واجب نبودن روزه برای برخی افراد در ماه مبارک رمضان

یکی از واجبات الهی روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان است و همه افرادی که به سن بلوغ رسیده اند، باید روزه بگیرند؛ به جز چند گروه که از روزه گرفتن معاف هستند یا به عبارتی روزه گرفتن بر آن ها واجب نیست.

در این نوشتار به بررسی واجب نبودن روزه برای این افراد خواهیم پرداخت.

شرایط کلی وجوب تکلیف

• عقل
• قدرت (استطاعت)
• بلوغ
• اختیار

وجود این موارد که به آن ها شرایط عامه تکلیف می گویند، برای به فعلیت در آمدن حکم شرعی لازم است، به عبارت ساده تر با نبود این موارد تکلیفی بر عهده شخص نیست.

پس در روزه نیز با نبود یکی از این شرایط، روزه بر شخص واجب نیست. اما در احکامی مانند قضا کردن یا کفارات، بین آن ها تفاوت وجود دارد.

نکته

به نظر برخی فقها علم داشتن به تکلیف، از شرایط عام تکلیف است، ولی بسیاری آن را از شرایط تنجز تکلیف دانسته اند؛ زیرا تکالیف شرعی میان عالم و جاهل مشترک است و جهل به تکلیف آن را ساقط نمی ‌کند، بلکه تنها عقاب و مواخذه را برمی‌ دارد.

شرایط واجب نبودن روزه

نبود عقل

همان طور که گفته شد برای وجوب تکلیف مانند روزه گرفتن وجود عقل لازم است؛ پس بر شخص دیوانه و مجنون واجب نیست روزه بگیرد.

حکم روزه برای شخص بیهوش

فرد بیهوش تکلیف ندارد؛ چون از شرایط عمومی همه تکالیف، عاقل بودن انسان است. پس عمل خلافی که در حال بیهوشی از فرد سر می ‌زند، گناه شمرده نمی شود و مستحق کیفر نیست.

ممکن است سوال شود روزه ‌داری که بیهوش شده است آیا مطلقا روزه ‌اش باطل می ‌گردد یا در صورتی که نیت روزه داشته و سپس بیهوش گشته روزه‌ اش صحیح است؟ نظر مراجع تقلید در اینجا متفاوت است:

• بنابر نظر بیشتر فقها، قضای روزه ماه ‌رمضان بر بیهوش، واجب نیست.
• برخی نیز گفته ‌اند: اگر قبل از بیهوشی نیت روزه نداشته است قضا بر او واجب می‌ شود.

حکم روزه کسی که مست می باشد مانند فرد بی هوش است.

عدم قدرت مکلف و واجب نبودن روزه برای او

فردی که توانایی گرفتن روزه ندارد یا کسی که روزه برای او ضرر یا حرج (مشقت زیاد) دارد واجب نیست روزه بگیرد.

البته انسان نمی تواند به خاطر ضعف روزه را ترک کند، ولی اگر روزه گرفتن برای او ضرر یا خوف ضرر داشته باشد، دیگر واجب نیست؛ پس روزه برای دخترانی که تازه به سن بلوغ رسیده اند، به صرف وجود ضعف، مجوزی برای روزه نگرفتن نیست؛ ولی اگر روزه گرفتن برای آن ها ضرر داشته باشد، نباید روزه بگیرند.
همچنین افراد پیر و مسن که روزه گرفتن برای آنها مشقت دارد، روزه بر آن ها واجب نیست.
و زن باردار یا زن شیرده ،اگر روزه گرفتن برای نوزاد یا خودش ضرر داشته باشد، نباید روزه بگیرد.

لازم به ذکر است که در قضا و کفاره روزه در موارد فوق بعضا بین فناوای فقها اختلاف و تفاوت هست و هر شخص باید به نظر مرجع تقلید خود مراجعه کند.

عدم بلوغ، علت واجب نبودن روزه

بلوغ رسیدن به سن تکلیف است که باعث وجوب انجام تکالیف دینی و لزوم احتراز از محرمات برای انسان بالغ می ‌شود. نشانه‌ های بلوغ عبارت است از احتلام، روییدن موی خشن اطراف شرمگاه و رسیدن به سن خاص؛ که هر یک از این علائم ظاهر شود، شخص بالغ و مکلف محسوب می ‌گردد.

بر اساس نظر مشهور فقهای شیعه، سن بلوغ پسر، پانزده سال تمام قمری (تقریبا پایان ۱۴ سال و شش ماه و دوازده روز شمسی) و سن بلوغ دختر، پایان نه سالگی قمری است. (تقریبا پایان هشت سال و هشت ماه و بیست روز شمسی)

عدم اختیار، در واجب نبودن روزه

هرگاه روزه ‌دار عمدا و از روی اختیار کاری که روزه را باطل می ‌کند انجام دهد، روزه ‌ی او باطل می ‌شود و چنانچه از روی عمد نباشد، مثل این که پایش بلغزد و در آب فرو رود، یا از روی فراموشی غذا بخورد، یا به زور چیزی در گلوی او بریزند روزه ‌اش، باطل نمی ‌شود و تفاوتی هم بین اقسام روزه از واجب، مستحب، ماه رمضان و غیره نیست.

هرگاه روزه ‌دار خودش بر اثر اکراه دیگری مرتکب مفطری شود (و به عبارت دیگر مجبورش کنند که خودش افطار کند، مثلا به او بگویند اگر غذا نخوری ضرر جانی یا مالی به تو می ‌زنیم و او خودش برای جلوگیری از ضرر، غذا بخورد) روزه‌ اش باطل می ‌شود.

البته این مورد (جایی که شخص با اکراه، خودش یکی از مبطلات را انجام دهد بر خلاف جایی که مبطل به دست دیگری انجام شود مانند اینکه آب در حلق او بریزند) مورد اختلاف مراجع است و برخی قائل هستند که در اینجا روزه باطل می شود.

واجب نبودن روزه برای مسافر

روزه برای شخص مسافر واجب نیست. خداوند در آیات ۱۸۴ و ۱۸۵ سوره بقره پس از بیان حکم وجوب روزه در آیه ۱۸۳، صراحتا حکم روزه مسافر را در کنار روزه مریض بیان می‌کند. در آیه ۱۸۴ سوره بقره آمده است که: «ایاما معدودات فمن کان منکم مریضا او علی سفر فعده من ایام اخر… و ان تصوموا خیر لکم ان کنتم تعلمون»؛

روزهای محدودی را باید روزه بدارید و هر کس از شما بیمار یا مسافر باشد، باید تعدادی از روزهای دیگر را روزه بدارد… و روزه داشتن به نفع شماست اگر می‌دانستید.

به دنبال آن در آیه ۱۸۵ می‌ فرماید: «فمن شهد منکم الشهر فلیصمه و من کان مریضا او علی سفر فعده من ایام اخر یرید الله بکم الیسر و لایرید بکم العسر و لتکملوا العده»؛ پس آن کس از شما که در ماه رمضان در سفر نباشد، باید آن را روزه بدارد. و آن کس که بیمار یا در سفر است، باید روزهای دیگری را به همان مقدار، روزه بگیرد. خداوند، آسایش شما را می‌خواهد، نه زحمت شما را؛ هدف این است که این روزها را تکمیل کنید.

بر اساس برخی از روایات نیز روزه شخص مسافر، نه تنها صحیح نیست؛ بلکه افطار آن واجب است.

مکلفین برای اطلاع از احکام روزه مسافر و جزئیات آن لازم است به نظر مرجع تقلید خود مراجعه کنند.

فتاوای حضرت آیت الله سیستانی در مورد روزه مسافر

فلسفه بطلان روزه مسافر مانند برخی دیگر از احکام، بر ما پوشیده است. سختی و مشقت در سفر نسبت به احکام مسافر، حکمت است که با منتفی شدن آن، حکم روزه مسافر همچنان باقی می ‌باشد. بنابراین چه سفرهای امروزی همراه با سختی و مشقت باشد و چه نباشد، نقش و تاثیری در حکم روزه مسافر نخواهد داشت.

واجب نبودن روزه برای زن حائض و نفسا

دوره قاعدگی بانوان برای آنان وضعیت خاص و ویژه ای است و احکام به خصوصی نیز دارد، که در فقه از آن ها به احکام حائض تعبیر و در کتاب طهارت با همین عنوان بیان می شود. یکی از احکام زن حائض آن است که در این حال، نماز خواندن، روزه گرفتن و طواف و اعتکاف برای او جایز نیست و نمی تواند به چنین عبادت هایی مبادرت ورزد.

روشن است که پایه ی این محدودیت و ممنوعیت ها، عدم امکان تقرب به خداوند و مسدود بودن راه ارتباط حائض با خدا نمی باشد، بلکه برای حائض در این دوره نیز امکان ذکر و یاد خداوند رحمن و رحیم فراهم بوده و راه دعا و مناجات، تلاوت آیات قرآن کریم (به جز سور عزائم) و جلب رضای حق تعالی از طریق خود سازی و مبارزه با نفس و تزکیه آن از صفات رذیله و تخلق به صفات حمیده و انجام کارهای نیک و خدمت به بندگان خدا همواره باز است.

فتاوای حضرت آیت الله سیستانی در مورد زن حائض

جمع بندی

روزه بر فرد نابالغ، دیوانه، بیهوش، فردی که توانایی گرفتن روزه ندارد، مسافر، زن حایض و نفسا، کسی که روزه برای او ضرر یا حرج (مشقت زیاد) دارد، واجب نیست.

منابع

۱. امام خمینی، توضیح المسائل، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸.

۲. آیت الله سید علی خامنه ای، اجوبه الإستفتائات، انتشارات انقلاب اسلامی، چاپ سیزدهم، ۱۴۰۰.

۳. آیت الله مکارم شیرازی، توضیح المسائل، قدس، ۱۳۹۸.

۴. آیت الله سیستانی، توضیح المسائل، قلم آذین، ۱۴۰۰.

۵. آیت الله شبیری زنجانی، توضیح المسائل، مرکز فقهی امام محمد باقر (علیه السلام)، ۱۳۹۷.

۶. آیت الله وحید خراسانی، توضیح المسائل، دلیل ما، ۱۳۹۵.