عوامل و آثار خوش اخلاقی و حسن ظن در روابط زناشویی

نقش حسن‌ ظن در روابط زناشویی

از دستورات دینی که فراوان بر آن تأکید شده، این است که افراد جامعه اسلامی باید به دیگران گمان بد نبرند و همان گونه که به خود خوش گمان هستند، به دیگر مؤمنان نیز خوش گمان باشند. نکته مهم در این است که اسلام تنها بدرفتاری با دیگران را مذمت نکرده؛ بلکه مسلمانان را از فکر بد درباره ی یکدیگر باز داشته و به آنان اجازه ی سوء ظن نیز نداده است.

حسن ظن به عنوان یک دستور اخلاقی در خانواده و روابط میان همسران، اهمیت بیشتری دارد و لازم است همسران از هر گونه گمان بد به یکدیگر بپرهیزند تا زمینه ی آرامش و سازگاری آنان هر چه بیشتر فراهم شود. برای داشتن گمان نیکو به دیگران، لازم است عوامل آن را بشناسیم که اینک به نمونه هایی از آن اشاره می کنیم:

عوامل و ریشه های خوش گمانی

شناخت اسباب و عواملی که باعث پیدایش حسن ظن می شود، تأثیر فراوانی در رشد اخلاق پسندیده دارد و برای تحکیم و تعالی معنویّت خانواده ضروری است. دستیابی به ریشه ها در روند پیشگیری و درمان اختلافات نقش مؤثری ایفا می کند و اجازه نمی دهد ریشه های سالم دچار آسیب شود و جای خود را به بد گمانی بسپارد. در این قسمت عوامل مهم حسن ظن را بررسی می کنیم:

أ. شناخت دوست و دشمن

زندگی مشترک همسران بر اساس زمینه ها و تحقیقاتی که پیش از ازدواج انجام می گیرد، برای تحقق یک زندگی دوستانه در کنار اهداف مقدّس دیگر است و زن و شوهر در پیدا کردن شریک زندگی پش از هر چیز به این می اندیشند که دوستی بیابند. پسر از میان دختران کسی را برگزیند که با شوهر خود قبل از آن که همسر باشد، همدلی کند.

دختر نیز از میان پسران خواهان ازدواج با پسری است که برای خود یک زندگی دوستانه با او را تصویر می کند؛ بنابراین این دوستی را نباید با گمان بد متزلزل کرد؛ چرا که تزلزل خواسته دشمن است. باید به این نکته توجه داشته باشیم که گمان بد در زندگی مشترک، ندای شیطان است که بزرگ‌ترین دشمن روابط دوستانه به شمار می رود.

مرحوم ملا احمد نراقی می فرماید: گمان بد، چیزی است که شیطان القا می کند و به دل انسان می اندازد. آنچه را که آدمی گمان برده است، همان است که شیطان خبر داده، و گرنه انسان نه آن را دیده و نه شنیده است. خداوند می فرماید: اگر فاسقی برای تو خبر آورد، به گفته او تکیه نکن، و شیطان از هر فاسقی فاسق تر است. (۱)

گاهی انسان بر اثر زینت های شیاطین، آن قدر فریب می خورد که از گمان خود راضی می شود. در این هنگام او خود را زرنگ تر و باهوش تر از دیگران می پندارد و برای گمان بد خود توجیهاتی می کند و به دلیل های نادرست و نپذیرفتنی استدلال می کند. این نیز خود نیرنگ شیطانی است. کسی که می داند شیطان دشمن است، تا گواه قطعی بر امر مکروهی وجود نداشته باشد، نباید به همسر خود بدبین شود و آثار بدبینی را آشکار سازد.

ب. همنشینی با خوبان

یکی از عوامل خوش گمانی، همنشینی با خوبان است. همنشینی از دو جهت تأثیرگذار است: یکی از آن جهت که انسان با هر کس نشست و برخاست کند، منش او را به خود می گیرد. همان گونه که حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: مجالسه الاشرار تورث سوء الظّنّ بالاخیار و مجالسه الاخیار تلحق الاشرار بالاخیار؛ (۲) همنشینی با بدان باعث بدگمانی به خوبان می شود و همنشینی با خوبان، بدان را خوب می گرداند.

بنابراین طبق این قاعده چنانچه فردی با خوبان بنشیند افکار نیکو به ذهنش راه می یابد. جهت دوم آن است که همنشینی با خوبان، باعث حسن ظن دیگران، و همنشینی با بدان، باعث سوء ظن دیگران می شود. به همین دلیل سفارش شده است زمینه های مثبتی برای قضاوت دیگران ایجاد کنید و از فضاسازی منفی و ایجاد زمینه های اتّهام بپرهیزید.

حضرت علی (علیه السلام) فرمود: مَن وَضَعَ نَفسَهُ مواضع التّهمه فلا یلومنَّ مَن اَساءَ الظّنّ به؛ (۳) کسی که خود را در موضع تهمت قرار دهد، نباید کسی را که به او گمان بد برده است، نکوهش کند.

ج. ثبات شخصیّت و اعتماد به نفس

کسانی که شخصیتی محکمی دارند، به خود متکی و عموماً نفوذناپذیرند. اینان به زودی تحت تأثیر دیگران قرار نمی گیرند و تنها با دلیل قطعی می توان باور آنان را تغییر داد؛ ولی انسان های متزلزل تحت تأثیر شایعه ها و غرض ورزی هایی قرار می گیرند که بعضی برای بر هم ریختن زندگی دیگران بدان دامن می زنند، و همین امر به ناسازگاری آنان می انجامد. چنین کسانی به دلیل بی‌ثباتی در شخصیت، مورد نکوهش قرار گرفته اند. قرآن کریم خطاب به اینان می فرماید: «لولا اذ سمعتموه ظن المومنین و المومنات بانفسهم خیرا». (۴)

انسان نباید به گونه ای ضعیف و متزلزل باشد که با شنیدن شایعه گمان بد ببرد؛ بلکه باید در برابر آن ها ایستاد تا دروغ بودنشان آشکار شود؛ بنابراین انسان های پر صلابت همیشه بستری مناسب برای خوش گمانی را ایجاد می کنند و از گمان های زشت می پرهیزند.

د. انتظارات بجا

رفتارهایی که دیگران از خود بروز می دهند و نقش هایی که ایفا می کنند، در صورتی مثبت ارزیابی می شوند و گمان نیک بر آن برده می شود که با انتظارات همخوان باشد. این گونه نیست که رفتارها و نقش ها برای هم یکسان ارزیابی شود و همه با یک نوع نگاه بدان بنگرند. کسی که از دیگری و انتظارات بی جایی دارد، چنانچه انتظاراتش برآورده نشود و برخلاف خواسته اش چیزی ببیند، به بدگمانی دچار می شود.

این عوامل می توانند سبب ایجاد بدگمانی باشند: انتظار احترام بی چون و چرا از دیگران، رسیدن به هدف های تعیین شده بدون آماده شدن اسباب و زمینه ها، درخواست خوش رفتاری و مهربانی از سوی همه افراد، انجام دادن کارهای دلخواه بی توجه به توانایی ها و انگیزه های دیگران و … . به همین جهت، تعدیل در مطالبات و انتظارات می تواند زمینه خوش گمانی را فراهم سازد.

پس از بررسی عوامل، در این قسمت از بحث خوش گمانی، به گوشه ای از آثار و برکات حسن ظن می پردازیم:

آثار حسن ظن

أ. آسایش

فردی که به دیگران خوش گمان است و رفتارهای سؤال برانگیز آنان را توجیه می کند، مهمترین دست آورد را برای خود کسب می کند و آن این که آسوده خاطر بوده و از افکار منفی که آسایش او را مختل می کند، به دور خواهد بود. در مقابل، فرد بدگمان چون همواره منفی نگر است و جنبه ی نامطلوب رفتار دیگران را می پذیرد، آرامش و آسایش خود را از دست می دهد و همیشه پریشان خاطر، مضطرب و نگران خواهد بود.

امیرالمؤمنین (علیه السلام) حسن ظن را تخفیف دهنده ی همّ و غم دانسته است و می فرماید: «حسن الظن یخفّف الهم». (۵) و آن را مایه ی راحتی دل معرفی کرده و فرموده اند: «حسن الظن راحه القلب»؛ (۶) این نکته روشن است که اولین گامی که در جهت نیل به آرامش در خانواده مؤثر است، دوری از نگرانی است که یکی از راه های کسب آن، حسن ظن به همسر می باشد.

ب. پرهیز از تجسس، غیبت و …

هنگامی که فرد رفتار سؤال برانگیز دیگری را توجیه می کند، از آن رو که به او بدبین نیست، درصدد تجسس امور وی نیز بر نمی آید و به این ترتیب زمینه را برای بروز ناهنجاری های اخلاقی دیگر از بین می برد؛ ولی بدگمانی مقدمه ای است که بدگمان را ناخودآگاه به ارتکاب دیگر امور ناپسند (از جمله تجسس و غیبت) می کشاند.

شاید از همین رو است که خداوند متعال در آیه ۱۲ سوره ی مبارکه حجرات پرهیز از بدگمانی را بر تجسس و غیبت مقدّم ذکر کرد، چرا که ابتدا فرد سوء ظن پیدا می کند، سپس برای بررسی و اثبات آن، اقدام به تجسس می کند و آن گاه که آن را احراز کرد، به غیبت مبتلا می شود.

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لاَ تَجَسَّسُوا وَ لاَ یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً)‌ ای کسانی که ایمان آورده اید! از بسیاری گمان ها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمان ها گناه است و هرگز ( در کار دیگران ) تجسس نکنید و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند.

بنابراین حسن ظن، عاملی است که فرد را از فرو غلطیدن در بسیاری از گناهان باز می دارد؛ از این رو امام علی (علیه السلام) آن را باعث سلامت دین دانسته و فرموده اند: «حسن الظن راحه القلب و سلامه الدین». (۷) و سوء ظن را فسادگر امور و برانگیزاننده بر شرور معرفی کرده و فرموده اند: «سوء الظن یفسد الامور و یبعث علی الشرور». (۸) بدیهی است سوء ظن به همسر نیز، به تجسس، غیبت و … درباره ی او می انجامد و عاملی مهم در سردی روابط خانوادگی به شمار می رود.

ج. جلب محبت

حسن ظن به دیگران در پی آرامش روحی و روانی از سویی و دوری از گناهان و رذایل اخلاقی از سوی دیگر، محبّت دیگران را به فرد جلب می کند و آنان را به وی علاقمند می گرداند: «عن علی (علیه السلام): من حسن ظنه بالناس حاز منهم المحبّه؛ (۹) کسی که به مردم گمان نیک برد محبّت آنان را به خود جلب می کند.»

خداوند متعال بنای خانواده را بر اساس مودّت و رحمت قرار داده (۱۰) و از آنجا که یکی از عوامل جلب آن، حسن ظن به همسر است، این فضیلت اخلاقی تأثیری شگرف بر استحکام بنیاد خانواده بر جای خواهد گذاشت. متأسفانه امروز یکی از عواملی که روابط خوب همسران را دچار آشفتگی و زوال می کند، بدگمانی به همسر است که در موارد زیادی در پرتو سخن چینی و مغرضان پدید می آید.

پی نوشت ها

۱- احمد نراقی، معراج السعاده، ص ۱۶۳
۲- محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۱۹۷
۳- نهج البلاغه، حکمت ۱۵۹
۴- نور، ۱۲
۵- عبدالواحد آمدی، غررالحکم، ص ۲۵۳
۶- همان.
۷- همان.
۸- همان، ص ۲۶۳
۹- همان، ص ۲۵۳
۱۰- روم، ۲۱

منبع: حسین زاده، علی؛ (۱۳۹۱)، همسران سازگار: راهکارهای سازگاری؛ قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)؛ چاپ سیزدهم