جایگاه تقوا در مقابله به مثل از دیدگاه قرآن

جنگ یک پدید اجتناب ناپذیر اجتماعی است که با عوامل و انگیزه های مختلفی بین ملت ها ، اقوام و پیروان ادیان واقع می گردد. هر کسی و هر قومی عقلا حق دارد که از خود در برابر متجاوزین دفاع کند. در دین مبین اسلام با وجو اینکه جهاد و جنگ در بابر ظالمان و طاغوت تشریع شده ولی در عین حال رعایت تقوا حتّى به هنگام جنگ و مقابله به مثل از اصول اسلام به شمار می آید. این اصول مانند خود جهاد به حکم خداوند لازم الاطاعه است. این مقاله به صورت خلاصه به این امر تعلق گرفته است.

تقوا و مقابله به مثل‌

اهل ایمان، موظف به رعایت تقوا، در مقام مقابله به مثل با دشمنان:

«الشهر الحرام بالشهر الحرام والحرمـت قصاص فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم واتقوا الله….: ماه حرام در مقابل ماه حرام است (ماه ‌هاى رجب، ذو القعده، ذو الحجّه و محرم محترم ‌اند و نباید در آنها جنگید، اما اگر کسى حرمت آن را شکست و شروع به جنگ کرد، باید در همان ماه حرام با او جنگید) و همه محترم‌ ها (مانند حرم، مسجد الحرام ، جان و عرض مؤمن در مقابل هم‌ اند و) قصاص دارند، پس هر که بر شما تعدّی کرد (و احترامى را شکست) شما هم به مانند آن بر او تعدّى کنید، و از خدا پروا نمایید (که از مرز مقابله به مثل تجاوز نکنید) و بدانید که خدا با پرهیزکاران است.» . [۱]

مشرکان مکه مى ‌دانستند که جنگ در ماه هاى حرام (ذى القعده و ذى الحجه و محرم و رجب) از نظر اسلام جایز نیست و به تعبیر دیگر اسلام این سنت را که از قبل وجود داشته امضاء کرده است، مخصوصا در مسجد الحرام و مکه این کار نارواتر است، و پیامبر اسلام ص به هر دو حکم احترام مى ‌گذارد.به همین دلیل در نظر داشتند، مسلمانان را غافل گیر ساخته و در ماه هاى حرام به آنها حمله‌ ور شوند، و شاید گمان شان این بود، که اگر آنها احترام ماه هاى حرام را نادیده بگیرند مسلمانان به مقابله بر نمى ‌خیزند، و اگر چنین شود به مقصود خود رسیده ‌اند.آیه مورد بحث به این پندارها پایان داد و نقشه ‌هاى احتمالى آنها را نقش بر آب کرد، و دستور داد اگر آنها در ماه هاى حرام دست به اسلحه بردند، مسلمانان در مقابل آنها بایستند، مى ‌فرماید:” ماه حرام در برابر ماه حرام است” (الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ‌).یعنى اگر دشمنان احترام آن را شکستند و در آن با شما پیکار کردند شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید.” زیرا حرمات، قصاص دارد” (وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ‌).این جمله در واقع پاسخ دندان شکنى است به آنها که اجازه جنگ در ماه هاى حرام را به پیغمبر اکرم ص ایراد مى ‌گرفتند. یعنى احترام ماه حرام، یا سرزمین مکه حرم امن خدا، در برابر کسانى است که آن را محترم مى‌ شمرند، ولى در برابر کسانى که احترام آن را زیر پا مى‌ گذارند رعایت آن لازم نیست، و مسلمانان حق دارند با آنها وارد پیکار شوند، و این در واقع یک نوع قصاص است، تا دیگر مشرکان به فکر سوء استفاده از احترام ماه حرام یا سرزمین محترم مکه نیفتند.سپس به یک دستور کلى و عمومى که شامل موضوع مورد بحث نیز مى‌ شود، اشاره کرده، مى‌ فرماید: «هر کس به شما تجاوز کند، به مانند آن بر او تجاوز کنید ولى از خدا به پرهیزید (و زیاده روى ننمایید) و بدانید خدا با پرهیزکاران است» (فَمَنِ اعْتَدى‌ عَلَیکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‌ عَلَیکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ‌).اسلام بر خلاف مسیحیت کنونى که مى‌گ وید:” هر کس که به رخساره راست تو تپانچه زند رخساره دیگر را به سوى او بگردان”.چنین دستورى را نمى‌ دهد، چرا که این دستور انحرافى باعث جرأت و جسارت ظالم و تجاوزگر است، حتى مسیحیان جهان امروز نیز هرگز به چنین دستورى عمل نمى ‌کنند و کمترین تجاوزى را با پاسخى شدیدتر، که آن هم بر خلاف دستور اسلام است جواب مى‌ گویند.اسلام مى‌ گوید: در برابر متجاوز، باید ایستاد، و به هر کس حق مى‌ دهد که اگر به او تعدى شود، به همان مقدار مقابله کند، تسلیم در برابر متجاوز مساوى است با مرگ و مقاومت مساوى است با حیات، این است منطق اسلام.جالب اینکه آیه مفهوم وسیعى دارد و منحصر به مساله قصاص در مقابل قتل یا جنایات دیگر نیست، بلکه امور مالى و سایر حقوق را نیز شامل مى ‌شود.ضمنا تاکیدى که در ذیل آیه در مورد تقوا ذکر شده تاکیدى است بر عدم تجاوز از حد و به تعبیر دیگر، مقابله به مثل نباید شکل انتقام‌ جویى به خود گیرد، همان انتقامى که حد و مرزى براى خود نمى‌ شناسد.و اینکه مى‌ گوید: خدا با پرهیزکاران است، اشاره به این است که آنها را در مشکلات تنها نمى ‌گذارد و یارى مى ‌دهد، زیرا کسى که با دیگرى است در مشکلات به او کمک مى‌ کند و در برابر دشمن او را حمایت مى ‌نماید. [۲]

تقوا و عدم کینه‌ توزی

«.. ولا یجرمنکم شنـان قوم ان صدوکم عن المسجد الحرام ان تعتدوا وتعاونوا علی البر والتقوی ولا تعاونوا علی الاثم والعدون واتقوا الله…:اى کسانى که ایمان آورده ‌اید، حرمت نشانه‌ هاى (توحید و پرستش) خدا (مانند اعمال حج و عمره و مکان ‌هاى آن عبادات) و حرمت ماه ‌هاى حرام (که رجب و ذى قعده و ذى حجه و محرم است) و حرمت قربانی بى ‌نشان و قربانى قلاده در گردن و حرمت قاصدان بیت الحرام را که فضل و خشنودیى از پروردگارشان را مى ‌طلبند نشکنید. و چون از احرام درآمدید مى ‌توانید شکار کنید، و عداوت گروهى بدین جهت که شما را از مسجد الحرام بازداشتند شما را وادار نکند که (بر حقوق آنها) تجاوز کنید. و در هر کار خیر و تقوا یکدیگر را یارى دهید و بر گناه و تجاوز همکارى نکنید، و از خدا پروا نمایید، که همانا خداوند سخت‌ کیفر است.» [۳]

(وَ لا یجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا) این حکم گرچه در مورد زیارت خانه خدا نازل شده است، ولى در حقیقت یک قانون کلى از آن استفاده مى ‌شود که مسلمان نباید” کینه‌ توز” باشد و حوادثى را که در زمان هاى گذشته واقع شده بار دیگر در فکر خود زنده کند و در صدد انتقام بر آید، و با توجه به اینکه یکى از علل نفاق و تفرقه در هر اجتماعى همین مساله است، اهمیت این دستور اسلامى براى جلوگیرى از شعله ور شدن آتش نفاق در میان مسلمانان آنهم در آستانه غروب آفتاب عمر پیامبر ص آشکارتر مى‌ شود. سپس براى تکمیل بحث گذشته مى ‌فرماید:” شما بجاى اینکه دست به هم بدهید تا از دشمنان سابق و دوستان امروز خود انتقام بگیرید باید دست اتحاد در راه نیکی ها و تقوا به یکدیگر بدهید نه اینکه تعاون و همکارى بر گناه و تعدى نمائید”.(وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‌ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ‌).در پایان آیه براى تحکیم و تاکید احکام گذشته می فرماید:” پرهیزکارى را پیشه کنید و از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید که مجازات و کیفرهاى خدا شدید است”.(وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ‌). [۴]

تقوا و حمایت از مظلوم

آنچه در آیه فوق در زمینه تعاون آمده یک اصل کلى اسلامى است که سراسر مسائل اجتماعى و حقوقى و اخلاقى و سیاسى را در بر می گیرد، طبق این اصل مسلمانان موظف اند در کارهاى نیک تعاون و همکارى کنند ولى همکارى در اهداف باطل و اعمال نادرست و ظلم و ستم، مطلقا ممنوع است، هر چند مرتکب آن دوست نزدیک یا برادر انسان باشد.این قانون اسلامى درست بر ضد قانونى است که در جاهلیت عرب- و حتى در جاهلیت امروز- نیز حکومت مى ‌کند که انصر اخاک ظالما او مظلوما:” برادر (یا دوست و هم پیمانت) را حمایت کن خواه ظالم باشد یا مظلوم”!.در آن روز اگر افرادى از قبیله ‌اى حمله به افراد قبیله دیگر مى ‌کردند، بقیه افراد قبیله به حمایت آنها بر می خواستند بدون اینکه تحقیق کنند حمله عادلانه بوده است یا ظالمانه، این اصل در مناسبات بین ‌المللى امروز نیز حکومت می کند و غالبا کشورهاى هم پیمان، و یا آنها که منافع مشترکى دارند، در مسائل مهم جهانى به حمایت یکدیگر بر می خیزند، بدون اینکه اصل عدالت را رعایت کنند و ظالم و مظلوم را از هم تفکیک نمایند!.اسلام خط بطلان بر این قانون جاهلى کشیده است و دستور مى‌ دهد تعاون و همکارى مسلمین با یکدیگر باید” تنها” در کارهاى نیک و برنامه‌ هاى مفید و سازنده بوده باشد نه در گناه و ظلم و تعدى.جالب توجه اینکه” بر” و” تقوا” هر دو در آیه فوق با هم ذکر شده‌اند، که یکى جنبه اثباتى دارد و اشاره به اعمال مفید است، و دیگرى جنبه نفى دارد و اشاره به جلوگیرى از اعمال خلاف مى‌باشد. و به این ترتیب تعاون و همکارى باید هم در دعوت به نیکی ها و هم در مبارزه با بدی ها انجام گیرد.اگر این اصل در اجتماعات اسلامى زنده شود و مردم بدون در نظر گرفتن مناسبات شخصى و نژادى و خویشاوندى با کسانى که در کارهاى مثبت و سازنده گام بر مى‌ دارند همکارى کنند، و از همکارى کردن با افراد ستمگر و متعدى در هر گروه و طبقه‌ اى که باشند، خوددارى نمایند، بسیارى از نابسامانی هاى اجتماعى سامان مى‌ یابد.همچنین اگر در مقیاس بین‌ المللى دولت هاى دنیا، با متجاوز- هر کس و هر دولتى بوده باشد- همکارى نکنند، تعدى و تجاوز و استعمار و استثمار از جهان برچیده خواهد شد.اما هنگامى که مى ‌بینیم پاره ‌اى از آنها به حمایت متجاوزان و ستمگران بر مى ‌خیزند و با صراحت اعتراف مى ‌کنند که اشتراک منافع آنها را دعوت به این حمایت کرده، نباید انتظار وضعى بهتر از این داشته باشیم. [۵]

تقوا و اتحاد در جنگ

«ان عده الشهور عند الله اثنا عشر شهرا… منها اربعه حرم… فلاتظلموا فیهن انفسکم وقـتلوا المشرکین کافه کما یقـتلونکم کافه واعلموا ان الله مع المتقین:در حقیقت شمار ماه‌ ها (ى قمرى) در نزد خداوند (در علم ازلى و لوح محفوظ او) دوازده ماه است که در کتاب خدا (جهان هستى که کتاب تکوینى است) از روزى که آسمان ‌ها و این زمین را آفریده ثابت و محقق است (و از کیفیت تنظیم کره زمین و ماه در منظومه شمسی نشأت یافته)، چهار ماه از آنها (رجب، ذى قعده، ذى حجّه و محرّم) حرام است (محترم است و جنگ در آنها حرام است) این دستور آیینى است استوار و پایدار، پس در این ماه‌ ها (با شکستن حرمت آنها و جنگ با یکدیگر) بر خود ستم مکنید. و (هنگام نبرد) با همه مشرکان بجنگید همان‌ گونه که آنها با همه شما مى ‌جنگند، و بدانید که خدا با پرهیزگاران است.». [۶]

از پاره ‌اى از روایات‌ استفاده مى ‌شود که تحریم جنگ در این چهار ماه علاوه بر آئین ابراهیم ع در آئین یهود و مسیح و سائر آئین هاى آسمانى نیز بوده است و جمله” ذلِکَ الدِّینُ الْقَیمُ‌” ممکن است اشاره به این نکته نیز بوده باشد، یعنى از نخست در همه آئین ها به صورت یک قانون ثابت وجود داشته است.سپس مى‌ گوید:” در این چهار ماه به خود ستم روا مدارید با شکستن احترام آنها خویش را گرفتار کیفرهاى دنیا و مجازات هاى آخرت نسازید” (فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ‌).ولى از آنجا که ممکن بود تحریم جهاد در این چهار ماه وسیله ‌اى براى‌ استفاده دشمنان بشود و آنها را در حمله کردن به مسلمین جسور کند در جمله بعد اضافه مى ‌کند:” با مشرکان بطور دسته جمعى پیکار کنید همان گونه که آنها متفقا با شما مى‌ جنگند” (وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّهً کَما یقاتِلُونَکُمْ کَافَّهً).یعنى با اینکه آنها مشرک اند و بت ‌پرست و شرک سرچشمه پراکندگى است ولى با این حال در یک صف واحد با شما مى‌ جنگند، شما که موحدید و یکتا پرست و توحید آئین اتحاد و یگانگى است سزاوارتر هستید که وحدت کلمه را برابر دشمن حفظ کنید و در یک صف همچون یک دیوار آهنین در مقابل دشمنان بایستید.سرانجام مى‌ گوید:” و بدانید اگر پرهیزگار باشید و اصول تعلیمات اسلام را دقیقا اجراء کنید خداوند پیروزى شما را تضمین مى‌ کند زیرا خدا با پرهیزگاران است” (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ‌). [۷]

پی نوشت:

۱.بقره،۱۹۴.   

۲.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲، ص۳۱.   

۳.مائده،۲.   

۴.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۴، ص۲۵۲.   

۵.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۴، ص۲۵۳.   

۶.توبه،۳۶.   

۷.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۷، ص۴۰۶.    

منیع: ویکی فقه دانشنامه حوزوی.