ماهیت روزه و اهمیت آن در دین اسلام

در این پژوهش به بیان پیشینه روزه در ادیان ابراهیمی و اسلام پرداخته شده سپس تعریفی از ماهیت روزه ارائه شده است. در گام اصلی پژوهش، به بیان شرایط و ماهیت اصلی روزه پرداخته شده شرایطی که نخوردن و … را تنها شروط لازم می‌داند نه کافی و شروط دیگری هم در آن طرح می‌نماید که توجه انسان را از ظواهر به معنویات و روحیات درونی انسان سوق می‌ دهد که شرایط کمال یک روزه است. در قدم بعد آثار روزه در مراحل مختلف مطرح می‌شود پس از آن، به کاربرد روزه در قوانین اجتماعی پرداخته شده  است.

تعریف روزه

روزه از جمله اعمال عبادی است که خداوند به آن امر فرموده است که در آن، انسان در طول مدت معین و ساعات خاصی از شبانه روز، از خوردن و آشامیدن و … در برخی موارد، حتی صحبت کردن دست می‌ کشد.

روزه در گام اول عبارت است از حفظ شکم و شهوت از خوردن و آشامیدن و بهره گیری از غریزه جنسی و رعایت آداب ظاهری که در توضیح المسائل‌ها بیان شده. در گام بعد حفظ زبان، گوش، چشم، دست و پا و سایر اعضا و جوارح از گناهان را دربر می‌گیرد که در صورت عدم رعایت آنها، روزه باطل می‌گردد. اما همه اینها بهانه‌ ای است تا انسان بیشتر به نفس خود توجه پیدا کند.

علی (علیه السلام) می‌فرماید: «روزه دل با ارزش‌تر از روزه زبان و روزه زبان، باارزش‌تر از روزه شکم است.»

تاریخچه روزه

تاریخ روزه، برای اولین بار در اسلام به سال ۶ ق می‌ رسد، زمانی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از صلح حدیبیه، راهی مدینه شدند، ایشان در مدینه اعمال ماه رمضان و سپس شوال را بجا آوردند. اسلام جایگاه خاصی برای روزه قائل می‌ باشد، تا آنجا که در حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) یکی از ستون‌های محکمی که اسلام برآن استوار گردیده را، روزه‌داری در ماه رمضان می‌ شمردند. و در جایی دیگر یکی از سه ساحت بهره‌ برداری از اسلام را روزه می‌ دانند.

روزه گرفتن تنها متعلق به دین اسلام نمی‌ باشد، در قرآن کریم آمده: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقونَ، ای کسانی که ایمان آورده اید روزه بر شما واجب شده، همانطور که بر اقوام قبل از شما واجب شده بود.» (سوره بقره، ۱۸۳) طبق این آیه روشن می‌ شود که روزه در همه ادیان پیشین وجود داشته. خداوند برای شفاف نمودن بیشتر این موضوع به ذکر نمونه‌ای از آن در قرآن می‌ پردازد، قرآن کریم به جریان تولد حضرت عیسی اشاره نموده و خطاب به حضرت مریم می‌فرماید: « …. اگر کسی از آدمیان را دیدی، بگو برای خدا روزه نذر کرده‌ ام.» البته روزه ایشان مستحبی بود که به واسطه نذر واجب می‌ گشت اما از دیگر سو، پیام دیگر آیه عنایت خاصی است که خداوند به روزه دارد و آنرا به افراد برگزیده خود سفارش می‌ نمایند.

شرایط روزه

همانطور که بیان گردید، روزه دست کشیدن و خودداری از خوردن و آشامیدن است البته، آسان‌ترین چیزی که خداوند بر روزه‌دار واجب نموده، همین امر می‌ باشد.

این حداقل کار، نیز تاثیرات خاص خود را در انسان می‌ گذارد، در حدیثی از معصوم (علیه السلام) آمده: «با گرسنگی، مجاری شیطان را تنگ نمایید، که او مانند خون در بدن انسان جاری است.» در همین راستا، پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: « کسی که شکم خود را گرسنه نگه دارد، اندیشه‌ اش تربیت می‌ شود.» ایشان همچنین می‌ فرمایند: «با تشنگی و گرسنگی با نفس‌هایتان مبارزه کنید، همانا پاداش این کار همانند پاداش مبارزه در راه خداست و عملی دوست داشتنی‌ تر از گرسنگی و تشنگی نزد خدا نیست.» ایشان همچنین فرمودند: «گرسنگی بکشید و بر بدن‌هایتان سخت بگیرید، شاید دل‌هایتان خداوند متعال را ببیند.» «برترین شما روز قیامت، نزد خدا، کسی است که گرسنگی بیشتری کشیده باشد و درباره خداوند متعال تفکر بیشتری نموده باشد.»

خداوند متعال به روحیه و طبیعت بشر توجه داشته و روزه را بر اساس آن برای بشر مقرر نموده است. احکامی هم برای روزه قرار داده تا اشخاصی نظیر مسافر و بیمار، تحت فشار قرار نگیرند و بتوانند عوض آن را با فضای روزه و یا اطعام به مساکین جبران نمایند.

با همه اوصافی که به عمل آمده، روزه تنها خود داری از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه طبق احادیث، «باید گوش، چشم، زبان، فرج و شکمت نیز روزه بگیرند. دست و پایت را نگه دار و بسیار سکوت کن مگر از خیر. با نوکرت رفق و مدارا نما. هنگام روزه باید گوش و چشم تو نیز از حرام و زشتی روزه بگیرند. از جدال و آزار رساندن به نوکر خودداری کن و وقار روزه را داشته باش. روزی که روزه هستی با روزی که روزه نیستی باید باهم فرق داشته باشند.»

آنچه از احادیث برمی‌آید این است که روزه آدابی دارد که در تحمل گرسنگی محدود نمی‌ شود و خداوند اهداف بلندی را در آن قرار داده، به همین خاطر، پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: « …. چه بسیار روزه‌ دارانی که سودشان از روزه، تنها گرسنگی و تشنگی است.»

همه آداب و اعمالی که در ماه مبارک رمضان مورد توجه می‌ باشد فلسفه‌ ای دارد. تا آنجا که یکی از سخنرانی‌های پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) به تبیین این مقوله و اهمیت ماه مبارک رمضان اختصاص یافته است. در بخشی از این سخنان چنین آمده: « … با تشنگی و گرسنگی خود در آن، گرسنگی روز قیامت را به یاد آورید. به فقیران خود صدقه بدهید، بزرگان خود را احترام کنید، کوچکترها را مورد رحمت خود قرار دهید و صله رحم را بجا آورید. زبان‌ های خود را حفظ کرده. دیدگان خود را از آنچه نگاه به آن حلال نیست و گوش‌ های خود را از آنچه گوش دادن به آن حلال نیست، نگه دارید. با یتیمان مردم مهربانی کنید تا با یتیمان شما مهربانی شود. به درگاه خداوند از گناهان خود توبه کنید. هنگام نماز دستهایتان را با دعا به طرف او بلند کنید، زیرا این وقت، بهترین اوقات است و خداوند در آن هنگام با نظر رحمت به بندگانش نگاه کرده و هنگامی که از بخواهد و با او مناجات نمایند، جواب آنان را می‌دهد. و اگر او را صدا بزنند، به آنان لبیک می‌گوید و اگر دعا کنند، دعایشان را مستجاب می‌کند.

از دیگر اعمالی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آن اشاره نمودند شامل موارد زیر می‌باشد:

استغفار، سجده و عبادت زیاد، افطاری دادن، اصلاح اخلاق، آسان گرفتن بر زیردستان، تکریم ایتام، خواندن نمازهای مستحبی، عمل به واجبات، ختم صلوات فراوان، تلاوت قرآن، دعا. در راستای اعمال مذکور کارهایی هم وجود دارد که روزه‌دار را از انجام آن نهی می‌ نمایند؛مانند دروغ، غیبت، سخن چینی، نگاه شهوت انگیز، سوگند ناروا.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: روزه سپری است، در برابر عذاب خدا، تا آن گاه که روزه دار آن را به وسیله دروغ یا غیبت پاره نکند.

از دیگر شرایط روزه، رعایت اخلاق روزه‌ داری است. در این راستا، حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) زینت‌ بخش می‌ باشد، ایشان فرمودند: «کسی که روزه گرفت، آن روز، نادانی و سبک سری نورزد و اگر کسی در مورد او نادانی کرد، نه به او ناسزا گوید و نه بد رفتار کند، بلکه باید بگوید: من روزه دارم و زبان به زشتی باز نخواهم کرد.»

از جمله شرایط روزه «سکوت» می‌ باشد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «سکوت روزه دار، ستایش خداست.» و ثمره بزرگ سکوت، تذکر می‌ باشد. که حکمت را به ارمغان می‌آورد.

در سوره مریم به صورت شفاهی به مقوله سکوت در روزه پرداخته. در این سوره به حضرت مریم وحی می‌ شود: بگو برای خدا روزه نذر کرده‌ ام، پس امروز با بشری سخن نمی‌ گویم. در این راستا حدیثی از امام صادق (علیه السلام) مقوم بحث است. ایشان روزه‌دار را حتی از مجادله و سوگند راست منع می‌ نماید.

همه شرایطی که در مورد روزه ذکر گردید، باید در ظرف زمانی خاص واقع گردد، زیرا تنها ماه مبارک رمضان است که ماه برگزیده خداست تا مسلمانان از ابتدا تا انتهای آن روزه بگیرند. هیچ کس، حق ندارد بدون دلیل موجه شرعی، روزه این روزها را ترک نماید. آنچه ارزش روزه را مضاعف می‌نماید، واقع شدن آن در ماه مبارک رمضان است، ماهی که قرآن در آن نازل شده و پیامبر (صلی الله علیه و آله) در این ماه شروع به تنزیل قرآن نموده.

پس از همه آنچه ذکر گردید، شخص روزه دار، باید شرایط روحی خود را برای روزه گرفتن آماده سازد. امام صادق (علیه السلام) فرمود: « موقعی که روزه می‌ گیری، خود را به آخرت، نزدیک ببین و با خضوع و خشوع و شکستگی و خواری‌ اش، مانند بنده‌ ای که از مولای خود ترسان است. دلت را از عیوب و باطنت را از حیله‌ ها و منکرها پاک کن و از هرچه غیرخداست. بیزاری جوی، در روزه خود، تنها خدا را سرپرست خود بدان و آن گونه که شایسته است از خداوندی که بر همه غالب است بترس. در روزهایی که روزه می‌ گیری، روح و بدنت را به خدای متعال بده و قلب خود را برای محبت او و بدنت را برای عمل به دستوراتش و چیزهایی که از تو خواسته ، آزاد گردان …. »

نتیجه روزه، معرفت خداوند است و شکرگزاری از او به خاطر اینکه ما را هدایت نموده، کسانی که به این مرحله برسند، مورد آمرزش خدا قرار گرفته به اجر عظیمی می‌ رسند. ماه مبارک رمضان، بهترین فرصت برای کسب آمرزش خداوند است. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هرکس ماه مبارک را از دست دهد و آمرزیده نشود، خدا او را نیامرزد.»

آثار روزه

روزه، آثار ظاهری و باطنی فراوانی را در پی دارد. روزه در حداقل و اولین پیامد، به انسان سلامتی می‌ دهد.

البته، این همه اهداف آن نمی‌ باشد، هدف و اثر اصلی روزه در حدیثی قدسی به خوبی بیان شده؛ «نتیجه روزه کم خوری و کم گویی است که حکمت را به ارمغان می‌ آورد. حکمت نیز، معرفت و یقین را در پی دارد. وقتی بنده‌ ای به یقین برسد، باکی ندارد که چگونه روزگار را سپری کند در سختی یا آسایش و این مقام خوشنودهاست.

هرکس طبق خشنودی من رفتار کند، سه خصلت به او می‌ دهم: شکری که نادانی همراه آن نباشد، یادی که فراموشی نداشته باشد و دوستی‌ ای که دوستی مرا به دوستی آفریدگانم ترجیح ندهد. هنگامی که او مرا دوست داشت. من هم او را دوست خواهم داشت؛ دوستی او را در دل بندگانم انداخته و چشم قلب او را به عظمت جلالم می‌ گشایم و علم آفریدگانم را از او پنهان نمی‌دارم؛ در تاریکی شب و روشنایی روز با او مناجات می‌ کنم… »

در پایان انسانی که به حقایق روزه دست یافته، به قرب و معرفت الهی نایل می‌ شود و خدا هیچ مانعی بین او و خود قرار نمی‌ دهد که این مقام دوستان خداوند است.

کاربرد روزه برای کفاره برخی گناهان

روزه وسیله‌ ای برای تنبیه و تهذیب نفس است از این رو، خداوند آن را برای کفاره برخی گناهان نیز قرار داده است:

الف. کفاره گناه در قتل انسان: یکی از کاربردهای روزه در جایی است که قاتل برای کفاره گناه خود در قتل اشتباهی برده ای برای آزادکردن نیابد، در این صورت بر طبق آیه شریفه ۹۲ سوره نساء به جای آزاد کردن برده باید دو ماه روزه بگیرد. خداوند می‌فرماید: « در قتل غیر عمد اگر مقتول اهل کشوری باشد که دشمن شما مسلمانان است ولی خودش مسلمان بوده آزاد کردن یک برده مسلمان کافی است. اما اگر مقتول اهل کشوری باشد که با کشور شما پیمان صلح بسته بسته اند پرداخت خون بها به خانواده مقتول و و آزاد کردن یک برده مسلمان، هردو لازم است و هر که نمی تواند بنده آزلد کند به جای آن دو ماه پشت سر هم روزه بگیرد. این تخفیفی از از طرف خدا است و خدا دانای کاردرست است.(سوره نساء، آیه ۹۲)

ب. کفاره گناه پشیماننی در ظهار: در قرآن روزه گرفتن دوماه پی درپی برای گناه پشیمانی از ظهار نیز تشریع شده که در این مورد نیز به جای آزاد کردن یک برده در نظر گرفته شده است. یعنی کسی با همسرش ظهار می کندد و سپس پشمیان می شود  قبل از تماس با همسر باید یک برده آزاد کند و اگر برده ای در کار نیست دوماه پی درپی روزه بگیرد.(سوره مجادله، آیه ۴)

ب. کفاره برای گناه شکستن قسم: خداوند در قرآن می فرماید: «برای قسم هایتان به خدا از روی لقلقه زبان، خدا به شما سخت نمی گیرد ولی برای قسم های های جدید نتان بازخواست تاتن خواهد کرد. اگر قسم تان را شکستید جریمه اش دادن یک وعده غذا به ده فقیر است آن هم از غذاهایی که معمولا به خانواده خود می دهید یا دادن یک دست لباس به هر یک از آنها یا آزاد کردن یک برده، هر که توان انجام دادن هیچ یک از از این سه کار را ندارد، باید سه روز روزه بگیرد. این است جریمه قسم هایی که می خورید و می شکنید.» (مائده، ۸۹)

منابع

قرآن.

۱. ابن هشام، سیره النبی، ج ۳، مکتبه علی صبیح و اولاده، ۱۳۸۳ ه.ق.

۲. علی کرمی فریدنی، برگردانی تازه از نهج الفصاحه، چاپ اول، قم، انتشارات حلم، ۱۳۸۴ ش.

۳. ره توشه راهیان نور ، شماره ۵۶، روزه و رمضان المبارک، صادق گلزاده.

۴. آمدی، غررالحکم و دررالحکم، حدیث ۳۳۶۳.

۵. میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، المراقبات، ابراهیم محدث، چاپ اول، بی جا، نشر اخلاق، ۱۳۷۵.

۶. نهج الفصاحه.

۷. علامه طباطبایی، نفسیرالمیزان، ج ۵، سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفترانتشارات اسلامی، بی تا.

منبع: سازمان تبلیغات.