معیار شیعه اهل بیت در کلام امام محمد باقر (علیه‌ السلام)

میان شیعه اهل بیت و دوست دار اهل بیت تفاوت وجود دارد. این تفاوت از معنای شیعه و دوست داشتن به دست می آید. شیعه در لغت به معنای پیروان و یاران است و بر مفرد و تثنیه و جمع و نیز بر مذکر و مونث به طور یکسان اطلاق می شود.^[۱]

در اصطلاح، شیعه به پیروان علی (علیه السلام) گفته می شود که معتقد به امامت و خلافت بلافصل او از طریق نصب و نص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند.^[۲]

اولین کاربرد کلمه شیعه

لفظ شیعه در روزگار پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است، و نخستین نامی که در اسلام به روزگار رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آشکار گردید شیعه بود و آن لقب چهار تن از صحابه بود: ابوذر غفاری، سلمان فارسی، مقداد بن اسود کندی و عمار بن یاسر،‌ تا اینکه هنگام جنگ صفین این اصطلاح در میان هواخواهان علی (علیه السلام) منتشر گردید.^[۳]

بنابراین این چهار صحابی بزرگ پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) شیعه اهل بیت زمان خود بودند و سایر اصحاب در آن زمان این لیاقت را نداشتند که شیعه اهل بیت باشند.

اهل بیت (ع) در قرآن

اهل بیت به کسانی گفته می شود که قرآن در آیه تطهیر به آنان اشاره فرموده است: «إِنَّما یریدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً؛ خداوند فقط مى ‏خواهد پلیدى و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملا شما را پاک سازد»^[۴]

در شان نزول این آیه شریفه از طریق شیعه و سنی حدیثی نقل شده است که در زمان نزول این آیه، اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عبارت بودند از امام علی؛ حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین (علیهم السلام).

در صحیح مسلم از سوی عایشه همسر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که روزی پیامبر خدا (صلی الله علیه و سلم) بین طلوعین، کسایی را که از پشم سیاه بافته شده بود بر روی خود انداخت که در این هنگام حسن بن علی آمد و پیامبر او را در کنار خود زیر کسا برد و سپس حسین آمد او هم زیر کسا رفت و بعد از او فاطمه دختر رسول الله آمد او هم داخل کسا شد و بعد از او علی آمد و در زیر کسا با آن ها یک جا شد. در این زمان پیامبر (صلی الله علیه و سلم) فرمود: «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت».^[۵]

در مستدرک حاکم و کتاب های دیگر اهل سنت نیز از زبان ام سلمه همسر دیگر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است زمانی که این آیه در خانه او بر پیامبر نازل گردید پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) علی، فاطمه، حسن و حسین را در زیر کسا جمع کردند و فرمودند: «اللهم هؤلاء اهل بیتی» ام سلمه می گوید من عرض کردم آیا من از اهل بیت نیستم فرمودند: تو اهل منی و با خیر هستی و اینان اهل بیت من هستند.[۶]

بعد از اینکه با این آیات و شان نزول آن ثابت شد که امام علی و فاطمه و حسن و حسین(علیهم السلام) اهل بیت رسول خدا هستند اهل بیت بودن سایر امامان با گفته پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) قابل اثبات است.

تفاوت بین شیعه اهل بیت و دوست اهل بیت (ع)

پس از این مقدمه می توانیم بگوییم شیعه اهل بیت به کسی گفته می شود که در عقیده و عمل به گونه ای رفتار کند که دقیقا از پیروان اهل بیت محسوب گردد.  به این معنا که مجرد اعتقاد داشتن به امامت امامان اهل بیت (علیهم السلام) کافی نیست که انسان شیعه واقعی باشد بلکه شیعه واقعی کسی است که در تمام امورات خود تسلیم صد در صد اهل بیت (علیهم السلام) باشد و از دستورات آنان کم ترین تمردی نداشته باشد.

اما دوست دار اهل بیت (علیهم السلام) به همه کسانی گفته می شود که به امامت آنان اعتقاد داشته و آنان را دوست دارند ممکن است در عمل آنگونه که مقتضای پیروی از اهل بیت (علیهم السلام) است تابع دستورات قرآن و اهل بیت باشند و ممکن است نباشند. حتی برخی اهل سنت هم می توانند دوست دار اهل بیت باشند.

زیرا اهل سنت درباره لزوم دوستی با اهل بیت (علیهم السلام) به قرآن  و احادیث نبوی تمسک کرده اند.

در قران کریم محبت اهل بیت بر همه مسلمانان واجب شده است. خداوند در قرآن کریم می فرماید:« قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبى؛ به مسلمانان بگو که‏ من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى‏ کنم جز دوست‏ داشتن نزدیکانم [اهل بیتم‏]».^[۷] در کتاب های معتبر اهل سنت آمده که از رسول خدا پرسیده شد که این اقارب و اهل بیت شما کیست که محبت آنان بر ما واجب شده است؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: آنان علی ، فاطمه، و دو پسر آن ها است.^[۸]

در صحیح ابن حبان تحت عنوان«ذکر ایجاب الخلود فی النار لمبغض اهل البیت المصطفی(ص)» و در مستدرک حاکم و کتاب­ های دیگر اهل­ سنت حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود: «والذی نفسی بیده لا یبغضنا اهل البیت رجل(احد) الاّ ادخله الله تعالی النار؛ قسم به آن کسی که جان من در دست اوست کسی با ما اهل بیت دشمنی نمی ­کند مگر این­که خدا اورا داخل جهنم کند^[۹]». آلوسی در ذیل این حدیث می ­گوید حق اینست که محبت اهل بیت پیامبر واجب است و هر چه این قرابت قوی تر باشد محبت شدید تر می­گردد پس محبت علویین و فاطمیین از همه محبت ­ها لازم تر و شدیدتر می ­باشد^[۱۰].

پس شیعه اهل بیت (علیهم السلام) با محبت و دوستی تنها تحقق پیدا نمی کند و از این رو امام باقر (علیه‌ السلام) معیارهایی را برای شیعه اهل بیت مطرح نموده است که اگر هرکسی دارای این معیارها باشد او می تواند افزون بر اینکه محب و دوست دار اهل بیت است، شیعه اهل بیت باشد.

متن حدیث درباره شیعه اهل بیت (ع)

وَ قَالَ الامام الباقر (علیه‌ السلام): مَا شِیعَتُنَا إِلَّا مَنِ اتَّقَى اللَّهَ وَ أَطَاعَهُ وَ مَا کَانُوا یعْرَفُونَ إِلَّا بِالتَّوَاضُعِ وَ التَّخَشُّعِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَهِ وَ کَثْرَهِ ذِکْرِ اللَّهِ وَ الصَّوْمِ وَ الصَّلَاهِ وَ الْبِرِّ بِالْوَالِدَینِ وَ تَعَهُّدِ الْجِیرَانِ مِنَ الْفُقَرَاءِ وَ ذَوِی الْمَسْکَنَهِ وَ الْغَارِمِینَ وَ الْأَیتَامِ وَ صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ تِلَاوَهِ الْقُرْآنِ وَ کَفِّ الْأَلْسُنِ عَنِ النَّاسِ إِلَّا مِنْ خَیرٍ وَ کَانُوا أُمَنَاءَ عَشَائِرِهِمْ فِی الْأَشْیاءِ.^[۱۱]

ترجمه حدیث

امام باقر (علیه السلام) فرمود: شیعیان ما نیستند مگر آنان که نسبت به خدا پرهیزگارند و او را فرمان برند و آنان شناخته نمی شوند جز با فروتنى و سر سپردگى و پرداخت امانت و با زیادی یاد خدا و روزه‏ دارى و نمازگزارى و نیکو کارى به پدر و مادر و تعهد به همسایگان نیازمند و مستمندان و وامداران و یتیمان، و راستى گفتار و تلاوت قرآن و باز داشتن زبان از مردمان جز به گفتار نیک، شناخته نشوند و ایشان در هر چیزى امین قوم و قبیله خود باشند.

اینکه امام باقر (علیه‌ السلام) در این حدیث می فرماید «شیعه ما» مرادش شیعه اهل بیت است. یعنی شیعه اهل بیت با این خصوصیاتی که بیان فرموده شناخته می شود. بنابراین هر شیعه ای نمی تواند شیعه اهل بیت باشد؛ اما می تواند دوست دار اهل بیت باشد.

امام درابتدا شرط اصلی شیعه بودن اهل بیت را بیان فرموده و آن عبارت از  داشتن تقوای الهی و اطاعت خداوند است. و موارد دیگری که شامل سیزده معیار و عمل می شود، نشانه ها و اوصافی است که شیعه اهل بیت باید آنها را داشته باشد.

نتیجه گیری

از آنچه بیان شد این نتیجه به دست می آید که اگر کسی بخواهد شیعه اهل بیت باشد باید به تمام دستورات قرآن و احادیث معصومان (علیهم السلام) عمل کند و هیچ گاه با تعمد، از اموری که در این حدیث نقل شده فاصله نگیرد. از این رو، هر کسی نمی تواند شیعه اهل بیت (علیهم السلام) باشد و به همین دلیل در روایات متعددی نقل شده کسانی که به امامان معصوم (علیهم السلام) می گفتند ما شیعیان شما هستیم، آنان می فرمودند نگویید شیعیان ما هستید بلکه بگویید دوستداران ما هستید.

تدوین کننده : حمیدالله رفیعی

پی نوشت ها

[۱]. لسان العرب، ج۸، ص۱۸۹.

[۲]. اوائل المقالات، ص۱.

[۳]. دائره المعارف تشیع، فصل اول ، ص ۳ الی ۵.

[۴] . سوره احزاب، آیه ۳۳.

[۵] .  صحیح مسلم، ج۴، ص ۱۸۸۳.

[۶] . نالمستدرک علی الصحیحن، ج۳، ص ۴۵۱.

[۷] .  سوره شوری، آیه ۳۳.

[۸] . الجامع لاحکام القرآن، ج۱۶ص۲۱و۲۲.

[۹] . المستدرک علی الصحیحن، ج۳ ص۱۶۲، حدیث ۴۷۱۷.

[۱۰] .  روح المعانی، ج ۲۵، ص۳۲.

[۱۱] . تحف العقول، ص ۳۰۲

منابع

۱. قرآن کریم.

۲. آلوسی بغدادی، سید محمود، روح المعانی، بیروت، دار احیاءالتراث.

۳. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق.

۴. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، نشر ادب الحوزه، قم، ۱۴۰۵ق.

۵. جعفری، سید محمد مهدی، دائره المعارف تشیع، نشر سعید محبّی، چاپ اول، پائیز ۱۳۷۳ فصل اوّل

۶. شیخ مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، دارالمفید للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، ۱۴۱۴ق.

۷. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

۸. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

۹. نیشابوری، محمد بن عبد الله، المستدرک علی الصحیحن، بیروت، دار الکتب العلمیه، چ۱، ۱۴۱۱ ق.