روش مقابله با اضطراب و استرس در قرآن و روایات-بخش دوم

در بخش اول این مقاله، پنج مورد از مهارتهای مقابله با اضطراب و استرس بیان شد و در این بخش به ادامه آن ها اشاره می شود:

۶ـ کاستن از آروزهای طولانی

نقش امید و ناامیدی در زندگی، غیر قابل انکار بوده و به خوبی مشهود است. امید برای آن است که تا زنده هستیم زندگی کنیم یعنی قلمرو امید را عمر تعیین می کند اما عده ای بر این باورند که به اندازه آرزوها باید زنده بود و زندگی کرد. آرزوهای انسان نیز هیچ پایانی ندارد، در حالی که عمر انسان محدود است. ریشه این باور غلط را باید در «ضعف شناخت جستجو کرد، این یک اصل است که محال را آرزو کردن، نشانه نادانی و جهالت است».۱

باید آرزوها را با واقعیت های زندگی، هماهنگ ساخت. واقعیت زندگی، این است که دنیا برای هر کس، چند روزی بیش نیست و انسان، عمری محدود دارد. کسی که به این واقعیت، باور پیدا کند آرزوهایش کوتاه و واقع بینانه خواهد بود و زندگی با اینگونه واقعیتهاست که انسان را به آرامش رسانده و از اضطراب و استرس دور می کند.

امام علی (ع) می فرماید: «من ایقن أنّه یفارق الأحباب و یسکن التراب و یواجهُ الحساب و یستغنی عمّا خلّف و یفتقر الی ما قدم، کان حریا بقصر الامل و طول العمل»۲ کسی که یقین داشته باشد از دوستان جدا می شود و ساکن خاک می گردد و با حساب، روبرو می شود و از آنچه بر جای گذاشته، بی نیاز می گردد و به آنچه از پیش فرستاده محتاج می شود، سزاوار است که آرزوی خود را کوتاه و عمل خود را طولانی کند.

آرزوی های دراز ویژگی هایی دارند که باعث می شوند انسان دچار اضطراب و استرس شده و دائم با پریشانی های زندگی دسته و پنجه نرم کند، در صورتی که کاستن از آرزوهای دراز، انسان را به یک ثبات و آرامش خاصی می رساند.

آرزوها چون پایان ناپذیرند، دست نایافتنی هستند. به دست نیاوردن خواسته ها و تحقق نیافتن آرزوها نیز موجب احساس ناکامی، پریشانی، اضطراب و استرس می شود. حضرت علی (ع) می فرماید: «حاصل المنی الأسف و ثمرته التلف»۳ نتیجه آرزو، افسوس خوردن است و ثمره آن تلف شدن.

۷ـ صبر عامل مهم مقابله با اضطراب و استرس

سختی ها از واقعیت های غیر قابل انکار زندگی اند و فشار روانی زیادی را بر انسان، وارد می سازند. بدون تردید، همه انسانها به موقعیت های ناخوشایند، واکنش نشان می دهند؛ اما مهم این است که این واکنش، صحیح و خردمندانه باشد. واکنش صحیح مساوی است با آرامش و کامیابی و واکنش غیر صحیح مساوی است با زندگی سرشار از پریشانی، اضطراب و استرس.

به طور کلی انسان در برابر مشکلات و سختی ها، دو نوع واکنش نشان می دهد:

الف) بی تابی کردن

فوری ترین و شاید شایع ترین واکنش در برابر حوادث ناخوشایند، بی تابی کردن است. قرآن کریم در این مورد می فرماید: «إن الانسان خلق هلوعاً اذا مسّه الشر جزوعا»۴ همانا انسان حرص و بی تاب آفریده شده است؛ هر گاه بدی به او برسد، بی تاب می شود.

پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «إنّ الجزع علی المصیبه أن یعمل شیئا لکم یکن یعمله أو یترک شیئا کان یعمله»۵ همانا بی تابی کردن بر مصیبت این است که کاری را انجام دهد که انجام نمی داده و یا ترک کند چیزی را که انجام می داده است.

معمولا وقتی حادثه ناخوشایندی رخ می دهد، انسان، لب به شکایت می گشاید، گاهی این شکایت کردن با ناسزاگویی همراه می شود؛ هیچ حریمی نگاه داشته نمی شود و هر چه به زبان می رسد گفته می شود؛ اما کسی که صبور و بردبار باشد، اهل گله و شکایت و ناسزا نیست.

پیامبر رحمت (ص) می فرماید: «اذا ضاق المسلم فلا یشکوّن ربه عزوجل و لیشتک الی ربه الذی بیده مقالید الامور و تدبیرها»۶ هر گاه مسلمان، در تنگنا قرار گرفت، نباید از خداوند شکایت کند بلکه باید به پروردگارش که زمام امور و تدبیرش به دست اوست، شکایت کند.

ب) بردباری و صبر

بهترین راه و روش مقابله با سختی ها، تحمل، بردباری و صبر ورزیدن است. حضرت علی (ع) می فرماید: «الجزع عند المصیبه یزیدها و الصبر علیها یبیدها»۷ بی تابی نمودن هنگام مصیبت، آن را بیشتر می کند و صبر و بردباری کردن بر آن، آن را از بین می برد.

پس راه کاهش تنیدگی حاصل از سختی ها، صبر کردن است. هیچ گاه صبر کردن موجب پایدار ماندن بلا نمی شود. سختی ها، نه با جزع کردن از میان می روند و نه با صبر کردن باقی می مانند. برخی تصور می کنند: «صبر کردن یعنی تثبیت کردن بلایی که اگر صبر نکنیم، خواهد رفت!» این تصور، باطل است. آمد و رفت بلایا به دست صبر و یا جزع نیست. آنها فقط می توانند عوارض آن را بکاهند یا بیفزایند.

بردباری کردن، اندوه ناشی از بلا را کاهش می دهد؛۸ از این رو امام علی (ع) برای کاستن از اندوه مصیبت ها، صبر و بردباری را پیشنهاد می نماید و می فرماید: «اطرح عنک واردات الهموم بعزائم الصبر و حسن الیقین»۹ اندوه های وارد شده را با عزم بر صبر کردن و حسن یقین، دور کنید.

۸ـ هماهنگی با واقعیت های دنیا

اگر نگرش انسان به زندگی، واقع گرایانه باشد، انتظارات او از زندگی نیز واقع گرایانه خواهد بود و در پی آن، احساس او از زندگی نیز واقع بینانه خواهد شد، شاید بتوان گفت که هماهنگی انتظارات با واقعیت ها، کلان شرط شاد زیستن و دوری از اضطراب و استرس است.

«ناکامی»، پیامد ناهماهنگی میان انتظارات و واقعیتهاست که به نارضایتی از زندگی و افسردگی تبدیل می شود. پس باید انتظاری واقع گرایانه داشت و البته انتظار واقع گرایانه، متوقف بر شناخت صحیح از زندگی و دنیایی است که در آن زندگی می کنیم.۱۰

پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «لو تعلمون من الدنیا ما أعلم لاستراحت انفسکم منها»۱۱ اگر از دنیا آنچه را من می دانم، شما هم می دانستید، جان های شما از آن احساس راحتی می کرد. حضرت علی (ع) در مورد نقش تعیین کننده و محوری «شناخت دنیا» می فرماید: «من عرف الدنیا لم یحزن للبلوی»۱۲ هر کس دنیا را بشناسد، از بلاهای آن اندوهگین نمی شود.

از طرفی باید به این واقعیت توجه داشته باشیم که ما برای آخرت آفریده شده ایم نه برای دنیا. هدف ما اگر آخرت باشد، مشکلات دنیا را تحمل می کنیم و دچار تنش و اضطراب و استرس نمی شویم. حضرت علی (ع) در این خصوص می فرماید: «ففی الدنیا حییتم و للآخره خلقتم».۱۳ در دنیا حیات یافتید و برای آخرت، آفریده شدید.

واقعیت دیگری که باید خود را با آن هماهنگ کنیم، توجه به ناچیز بودن دنیاست. بیشتر اضطراب و استرس ها به خاطر اهمیت دادن به مادیات دنیوی و از دست دادن آنهاست. اگر انسان به این حقیقت توجه نماید که آنچه را از دست داده یا به دست نیاورده، اندک بوده است، دچار تنیدگی، فشار روانی و اضطراب و استرس نمی گردد.

از دیگر واقعیت های دنیا (که از مهمترین آنهاست) این است که هدف از سختی ها و بلاهای موجود در آن، آزمایش انسان است. هماهنگ نبودن با این واقعیت، بیشترین فشار روانی را بر انسان وارد می کند. همچنین بدون باورهای وحیانی و نگاه اخروی نمی توان این همه بار سنگین روحی و اضطراب و استرس را تحمل کرد. نگاه حضرت زینب (علیها السلام) در حادثه عاشورا و بعد از آن، یک الگو و سرمشق نمونه و عینی در این خصوص است.

باید توجه داشت که آزمایش خدا برای نمایان ساختن استعدادها و قابلیت هاست. نمایان ساختن یک استعداد، همان رشد دادن و تکامل دادن آن است. این آزمایش برای پرده برداشتن از رازهای موجود نیست، بلکه برای فعلیت دادن به استعدادهای نهفته چون راز است. آزمایش الهی صفات انسانی را از نهان گاه قوه و استعداد، به صفحه فعلیت و کمال بیرون می آورد. آزمایش خدا، تعیین وزن نیست بلکه افزایش دادن وزن اعمال است.۱۴

آزمایش پروردگار متعال درباره بندگان، خصلت تکمیل کنندگی دارد: «لیبلوکم ایکم احسن عملا».۱۵ در حدیثی از امیرالمؤمنین علی (ع) فلسفه آزمایش های الهی چنین بیان شده است:

«الا إن الله تعالی قد کشف الخلق کشفه، لا انه جهل ما اخفوه من مصون اسرارهم و مکنون ضمائرهم، و لکن لیبلوهم ایهم احسن عملا، فیکون الثواب جزاءً و العقاب بواءً».۱۶ بدانید که خداوند متعال درون مردمان را آشکار ساخت نه اینکه از رازهای نهفته و درون های پوشیده شان آگاه نبود بلکه تا آنان را بیازماید که کدام یک بهتر عمل می کنند، آن گاه ثواب، سزای کار نیک باشد و عقاب، کیفر کار بد.

امام باقر (ع) می فرمایند: «إن الله عزوجل لیتعاهد المومن بالبلاء کما یتعاهد الرجل اهله بالهدیه من الغیبه، و یحمیه الدنیا کما یحمی الطیب المریض».۱۷ خداوند عزوجل مومن را با بلا و سختی می نوازد، همچنانکه مرد خانه با آوردن هدیه از سفر، خانواده خود را می نوازد و او را از دنیا پرهیز می دهد، همچنانکه پزشک بیمار را پرهیز می دهد.

۹ـ روابط اجتماعی سالم، راه رهایی از اضطراب و استرس

اسلام به منظور مقابله با اضطراب و استرس و افزایش سطح سازش یافتگی فرد، علاوه بر بهره جستن از روش های شناختی مثل ایمان و توکل به خدا و اعتقاد به مقدرات الهی و نیز روش های معنوی مثل دعا و توسل به معصومین (ع) که با اصلاح اندیشه ها و افکار و ایجاد نوعی رابطه عاطفی و معنوی با خدا و اولیای الهی، فرد را بر‌ای مقابله با مشکلات و اضطراب و استرس ها آماده و ترغیب و تشویق می کند، از روش های رفتاری، اجتماعی و ارتباطی مثل تشویق به داشتن ارتباط با خانواده و خویشاوندان نیز برای کاهش پریشانی و استرس فرد بهره می گیرد.

اساسا کسی که از حمایت خانواده و اجتماع برخوردار نباشد، خود را از لحاظ روانی بدون پشتوانه می بیند، ولی اگر در مواجهه با حوادث و مشکلات مختلف، از تکیه گاه محکم خانوادگی برخوردار باشد، خود را قدرتمند می بیند و دچار سردرگمی و پریشانی نمی شود و احساس تنهایی نمی کند و کمتر دچار آسیب های مختلف ناشی از تنیدگی و اضطراب و استرس می گردد.

از این رو در دین اسلام، روابط اجتماعی و معاشرت با مردم از اهمیت خاصی برخوردار است و بخش قابل توجهی از دستورات دینی به آن اختصاص یافته است. روشن است که یک رابطه اجتماعی سالم می تواند در آرامش فرد و دیگران و تمام جامعه نقش بسیار مؤثری داشته باشد. در ادامه به چند نمونه از روابط اجتماعی سالم که مورد تأکید اسلام است، اشاره می کنیم:

الف) صله رحم

صله رحم و پیوندهای خانوادگی، می تواند با احساس تنهایی که یکی از نشانه های افراد ناایمن است، به مقابله برخیزد و به افراد خانواده گسترده خویش، احساس ایمنی لازم را عطا نماید تا در موقع بروز مشکلات و پریشانی بتوانند با آن به خوبی کنار آمده و به آرامش روحی و سلامت روانی دست یابند.

خداوند متعال در قرآن کریم به حدی به موضوع صله رحم اهمیت داده که نام آنان را در ردیف نام خود قرار داده است: «یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها و بث منهما رجالاً کثیراً و نساء و اتقوا الله الذی تساءلون به و الارحام إن الله کان علیکم رقیباً».۱۸

ای مردم! از مخالفت پروردگارتان بپرهیزید! همان کسی که شما را از یک انسان آفرید و همسر او را نیز از جنس او خلق کرد و از آن دو مردان و زنانی بر روی زمین منتشر ساخت و از خدایی بترسید که همگی (به عظمت او معترفید) و هنگامی که چیزی از یکدیگر می خواهید، نام او را می برید! و نیز از قطع رابطه با خویشاوندان خود پرهیز کنید، چون خداوند مراقب شماست.

حضرت علی (ع) در حدیثی زیبا صله رحم را روانکاوی نموده و به اهمیت آن تاکید می کند: «ای مردم! هیچ کس ـ هر اندازه هم که ثروتمند باشد ـ از خویشان (ایل و عشیره) خود و حمایت عملی و زبانی آنها بی نیاز نیست. آنها بزرگترین گروهی هستند که از انسان پشتیبانی می کنند و پراکندگی و پریشانی او را از بین می برند و در مصیبت ها و حوادثی که پیش می آید، بیش از همه به او مهربان و دلسوزند. نام نیکی که خداوند برای انسان در میان مردم پدید می آورد، بهتر است از مال و ثروتی که وی برای دیگران باقی می گذارد.

هان! مبادا از خویشاوند نیازمند خود روی برتابید و از دادن اندک مالی به او دریغ کنید که هرگز چیزی بر شما افزون نخواهد شد. اگر مالی به آنها بدهید، چیزی از شما کم نمی شود. هر کس از خویشاوندان خود دست بکشد، یک دست از آنان باز گرفته، اما دست های فراوانی از خود کنار زده است. و آن کس که با قوم و خویشان خود نرم خو و مهربان باشد، دوستی و محبت همیشگی آنان را به دست آورد».۱۹

ترس از فقر، مرگ زودرس، بلاها، عوامل استرس زایی هستند که به وسیله صله رحم برطرف می شوند. جالب اینجاست که آرامش حاصل از صله رحم، مختص مؤمنان و نیکوکاران نیست، بلکه هر کس آن را رعایت نماید، آثارش را خواهد دید.

امام باقر (ع) می فرماید: «صله الارحام تزکی الاعمال و تنمی الاموال و تدفع البلوی، و تیسر الحساب و تنسیءُ فی الاجل»۲۰ صله رحم، اعمال را پاک می کند، دارایی ها را افزونی می بخشد، بلاها را برمی گرداند، کار حسابرسی در قیامت را آسان می کند و مرگ را به تأخیر می اندازد.

آنچه بیش از همه در آثار صله رحم آمده است، طول عمر و افزایش روزی است. و این شاید به خاطر این باشد که افراد، خود را در شبکه وسیعی از حمایت اجتماعی می بینند و عواطف خود را نسبت به هم اظهار می کنند؛ لذا بسیاری از نیازهای طبیعی آنان، از جمله محبت، ابراز خود، وابستگی به گروه تأمین می گردد و از آنجا که روح و روان انسان تأثیر زیادی در جسم او می گذارد، می توان به رابطه صله رحم و آرامش روانی و نقش آن در طول عمر پی برد.

ب) کظم غیظ

خشم و غضب، یقیناً یکی از مهمترین عوامل اضطراب و استرس می باشد که در صورت تبدیل شدن به یک خوی، انسان را هلاک کرده و زندگی اش را نابود می کند. لذا در دستورات دین مبین اسلام، تاکید فراوانی به کظم غیظ شده است. در زشتی این رذیله اخلاقی همین بس که امام صادق (ع) می فرمایند: «الغضب مفتاح کل شر»۲۱ خشم، کلید هر بدی است.

امام متقین حضرت علی (ع) در روایتی، به ناراحتی و فشار روانی حاصل از خشم تصریح کرده و آن را مایه شکنجه روحی و روانی می دانند: «من غضب علی من لا یقدر علی مضرته طال حزنه و عذب نفسه»۲۲ هر کس بر کسی خشم گیرد که نمی تواند به او زیانی برساند، اندوهش به درازا کشد و خود را شکنجه دهد.

ج) ترک حسادت

یکی از خصلت های تنش زایی که انسان را دائماً دچار ناراحتی روانی کرده و آرامش را از او سلب می کند، حسادت است. این صفت پست در دستورات اسلام به شدت مورد مذمت واقع شده است. سلب آرامش و آسایش، ناراحتی، اضطراب و استرس، درگیری شدید روحی و فکری، از مهمترین پیامدهای حسادت به شمار می رود.

این فشارها تا حدی است که ممکن است انسان را مجبور به هر کاری بکند تا در ظاهر به آرامش برسد تا جایی که برادر خودش را بکشد؛ همان طور که قابیل به خاطر حسادت به برادر خود، او را به قتل رساند و برادارن یوسف او را به چاه انداختند.

حسد از دو نظر می تواند موجب اضطراب و استرس، تشویش روان و پریشانی شود: یکی آنکه نفس حسد موجب رنجش است و دیگر آنکه حسد می تواند موجب گناهان و رفتارهایی شود که خود سبب تشویش و اضطراب می گردند. ریشه و علت ارتکاب بسیاری از گناهان از قبیل قتل ها و جنایات، همین حسادت است.

از آنجا که حالت حسادت، منجر به تنفر از شخص محسود و آزردن او و نیز تجاوز به وی می شود، خداوند از ما می خواهد که از شرّ افراد حسود به او پناه ببریم: «و من شر حاسدٍ اذا حسد»۲۳ و از شر هر حسودی هنگامی که حسد می ورزد!

در واقع حسود، به مقابله با نعمت ها و فضیلت های خداوند برخواسته و به بخشش های الهی اعتراض می کند. از این رو حسود دائماً در اضطراب و استرس و پریشانی به سر می برد؛ چرا که بخشش ها و نعمت های الهی دائمی است. خداوند متعال در وصف منافقان می فرماید: «إن تمسسکم حسنهٌ تسؤهم»۲۴ اگر فتح و یا پیشامد خوبی برای شما رخ دهد، آنها ناراحت می شوند.

پیامدهای حسد منحصر در روان آدمی نیست بلکه جسم او را نیز درگیر می کند. رنجش جسمانی حسود، به سبب ارتباط روان با جسم است. امروزه این حقیقت اثبات شده که بیماری های جسمی در بسیاری از موارد، عامل روانی دارند و در طب امروز، بحث های مشروحی تحت عنوان «بیماری های روان تنی» دیده می شود که به این قسم بیماری ها اختصاص دارد.

جمع بندی

با توجه به آموزه های اسلام، مهارتهایی وجود دارند که از طریق آنها می توان کنترل و مدیریت اضطراب و استرس را به دست گرفت. در بخش اول مقاله به پنج مهارت و در این یخش به چهار مهارت دیگر اشاره شد. اجرای درست و کامل این مهارت ها می تواند فرد را در برابر هجوم افکار منفی و اضطراب و استرس یاری داده و او را به یک آرامش درونی سرشار از معنویت سوق دهد.

پی نوشت ها

۱-پسندیده، رضایت از زندگی، ص ۸۷.

۲-علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۱۶۷.

۳-آمدی، غرر الحکم، ح ۷۳۰۱.

۴-معارج/۲۰-۱۹.

۵-ورام، تنبیه الخواطر، ج ۱، ص ۱۶.

۶-شیخ صدوق، خصال، ص ۶۲۴، ح ۱۰.

۷-آمدی، غرر الحکم، ح ۵۶۲۶.

۸-ورام، تنبیه الخواطر، ج ۱، ص ۸۷.

۹-آمدی، غرر الحکم، ح ۶۲۹۴.

۱۰-پسندیده، رضایت از زندگی، ص ۲۳.

۱۱-کنزالعمال، ج ۳، ص ۱۹۴، ح ۶۱۳.

۱۲-شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۲۷۱.

۱۳-شیخ صدوق، الامالی، ص ۱۱۰.

۱۴-شهید مطهری، مجموعه آثار، عدل الهی، ج ۱، ص ۱۸۲.

۱۵-کهف/ ۷.

۱۶-نهج البلاغه، خطبه ۱۴۴.

۱۷-شیخ کلینی، کافی، ج ۲، ص ۲۵۵.

۱۸-نساء / ۱.

۱۹-نهج البلاغه، خطبه ۲۳.

۲۰-شیخ کلینی، کافی، ج ۲، ص ۱۵۰.

۲۱-شیخ کلینی، کافی، ج ۲، ص ۳۰۳.

۲۲-آمدی، غرر الحکم، ۸۷۲۸.

۲۳-فلق/۵.

۲۴-آل عمران/۱۲۰

منبع اقتباس: پرسمان؛ مقاله روش مقابله با اضطراب و استرس و پریشانی در قرآن و روایات؛ نویسنده: احمد ابراهیمی