادر کردند.

پی نوشت ها:

۱ . مستدرک حاکم، ج ۲، ص ۶۲۳؛ معجمع البیان، ج ۷، ص ۳۷٫

۲ . سیره ابن هشام، ج ۱، ص ۳۷۳؛ دیوان ابی‌طالب(ع)، ص ۳۲٫

۳ . سیره ابن هشام، ج ۱ ص ۳۷۳٫

۴ . تاریخ ابن کثیر، ج ۲، ص ۴۲٫

۵ . شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۴،ص ۷۴٫

۶ . همان، ج ۱۴، ص ۷۸

۷ . هما

۸ . همن

۹ . هما، ج ۱۴، ص ۷۴٫

۱۰ . الغدیر، ج ۷، ص ۳۱٫

۱۱ . شرح ابن ابی الحدید،ج ۱۴، ص ۷۸٫

۱۲ . ابن ابی الحدید، شرح نهج‏البلاغه، ج ۱۳، ص ۲۷۲٫

۱۳ . اسد الغابه، ج ۱، ص ۳۴۱، رقم ۷۵۹؛ السیره الحلیه، ج ۱، ص ۲۶۹ و… .

۱۴ . سیره حلبی، ج ۱، ص ۳۹۰؛ تاریخ الخمسین، ج ۱، ص ۳۳۹

۱۵ . شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۴، ص ۷۶

۱۶ . سیره حلبی، ج ۳، ص ۲۰۵

۱۷ . هما

۱۸ . اول کافی.

۱۹ . طبقات ان سعد، ج ۱، ص ۷۹، قسم ۱؛ شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۴، ص ۶۸؛ بحارالانوار، ج ۳۵، ص ۱۵۱٫

۲۰ . شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۴، ص ۷۱؛ البدایه و النهایه، ج ۳، ص ۱۲۳، سیره ابن هشام، ج ۲، ص ۸۷٫

۲۱ . هما

۲۲ . الصابه، ج ۴، ص ۱۱۷٫

۲۳ . تذکره الخواص، ص ۹

۲۴ . طبقات ابن سعد، ج۵، ص ۶۷٫

۲۵ . سیوطی، الدرج المنیفه، ص ۸؛ تاریخ الخمسین، ج ۱، ص ۲۳۲؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۳۵٫

۲۶ . شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۴، ص ۶۸؛ الغدیر، ج ۷، ص ۳۸۱٫

۲۷ . نساء (۴)، آیه ۱۱۵٫

۲۸ .شرح ابن ابی الحدی، ج ۱۴، ص ۶۸٫

۲۹ . کمال الدین، ج ۱، ص ۱۷۴٫

۳۰ . کافی، ج ۱، ص ۴۴۵

۳۱ . الحجه علی الذاهب، ص ۳۶۱٫

۳۲ . التبیان، ج ۸، ص ۱۶۴٫

۳۳ . مجمع البیان، ج ۴، ص ۴۴۴٫

۳۴ . الحجه علی الذاهب الی تکفیر ابی طالب، ص ۶۴٫

۳۵ .روضه الواعظین، ج ۱، ص ۱۳۸٫

۳۶ . الطرائف، ص ۲۹۸٫

۳۷ . بحارالانوار، ج ۳۵، ص ۱۳۸، ح ۸۴٫

۳۸ . شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۴، ص ۶۵٫

۳۹ . انعام (۶)، آیه ۲۶٫

۴۰ . جامع البیان، ج ۷، ص ۱۷۳؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص ۱۲۷؛ طبقات ابن سعد، ج ۱، ص ۱۲۳٫٫٫ .

۴۱ . الثقات، ج ۴، ص ۱۳۷٫

۴۲ . تفسیر طبری، ج ۷، ص ۱۷۲؛ درّ المنثور، ج ۳، ص ۲۶۰٫

۴۳ . انعام (۶)، آیه ۲۵ـ۲۶٫

۴۴ . صحیح بخاری، ج ۴، ص ۱۷۸۸، ح ۴۴۹۴؛ صحیح مسلم، ج ۱، ص ۸۲، ح ۳۹، کتاب الایمان.

۴۵ . شرح ابن ابی الحدید، ج ۴، ص ۱۰۱٫

۴۶ . مجادله (۵۸)، آیه ۲۲٫

۴۷ . منافقون (۶۳)، آیه ۶٫

۴۸ . مستدرک الحاکم، ج ۳، ص ۴۸۴؛ مجمع الزوائد، ج ۸، ص ۲۷۸ و… .

۴۹ . ر.ک: الغدیر، ج ۸، ص ۱۲٫

۵۰ . مجمع البیان، ج ۵، ص ۷۶؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص ۳۹۳؛ کشاف، ج ۲، ص ۲۴۶٫

۵۱ . تفسیر طبری، ج ۱۱، ص ۳۱؛ در المنثور، ج ۳، ص ۲۸۳؛ ارشاد الساری، ج ۷، ص ۲۸۲ و… .

۵۲ . ر.ک: التراتیب الاداریه، ج ۱، ص ۱۹۸، به نقل از استیعاب… .

۵۳ . صحیح بخاری، ج ۲، ص ۲۰۹٫

۵۴ . العلل و معرفه الرجال، ج ۱، ص ۲۴۹، رقم ۳۳۹٫

۵۵ . الجرح و التعدیل، ج ۵، ص ۳۹۵، رقم ۱۸۳۳؛ میزان الاعتدال، ج ۲، ص ۶۳۳، رقم ۵۱۲۵٫

۵۶ . شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۴، ص ۷۰؛ بحار الانوار، ج ۳۵، ص ۱۱۲٫

۵۷ . شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۴، ص ۶۸؛ بحار الانوار؛ الغدیر، ج ۸، ص ۳۸۰٫

۵۸ . بحار الانوار، ج ۳۵، ص ۱۱۰؛ کنز الفوائد، ص ۸۰٫

۵۹ . کافی، ج ۱، ص ۳۷۷۳؛ شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۴، ص ۷۰٫

۶۰ . امالی صدوق، ص ۵۵۰٫

۶۱ . رجال نجاشی، ص ۱۷۷، رقم ۴۶۷٫

۶۲ . همان، ص ۹۵، رقم ۲۳۶٫

۶۳ . همان، ص ۱۸۶، رقم ۴۹۳٫

۶۴ . الاصابه، ج ۴، ص ۱۱۵، رقم ۶۸۵٫

۶۵ . فهرس منتخب الدین، ص ۱۵۷٫

۶۶ . رجال نجاشی، ص ۲۶۵، رقم ۶۹۰٫

۶۷ . همان، ص ۹۵، رقم ۲۳۴٫

۶۸ . همان، ص ۸۷، رقم ۲۱۰٫

۶۹ . همان، ص ۳۹۹، رقم ۱۰۶۷٫

۷۰ . الغدیر، ج ۷، ص ۵۴۲٫

۷۱ . الذریعه، ج ۲، ص ۵۱۳، رقم ۲۰۱۵٫

۷۲ . الغدیر، ج ۷، ص ۵۴۲٫