- زمان مطالعه : 9 دقیقه
- توسط : رحمت الله ضیایی
- 0 نظر
خطبه شقشقیه از معروف ترین خطبه های نهج البلاغه است. علی (علیه السلام) در این خطبه با به تصویر کشیدن دوران خلفا، عملکردهای کلی آنها را نقد می کند و اصل خلافت هر یک از آنان را زیر سؤال می برد. وی همچنین به هجوم مردم برای بیعت با خودش اشاره می کند و اشارتی به ناکثین، قاسطین، و مارقین می کند و سرانجام وجه پذیرش حکومت توسط خویشتن را بیان می کند. این خطبه طبق ترتیب اکثر نسخه های مختلف نهج البلاغه، سومین خطبه است.
راوی مستقیم این خطبه (که خود آن را از امام علی علیه السلام شنیده)، ابن عباس است که روایت وی نزد اهل سنت نیز معتبر است. این خطبه بارها ترجمه و شرح شده است. برخی از اهل سنت در سند و مضمون آن تردید کرده و برخی آن را قطعی و صحیح می دانند.
زمان و مکان خطبه شقشقیه
به قرینه نکات تاریخی خطبه از جمله: سخن گفتن امام از ناکثین (اصحاب جمل، جمادی سال ۳۶) و قاسطین (معاویه و یارانش در صفّین، اواخر سال ۳۶ و اوایل سال ۳۷) و مارقین (خوارج نهروان، اواخر سال ۳۷ یا در سال ۳۸)، و به قرینه حضور ابن عباس در کوفه، می توان حدس زد این خطبه را امام در اواخر سال ۳۸ یا اوایل سال ۳۹ خوانده است.[۳]
شیخ مفید[۴] و قطب الدین راوندی[۵] مکان ایراد خطبه را در «رحبه» دانسته‌اند. هرچند رحبه می تواند مصادیق گوناگونی داشته باشد، به نظر می‌رسد در اینجا مقصود، جایی در وسط صحن (حیاط) مسجد کوفه است که امام علی (علیه السلام) معمولاً برای قضاوت یا موعظه کردن در آنجا می نشسته است؛ چندان که گفته‌اند در زمان زیاد بن ابیه محدثان از ترس، به جای نام امام (علیه السلام)، «صاحب الرحبه» می‌گفتند.[۶]
چنانکه مطرزی (متوفای ۶۱۰ق.) می‌گوید، «رحبه کوفه،» سکویی وسط مسجد کوفه بوده است که امام علی (علیه السلام) در آنجا می‌نشسته و موعظه می‌کرده است و وقتی گفته می شود حضرت، غنائم خوارج را در «رحبه» ریخت، مقصود همین جاست.[۷]
نامگذاری خطبه شقشقیه
این خطبه را به اعتبار جمله نخستین آن یعنی «و اللّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَها فلان»، «مُقَمّصه» نامیده‌اند، تقمّص یعنی «لباس پوشید» که امام، خلافت را به لباسی تشبیه کرده است که ابوبکر با آگاهی از اینکه برازنده‌اش نیست آن را بر تن کرده است. اما نام مشهور این خطبه، «شقشقیه» است که به اعتبار جمله‌ای است که پس از پایان خطبه و درخواست ابن عباس از امام برای ادامه دادن آن، توسط امام بیان شده است: «هیهاتَ یا ابنَ عباس تلک شِقشِقَهٌ هَدَرَت ثُم قَرَّت.»
شقشقه، چنانکه از مجموع سخنان لغویون و شارحان خطبه استفاده می شود، چیزی است مانند شش که هنگام هیجان یا غضب از دهان شتر بیرون می‌آید که با چرخیدن صدا در گلوی شتر همراه است و سپس در جای خود آرام می‌گیرد، در مواقع عادی چنین چیزی پیش نمی‌آید.
امام در اینجا حالت خود را به حالت هیجان شتر تشبیه کرده است که گویا لحظه‌ای از خود بی‌خود شده و آن خطبه چون شعله‌ای از دل او زبانه کشیده و اکنون دیگر در حال عادی خود است و لذا دیگر آن را ادامه نخواهد داد. بدین طریق، امام به درخواست ابن عباس، که راوی این خطبه است، برای ادامه دادن خطبه، پاسخ منفی داد. از این رو، ابن عباس می‌گوید: بر ناتمام ماندن هیچ سخنی مانند این، دریغ نخوردم.
اسناد شقشقیه قبل از سید رضی
با توجه به انتقادات صریح از خلفای سه گانه در این خطبه، نه تنها سند خود این خطبه مورد تردید برخی از علمای اهل سنت قرار گرفته، بلکه گفته‌اند یکی از بزرگترین اسباب تردید در اسناد کل نهج البلاغه توسط اهل سنت نیز، همین خطبه است.[۸] اما این تردید باطل است و این خطبه در آثار قبل از تألیف نهج البلاغه موجود بوده است و سند آن تا امام علی (علیه السلام) نیز نقل شده است. امینی در الغدیر ۲۸ طریق بدون سید رضی را برای این خطبه یاد کرده است.[۹]
در کتاب «پرتوی از نهج البلاغه» مجموعاً ۲۲ سند برای این خطبه ذکر شده است که ۸ تا از آنها مربوط به منابع پیش از سید رضی، ۵ تا مربوط به معاصران سید رضی و ۹ تا منابعی است که بعد از تألیف نهج البلاغه یا در قرن‌های بعد از قرن پنجم هجری قمری این خطبه را نقل کرده‌اند، لیکن از منبع یا منابعی مستقل از نهج البلاغه یا متفاوت با آنها.[۱۰]
قطعاتی از این خطبه به عنوان شاهد لغوی و مثال در کتب ادبی و فرهنگهایی مانند: النهایه ابن اثیر، قاموس فیروزآبادی، لسان العرب ابن منظور و مجمع الامثال میدانی آمده است.[۱۱] در ذیل به برخی از اسناد این خطبه اشاره شده است.
۱-ابن ابی الحدید، سنّی معتزلی (متوفای ۶۵۶ق.) پس از شرح خطبه شقشقیه، می‌گوید: در سال ۶۰۳ق. از شیخم مصدق بن شبیب واسطی شنیدم که می‌گفت: این خطبه (یعنی خطبه شقشقیه) را بر عبدالله بن احمد معروف به ابن خشاب خواندم،… پس بدو گفتم: آیا نسبت این خطبه [به امام علی] را ساختگی میدانی؟
گفت: بخدا سوگند، من می‌دانم که سخن اوست همچنانکه می‌دانم که تو مصدق هستی. پس بدو گفتم: بسیاری از مردم می‌گویند که این خطبه، سخن رضی، رحمه الله تعالی، است. گفت: رضی و جز رضی کجا و این اسلوب سخن کجا؟ ما رسائل رضی را دیده ایم و روش و سبک او را در سخن نثر می‌شناسیم؛ او بدین خطبه، خوب و بدی نیافزوده است.
سپس ادامه داد: بخدا سوگند این خطبه را در کتابهایی که ۲۰۰ سال پیش از تولد رضی نوشته شده، دیده‌ام، و خط نویسنده آنها را می‌شناسم و می‌دانم خط کدام یک از علما و ادیبان است قبل از اینکه ابواحمد، پدر رضی، زاده شود.[۱۲]
ابن ابی الحدید در ادامه می‌گوید: من بسیاری از این خطبه را در نوشته‌های شیخمان ابوالقاسم بلخی، امام معتزله بغداد، دیدم. او قبل از تولد رضی، در دولت مقتدر می‌زیست. همچنین بسیاری از آن را در کتاب مشهور ابوجعفر بن قبه، یکی از متکلمان امامیه، معروف به کتاب الانصاف دیدم. این ابوجعفر از شاگردان شیخ ابوالقاسم بلخی رحمه الله تعالی بود و همان روزگار مرد قبل از اینکه رضی، رحمه الله تعالی، زاده شود.[۱۳]
۲-یکی از کسانی که قبل از سید رضی، خطبه شقشقیه را در آثارش به نحو مستند از امام علی (علیه السلام) روایت کرده است، شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ق.) است. وی یکبار در علل الشرائع، این خطبه را ذکر می کند؛[۱۴] بار دیگر، در معانی الاخبار.[۱۵] در هر دو کتاب، شیخ صدوق به دو سند خطبه را ذکر می کند و پس از پایان خطبه، الفاظ دشوار آن را توضیح می‌دهد.
۳-شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق.)، استاد سید رضی، در کتاب الارشاد، خطبه را نقل می کند و می‌گوید عده‌ای از راویان با اسناد گوناگون آن را نقل کرد ه‌اند.[۱۶] همو در المسألتان فی النص علی علی (علیه السلام)، از این خطبه به خطبه‌ای معروف یاد می کند[۱۷] و این حاکی از این است که در عصر وی نه تنها تردیدی در سند خطبه نبوده است بلکه خطبه ای معروف و شناخته شده، بوده است. باز خود شیخ مفید در کتاب الجمل، این خطبه را مشهورتر از این می‌داند که راجع به آن توضیحی دهد.[۱۸]
غصب خلافت
غصب خلافت مطرح شده در شقشقیه و نقد امام از خلفا، امور عجیبی نیست که باعث انکار صدور خطبه شود چه اینکه خواه در کلام امام علی (علیه السلام) در غیر این خطبه و خواه در کلام غیر شیعه به سهولت می توان این موارد را مشاهده کرد. در ذیل جهت تقریب به ذهن نمودن این امور صرفاً به بعضی از موارد اشاره می شود.
موضع امام (علیه السلام) نسبت به خلفا در غیر از شقشقیه
در خطبه‌ای که جاحظ (متوفای ۲۵۵ق. یعنی حدود یک قرن و نیم قبل از تدوین نهج البلاغه) در البیان و التبیین از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل می کند چنین آمده است: «…آن دو [خلفای اول و دوم] گذشتند و سومی [خلیفه سوم] بپاخاست چون کلاغ، همتش شکمش بود؛ وای بر او، اگر دو بالش کنده می‌شد و سرش جدا، بهترش بود.»[۱۹] ابن ابی الحدید نیز همین خطبه را از جاحظ، نقل می کند.[۲۰]
ابن عبد ربه (متوفای ۳۲۸ق.) نیز که قبل از سید رضی زیسته است در العقد الفرید همین را با اندک اختلافی نقل می کند.[۲۱]
غصب خلافت توسط ابوبکر و عمر در کلام معاویه
معاویه در نامه‌ای خطاب به محمد بن ابی بکر می‌گوید که پس از وفات پیامبر (ص)، «پدر تو [یعنی ابوبکر] و فاروقش [یعنی عمر] نخستین کسانی بودند که حق او [یعنی علی (علیه السلام)] را از او سلب کردند و در حکومت با او مخالفت کردند. آن دو [یعنی ابوبکر و عمر] بر این کار متحد شدند…»[۲۲]
ترجمه ها
این خطبه علاوه بر اینکه در ترجمه های صورت گرفته از کل نهج البلاغه، آمده است، ترجمه های مستقلی نیز دارد که برخی از آنها در ذیل ذکر شده‌اند:
۱-ترجمه خطبه شقشقیه. فارسی. از علی انصاری. در سال ۱۳۵۴ش در ۱۴ صفحه چاپ شده است.[۲۳]
۲-ترجمه خطبه شقشقیه به نظم قصیده در ترجمه… از سیدمحمدتقی بن امیرمحمد مؤمن حسینی قزوینی درگذشته ۱۲۷۰.[۲۴]
۳-ترجمه خطبه شقشقیه. فارسی. مترجم و نام کتاب ناشناخته. نسخه آن در کتابخانه آستان قدس موجود است.[۲۵]
شرح ها
۱-تفسیر الخطبه الشقشقیه، شرح الخطبه الشقشقیه. عربی. از سید مرتضی درگذشته ۴۳۶.[۲۶] چاپ شده در مجموعه رسائل الشریف المرتضی. ج۲.[۲۷]
۲-الشقشقیه: دراسه موضوعیه لشخصیات تصدت للخلافه الاسلامیه، عبدالرسول الغفاری.[۲۸]
۳-آهی سوزان از امیر مؤمنان (علیه السلام) (شرحی بر خطبه شقشقیه)، علی اصغر رضوانی.[۲۹]
۴-سایبان سیاه (شرح خطبه شقشقیه امیرمؤمنانعلی علیه‌السلام)، نادر فضلی.[۳۰]
۵-الشذرات العلویه فی شرح الخطبه الشقشقیه للامام علی علیه‌السلام، ابوذر الغفاری.[۳۱]
۶-شرح خطبه شقشقیه (نسخه خطی).[۳۲]
۷-شرح خطبه شقشقیه (نسخه خطی).[۳۳]
۸-شرح خطبه شقشقیه، مرتضی قاسمی کاشانی.[۳۴]
۹-شرح خطبه شقشقیه (نسخه خطی).[۳۵]
۱۰-خطبه شقشقیه از نهج البلاغه، ترجمه و شرح از محمدباقر رشاد زنجانی.[۳۶]
۱۱-عقیده شیعه در خطبه شقشقیه، محمد اسدی گرمارودی.[۳۷]
۱۲-المسائل التطبیقیه علی الخطبه الشقشقیه، علی التبریزی.[۳۸]
۱۳-التوضیحات التحقیقیه فی شرح الخطبه الشقشقیه. از سید علی اکبر بن سید محمد بن سید دلدار علی درگذشته ۱۳۲۶.[۳۹]
۱۴-شرح خطبه شقشقیه. از ملا ابراهیم گیلانی از علمای سده یازدهم نسخه اصل آن در قم بوده است.[۴۰]
۱۵-شرح خطبه شقشقیه. از میرزا ابوالمعالی کلباسی درگذشته ۱۳۱۵.[۴۱]
۱۶-شرح خطبه شقشقیه. از تاج العلماء لکهنوی متوفای ۱۳۱۲ ق.[۴۲]
۱۷-شرح خطبه شقشقیه. فارسی. منظومه‌ای است در شرح خطبه شقشقیه از سیدمحمدتقی قزوینی درگذشته ۱۲۷۰. نسخه آن در کتابخانه مدرسه سپهسالار و دانشگاه تهران موجود است.[۴۳]
۱۸-شرح الخطبه الشقشقیه. عربی. از سید جعفر بن صادق العابد.[۴۴]
۱۹-شرح خطبه شقشقیه. از سید علاء الدین گلستانه مؤلف کتاب حدائق الحقائق که پیشتر یاد شد نسخه آن را صاحب ذریعه در نجف نزد سید محمد باقر یزدی دیده است.[۴۵]
۲۰-شرح الخطبه الشقشقیه. عربی. از خطیب معروف سید علی هاشمی.[۴۶]
۲۱-شرح خطبه شقشقیه. از شیخ هادی بنانی مؤلف شرح الخطبه الزینبیه معاصر شیخ انصاری.[۴۷]
۲۲-شرح خطبه شقشقیه. عربی. مؤلف نسخه مورخ سده سیزدهم آن در کتابخانه ملی موجود است.[۴۸]
۲۳-شرح خطبه شقشقیه. عربی. مؤلف نسخه مورخ سده سیزدهم آن در کتابخانه ملی موجود است.[۴۹]
۲۴-النقد السدید شرح الخطبه الشقشقیه لابن ابی الحدید. عربی. از شیخ محسن کریم در دو جلد جلد اول آن در ۱۳۸۳ در نجف چاپ شده است.[۵۰]
۲۵-کشف السحاب فی شرح الخطبه الشقشقیه. از ملا حبیب إله کاشانی متوفای ۱۳۴۰ق.[۵۱]
پی نوشت ها
- به نقل: محمدی، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، جدول اختلاف نسخ، ص ۲۳۵.
- نسخه صبحی صالح، فیض الاسلام، ابن میثم، فی ظلال، خویی، ابن ابی الحدید، عبده، ملاصالح.
- طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، ص۱۲۸.
- مفید، ارشاد، ج۱، ص۲۸۷.
- الراوندی، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۱۳۳.
- مدنی، الطراز الأول، ج۲، ص۶۱.
- مطرزی، المغرب، ج۱، ص۳۲۴.
- الحسینی الخطیب، مصادر نهج البلاغه وأسانیده، ج۱، ص۳۳۶.
- الامینی، الغدیر، ج۷، صص۱۰۹-۱۱۵.
- رجوع کنید به: طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، صص۱۲۴-۱۲۸.
- طالقانی، پرتوی از نهج البلاغه، ص۱۲۸.
- ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۰۵.
- ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، صص۲۰۵-۲۰۶.
- الصدوق، علل الشرائع، ج۱، ص۱۵۰.
- الصدوق، معانی الاخبار، ص۳۶۱.
- المفید، الارشاد، ص۲۸۷.
- المفید، المسألتان فی النص علی علی (علیه السلام)، ص۲۸.
- المفید، الجمل، ص۶۲.
- الجاحظ، البیان والتبیین، ص۲۳۸.
- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۷۶.
- ابن عبد ربه، العقد الفرید، ج۴، ص۱۵۷.
- المسعودی، مروج الذهب ومعادن الجوهر، ج۳، صص۱۲-۱۳.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۱۳.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۱۳.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۱۳.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۲۱.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، صص۲۲-۲۳.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، صص۳۲-۳۳.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۳.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۳.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۳.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۳.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۸.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۵۵.
- http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1804ff1ii2
- http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2994093
- http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/771346
- http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2091715
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، صص۲۲-۲۳.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۲.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، صص۳۲-۳۳.
- استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ص۳۳.
منابع
- نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷.
- الامینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب والسنه والادب، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۶ق-۱۹۹۵م.
- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۱،دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸/۱۹۵۹م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (علیهم السلام)، نسخه دوم).
- ابن عبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق: مفید محمد قمیحه، بیروت:دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
- استادی، رضا، کتابنامه نهج البلاغه، تهران: بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش.
- الحسینی الخطیب، السید عبد الزهراء، مصادر نهج البلاغه وأسانیده، ج۱، بیروت:دار الزهراء، ۱۴۰۹ق.-۱۹۸۸م.
- الجاحظ، البیان والتبیین، مصر: المکتبه التجاریه الکبری لصاحبها مصطفی محمد، ۱۳۴۵ق./۱۹۲۶م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (علیهم السلام)، نسخه دوم).
- الراوندی، قطب الدین، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، تحقیق: السید عبد اللطیف الکوه کمری، قم: مکتبه آیه الله المرعشی العامه، ۱۴۰۶. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (علیهم السلام)، نسخه دوم).
- الصدوق، علل الشرائع، ج۱، نجف: منشورات المکتبه الحیدریه و مطبعتها، ۱۳۸۵/۱۹۶۶م. نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (علیهم السلام)، نسخه دوم).
- الصدوق، معانی الاخبار، تصحیح و تحقیق: علی اکبر الغفاری، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، ۱۳۷۹/۱۳۳۸ش. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (علیهم السلام)، نسخه دوم).
- طالقانی، محمود، پرتوی از نهج البلاغه، مصحّح: سیدمحمدمهدی جعفری، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴.
- محمدی، سیدکاظم، دشتی، محمد، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، قم: نشر امام علی (علیه السلام)، ۱۳۶۹ش.
- المسعودی، مروج الذهب ومعادن الجوهر، قم: دارالهجره، ۱۴۰۴ق.-۱۳۶۳ش.-۱۹۸۴م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (علیهم السلام)، نسخه دوم).
- مدنی، علی خان بن احمد، الطراز الأول، مشهد: مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، ۱۳۸۴ ه. ش. (نسخه موجود در لوح فشرده قاموس النور (۲.
- مطرزی، ناصر بن عبدالسید، المغرب، محقق/ مصحح: فاخوری، محمود/ مختار، عبدالحمید، حلب: مکتبه اسامه بن زید، ۱۹۷۹ م.
- المفید، الارشاد، قم: مؤسسه آل البیت لتحقیق التراث، ۱۴۱۴/۱۹۹۳م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (علیهم السلام)، نسخه دوم).
- المفید، المسألتان فی النص علی علی (علیه السلام)، تحقیق: محمدرضا الانصاری، ج۲، بیروت: ۱۴۱۴/۱۹۹۳م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (علیهم السلام)، نسخه دوم).
- المفید، الجمل، قم: مکتبه الداوری، بی‌تا. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (علیهم السلام)، نسخه دوم).
منبع: اقتباس از ویکی شیعه
لطفا نظرتان را درباره این محتوا بنویسید
فایل تصویری در سایت شما
فایل صوتی در سایت شما
به اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی