حقوق بشر در سیره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله

در تعریف حقوق بشر چنین گفته شده است: «حداقل تکالیف نسبت به انسان که خداوند به انسان از آن جهت که انسان است و فارغ از رنگ، نژاد، زبان، ملیت، جغرافیا، اوضاع و احوال متغیر اجتماعی یا میزان قابلیت و صلاحیت ممتاز و فردی او اعطا کرده است»

برابری انسان ها و حقوق بشر

هیچ مکتبی مانند اسلام در باره حقوق بشر و یا حق برابری انسان ها سخن نگفته اند، پیامبر اسلام در حَجه الوداع در مِنی در باره برابری انسان ها فرمود: «اِنَّ رَبَّکُمْ واحِدٌ وَ اِنَّ اَباکُم واحِدٌ، و ادَمُ مِنْ تُرابٍ، لیس لِعَرَبّیٍ عَلی عَجَمِیٍّ فضلٌ اِلاّ بَالتَّقْوی؛

ای مردم! همانا خدای شما یکی و پدر شما یکی است، همه شما از آدم، و آدم از خاک است، همانا گرامیترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست، و عرب را بر عجم فضیلتی نیست جز به تقوا.»^[۲]

همچنین روایتی دیگر از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره حقوق بشر به این مضمون نقل شده است «همه مردم از دورترین زمان تاکنون، همچون دندانه های یک شانه با یکدیگر برابرند.« اَلنَّاسُ سَوَاءٌ کَأَسْنَانِ اَلْمُشْطِ »[۳]

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) افزون بر بیاناتی که راجع به حقوق بشر و مساوات و برابری داشت در رفتار خود نیز این مساوات و برابری را رعایت می کرد تا الگویی برای تمام مسلمانان باشد؛ این رفتار و پایبندی به رعایت مساوات به حدی بود که حتی در نگاه کردن به اصحاب و یارانش نیز آن را پاس می داشت.

مجالس وی چنان بود که هیچ تفاوتی میان او و اصحابش دیده نمی شد و در حلقه ای میان اصحابش چنان می نشست، تا هیچ برتری میان وی و یارانش وجود نداشته باشد، چنان که از ابوذر نقل شده: «کان رسول الله یجلس بین ظهرانی اصحابه یجییء الغریب فلایدری، ایهم هو حتی یسال»[۴]

رسول‌ خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در حلقه‌ای میان اصحاب می نشست (به گونه‌ای که) فرد بیگانه ای وارد مجلس می شد و نمی دانست، پیامبر (صلی الله علیه و‌ آله و سلم) کدام یک است، تا می پرسید.

آیت الله شهید مرتضی مطهری در باره حقوق بشر به نکته ای مهمی اشاره دارد وی می نویسد: «جنبه‌های مختلفی از سیره پیامبر مانند نشستن در مجالس به صورت دایره و به دور از تشریفات، نشستن بر روی خاک، انجام کارهای شخصی با دست خود و جز این‌ها ـ علاوه بر جنبه اخلاقی و تواضع ـ از نظر آثار اجتماعی و تاثیر آن بر رفع تمایزات ناپسند و ایجاد برابری قابل تامل است.[۵]

کرامت انسان و حقوق بشر

در نخستین سـوره ای که بر پیامبر نازل شده خداوند از کرامت خود سخن گفت: «اقراء و ربّک الاکرم»[۶]  خداوند پیامبرانش را براى تحقق کرامت انسان فرستاده است و در میان انبیاء عظام، رسول اعظم محمد مصطفى (صلی الله علیه و آله و سلم) از همه به این نکته سزاوارتر است:

«لقد جـائکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتم حریصٌ علیکم و بالمؤمنین رئوف رحیم»[۷].

هـمـانا رسولى از جنس شما براى هدایت خلق آمد که از فرط محبّت و نوع پرورى، فقر و پریشانى و جهل و فلاکت شما بر او سخت مى آید و بر آسایش و نجات شما بسیار حریص و به مؤمنان رئوف و مهربانست.

از نگاه پیامبر اسلام هیچ موجودى در پـیـشگاه خداوند چون انسان از کرامت برخوردار نیست. این امتیاز ویژه را حتى ملائکه مقرب نیز ندارند، آنجا که فرمود:

ما شى ءٌ اَکـْرَمَ على اللّه من ابن آدم. قیل یا رسول اللّه و لا الملائکهُ؟! قال : الملائکهُ مجبورون بمنزله الشمس والقمر.»[۸]

هیچ چیز نزد خدا گرامى تر از فرزند آدم نیست. عرض شد اى پیامبر خدا حتى فرشتگان ؟ فرمود: فرشتگان بسان مهر و ماه، مجبورند.

بـا بـهره گیرى از آیات وحى و احادیث نبوى (صلی الله علیه و آله و سلم) به این نتیجه مى رسیم که انسان در نـزد خدا و پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) از کرامت بالقوه برخوردار است و با کوشش خود مى تواند از عالى ترین مراتب کرامت بالفعل نیز برخوردار شود.

حال پرسش این است که کرامت انسان به چیست ؟ چه ویژگى هایى است که انسان کریم را پیوسته در سایه رحمت خداوند قرار مى دهد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره فرمود:

من اکرم اخاه المسلم بکلمهٍ یـُلْطـِفـُهُ بها وَ مجلسٍ یـُکـْرِمـُهُ به لم یزل فى ظِلّ الله عزّوجلَّ ممدوداً علیه بالرحمهِ ما کان فى ذلک.[۹]

هر کس به برادر مسلمان خود با سخن مهر آمیزى اکرام کند و او را در مجلسى گرامى بدارد تا زمانى که چنین کند پیوسته در سایه رحمت خداوند قرار دارد.

حق آزادی و حقوق بشر

در باره حق آزادی عقیده خداوند متعال به صراحت می فرماید: لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَد تَّبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقَىَ لاَ انفِصَامَ لَهَا وَ اللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ؛

در قبول دین، اکراهى نیست؛ (زیرا) راه درست از راه انحرافى روشن شده است. بنابراین، کسى که به طاغوت [بُت، شیطان و هر موجود طغیانگر] کافر شود و به خدا ایمان آورد، به دستگیره محکمى چنگ زده است که گسستنی براى آن نیست؛ و خداوند، شنوا و داناست﴾[۱۰]

در شأن نزول این آیه نقل است که مردی از مسلمانان انصار به نام «حصین» دو فرزند او به آیین مسیحیت گرویده بود و او می‏ خواست آنان را با اجبار به سوی اسلام دعوت کند.

وقتی موضوع با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در میان گذاشته شد، آیه شریفه ﴿لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ…﴾ نازل گردید. برخی گفته ‏اند که این آیه هنگامی نازل شد که مقرّر گردیده بود، یهودیان بنی‏ نضیر به سبب توطئه‏ ای که انجام داده بودند، از اطراف مدینه به نقاط دوردست کوچ کنند.

در حالی که در میان آنان، برخی از وابستگان مسلمانان وجود داشتند که هنوز بر آیین یهودیت بودند و مسلمانان از این نظر نگران بودند که آیه شریفه ﴿لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ…﴾ نازل شد و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند وابستگان خود را آزاد بگذارید، اگر شما را برگزیدند، از شما خواهند بود و اگر آنان را برگزیدند، پس از آنان روگردان و دور شوید[۱۱]

داستان های دیگری نیز به همین مضمون نقل شده است که آنچه در همگی مشترک است، این است که عده ‏ای پیرو آیین ‏های دیگری غیر از اسلام بودند و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به دستور خداوند متعال، از اجبار آنان برای گرویدن به اسلام جلوگیری فرموده‏ اند.

جمع بندی

هیچ مکتبی مانند اسلام در باره حقوق بشر و یا حق برابری انسان ها سخن نگفته اند، از دیدگاه پیامبر صلی الله علیه و آله همه مردم از دورترین زمان تاکنون، همچون دندانه های یک شانه با یکدیگر برابرند، خـداونـد پیامبرانش را براى تحقق کرامت انسان فرستاده است و در میان انبیاء عظام، رسول اعظم محمد مصطفى (صلی الله علیه و آله و سلم) از همه به این نکته سزاوارتر است.

پی نوشت ها

[۱]. جهان شمولی حقوق بشر در اسلام«، باقرزاده، ۱۳۸۳.

[۲].  ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول (صلی الله علیه و آله و سلم)، ج۱، ص۲۹۳۰، بیروت ۱۳۹۴/۱۹۷۴.

[۳]. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تحقیق عبدالکریم ربانی شیرازی، ج۲۲، ص۳۴۸، بیروت، لبنان، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳، چاپ اول.

[۴]. سجستانی، ابن الاشعث، سنن ابی داوود، ج۲، ص۴۱۲، دارالفکر للطباعه والنشر، ۱۴۱۰، چاپ اول.

[۵]. مرتضی مطهری، بیست گفتار، ج۱، ص۶۹ـ۷۱، قم ۱۳۶۱ ش.

[۶]. علق آیه ۳.

[۷]. توبه آیه ۱۲۸.

[۸]. کنز العمّال، ح ۳۴۶۲۱.

[۹]. بحار الأنوار  ج۷۲ ص۱۴۸

[۱۰]. البقره، آیه ۲۵۶.

[۱۱]. مجمع البیان، ج ۱، ص ۲؛ ذیل آیه شریفه.