ادیان و مذاهب رایج در عربستان قبل از بعثت پیامبر اسلام (ص)

در عربستان قبل از بعثت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) آیین های مختلفی رایج بوده است. مثل پرستش ارواح و مظاهر طبیعت، دین یهود، آیین مسیحیت، زرتشتی‌گری، بت ‌پرستی، زندیق و آیین حنفا. در این میان بت پرستی از ادیان دیگر بیشتر رواج داشته است.

امیر مومنان علی (علیه السلام) اوضاع مذهبی قوم عرب قبل از بعثت پیامبر اسلام (ص) را چنین تشریح می ‌کند:

«وَ أَهْلُ الأَرْضِ یوْمَئِذٍ مِلَلٌ مُتَفَرِّقَهٌ، وَ أَهْوَاءٌ مُنْتَشِرَهٌ، وَ طَرَائِقُ مُتَشَتِّتَهٌ، بَینَ مُشَبِّهٍ للَّهِ بِخَلْقِهِ، أَوْ مُلْحِدٍ فِی اسْمِهِ، أَوْ مُشیرٍ إِلى غَیرِهِ، فَهَدَاهُمْ بِهِ مِنَ الضَّلالَهِ، وَ أَنْقَذَهُمْ بِمَکَانِهِ مِنَ الْجَهَالَهِ؛^[۱]

و اهل زمین در آن زمان ملت هاى مختلفه و طریق ‌هاى متفرقه و راه ‌هاى پراکنده داشتند. بعضى تشبیه مى ‏کردند خداى را به خلق و بعضى ملحد و از راه حق به‌کلی برگشته بودند و بعضى اشارت به غیر خدا مى‏ کردند و آن غیر را خدا مى ‏گفتند ، پس خداوند به وسیله محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) آنان را از گمراهى هدایت فرمود، و به ‌واسطه او از نادانى کفر نجاتشان داد.

در این نوشته به ادیان و مذاهبی که  قبل از بعثت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در عربستان رایج بوده به صورت مختصر اشاره می ‌شود:

ا. آیین حنفاء قبل از بعثت پیامبر اسلام (ص)

آیین حنفا به دین حضرت ابراهیم (علیه‌ السلام) گفته می شود. وقتی ابراهیم خلیل پرچم یکتاپرستی را در محیط حجاز برافراشت و با همیاری فرزند خود اسماعیل کعبه را تعمیر نمود، گروهی به او پیوستند، و از اشعه خورشید وجود او دل هایی روشن گردید. اما درست معلوم نیست که تا چه اندازه آن راد مرد الهی توانست آیین وحید را گسترش دهد و صفوف فشرده ‌ای را از خدا پرستان تشکیل دهد.^[۲]

به هر حال قبل از بعثت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) پیروان دین اسلام که به آنان حنفا گفته می ‌شد وجود داشته اند. پایه‌ های این اعتقاد بر یکتاپرستی و نفی شرک استوار بوده است و در شبه‌ جزیره بسیار اندک بودند. آنان با تعقل و رای و نظر خود، از پرستش بت ‌ها و سایر خدایان خودداری کرده بودند و به اعتکاف می‌ پرداختند. برای بت ‌ها قربانی نمی‌ کردند و آنان را نمی ‌پرستیدند. از عادات بد جاهلی به دور بودند و حج را همانند عصر ابراهیم(علیه السلام) انجام می ‌دادند.^[۳]

۲. آیین یهود قبل از بعثت پیامبر اسلام در عربستان

یهودیان پیروان دین حضرت موسی (علیه السلام) که توسط یهودیان تحریف شده بود، در یمن، وادی القری، خیبر، یثرب «مدینه» ساکن بودند و در بین قبایل، بنی قریظه و بنی نضیر از این آیین پیروی می ‌کردند.

یهود در مدینه معروف ترین جمعیت پیروان اهل کتاب بودند و قبل از بعثت پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله) طبق کتب مذهبى خود انتظار چنین ظهورى را داشتند و دیگران را به آن بشارت مى ‏دادند.

از نظر اقتصادى نیز وضع آن ها بسیار خوب بود، و روى هم رفته، نفوذ عمیقى در مدینه داشتند. اما با بعثت پیامبر اسلام و ظهور اسلام، اسلامى که راه ‌هاى منافع نامشروع آن ها را مى ‏بست و جلو انحرافات و خودکامگى ‏هاى آن ها را مى‏ گرفت، نه تنها غالبا دعوت اسلام را نپذیرفتند، بلکه در آشکار و نهان بر ضد اسلام قیام کردند، همان مبارزه ‏اى که هنوز هم بعد از چهارده قرن ادامه دارد.^[۴]

۳. رواج آیین مسیحیت قبل از بعثت پیامبر اسلام در عربستان

مسیحیان پیروان حضرت عیسی (علیه السلام) در شمال جزیره العرب در قبایل تغلب، غسان، قضاعه و در جنوب در منطقه یمن ساکن بودند.  مسئله مباهله با مسیحیان نجران یمن که در قرآن کریم نقل شده معروف است.

البته دین حضرت مسیح (علیه‌السلام) به وسیله «پولس» تحریف شده و چیزی از دین حضرت مسیح (علیه‌السلام) برای پیروی کردن باقی نمانده است. پولس تا حدی دین حضرت مسیح (علیه السلام) را تغییر داد که به عنوان معمار مسیحیت کنونی تلقی گردیده و  به گونه‌ای که در نزد مسیحیان لقب دومین موسس مسیحیت را به خود اختصاص داد.^[۵]

۴. صابئیان و ستاره پرستان و جن پرستان

صابئان – صابئیان پیروان آیین توحیدی بوده اند که نه در ردیف یهودیان به شمار می ‌رفته نه مسیحیان، این گروه دارای فرقه های گوناگون هستند که به مرور زمان به سمت بت پرستی کشیده شده اند برخی از آنان ماه و ستاره می ‌پرستند و پاره ای ملائکه را عبادت می‌ کنند. پیروان این دین پیش از بعثت پیامبر اسلام، در شمال عراق و یمن می ‌زیسته اند.

معمولاً طبقه روشن فکر عرب ستاره و ماه را می ‌پرستیدند. تاریخ نویس معروف عرب «کلبی» که در سال ۲۰۶ هجری وفات یافته چنین می‌نویسد:

قبیله بنی ملیح جن پرست بودند و قبیله حمیر، آفتاب و کنانه، ماه و تمیم، دبران و لخم، مشتری و طی، سهیل و قیس، شعری و اسد، عطارد را می ‌پرستیدند. اما طبقه منحط که اکثریت سکنه عربستان را قبل از بعثت پیامب اسلام تشکیل می ‌داد علاوه بر بت ‌های قبیله ‌ای و خانگی، به تعداد روزهای سال ۳۶۰ بت را می ‌پرستیدند و حوادث هر روز را به یکی از آن ‌ها وابسته می‌ دانستند.^[۶]

۵. حضورآیین زرتشت و مجوسیان قبل از بعثت پیامبر اسلام

پیروان دین زرتشت در شمال شرقی عربستان می ‌زیسته اند. البته آیین زرتشت تحریف شده ‌ای آیین مجوس است که در قرآن از آن نام برده شده و در کنار ادیان آسمانی قرار داده شده است.

برخی می‌ گویندآیین زرتشت یکی از فرقه های دین مجوس است و آن گونه که تصور می ‌شود و برخی گفته اند زرتشت بنیان گذار آیین مجوس نبوده و این آیین توسط پیامبر دیگری تبلیغ شده و زرتشت آن را تجدید کرده است. زیرا زرتشت بعد از ابراهیم (علیه السلام) بوده در صورتی که مجوس دین قدیم است و زرتشت بعدها آن را تجدید کرده و تغییراتی در آن داده است.^[۷]

این آیین در آغاز، آئین توحید و یکتاپرستی بوده که بعدها بر اثر عوامل مختلفی تغییر صورت و ماهیت داده است.^[۸]

۶. مادی گرایان و ملحدان

در زمان جاهلیت  و قبل از بعثت پیامبر اسلام در میان اعراب مادی‌ گرایان نیز حضور داشته که به آنان دهریون یا زندیق گفته می ‌شد. اندیشه ‏هاى مادى در جهان اسلام و در فرهنگ و تمدن اسلامى سابقه طولانى دارد. از آیات قرآن برمى‏ آید که اندیشه انکار خدا و معاد در عصر جاهلیت در میان مردم جزیره العرب وجود داشته است.

از قرن دوم هجرى که اختلاط ملل مختلف آغاز شد و برخورد عقاید و آرا سخت اوج گرفت، مادیون در کمال آزادى عقاید و اندیشه ‏هاى خویش را در محافل علمى و در مجالس علنى ابراز مى ‏داشتند و دیگران را به پیروى از مکتب خویش دعوت مى‏ کردند. احیانا در مسجد الحرام و یا مسجد النبى حلقه تشکیل مى ‏دادند و به گفتگو درباره عقاید خویش مى ‏پرداختند.^[۹]

قرآن از گروه مشرکین نقل مى‏کند: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْارْضَ لَیقولُنَّ اللَّهُ»^[۱۰] یا مى‏گویند که «ما نَعْبُدُهُمْ الّا لِیقَرِّبونا الَى اللَّهِ زُلْفى»^[۱۱]‏ پس اللَّه را قبول داشتند.

اما از یک عده دیگر که از همین مردم عرب بودند نقل مى‏کند که مى‏گفتند: «ما هِىَ الّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَموتُ وَ نَحْیا وَ ما یهْلِکُنا الَّا الدَّهْرُ»^[۱۲] آنان هم معاد را انکار مى ‏کردند هم مبدا را؛ می‌گفتند جز همین زندگى دنیا نیست و آن دستى هم که ما را مى‏آورد و مى ‏برد جز دست روزگار دست دیگرى نیست.^[۱۳]

۷. بت پرستی

پیش از بعثت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بت ‌پرستی دین رائج اعراب بوده است. اهل هر خانه برای خود بتی داشتند که هنگام سفر یا در بازگشت از سفر ابتدا آنرا زیارت می‌ کردند. هر قبیله یا گروه، بتی در کعبه و اطراف آن داشت که آن را می ‌پرستیدند و بر گرد آن طواف نموده و نزد آن قربانی می‌ کردند.

بت پرستی در محیط مکه پس از ابراهیم خلیل (علیه السلام) به کوشش «عمرو بن قصی»  انجام گرفت. ولی به طور مسلم در روزهای نخست به این صورت گسترده نبود بلکه روز نخست آن ها را شفیع دانسته آنگاه گام فراتر نهاده کم کم آن ها را صاحبان قدرت پنداشتند.

پیش از بعثت پیامبر اسلام بت ‌هایی که دور کعبه چیده شده بودند، مورد علاقه و احترام همه طوائف بوده اما بت ‌های قبیله ‌ای، تنها مورد تعظیم یک دسته خاصی بود و برای اینکه بت هر قبیله محفوظ بماند برای آن ها جاهایی معین می ‌کردند و کلید دار معابد که جایگاه بتان بود به وراثت دست به دست می‌گشت.^[۱۴]

قبل از بعثت پیامبر اسلام بت ‌پرستی دین رایج بود و به صورت ‌های گوناگون در بین آنان نفوذ داشت. کعبه در حقیقت بت خانه خدایان اعراب جاهلی بود و هر قبیله در آنجا بتی داشت و بالغ بر ۳۶۰ بت به اشکال مختلف در این خانه بود حتی نصاری هم آنجا بر روی ستون ها و دیوارها صورت مریم و عیسی و تصویر فرشتگان و داستان ابراهیم را نقش کرده بودند.^[۱۵]

اعراب زمان جاهلیت درباره بت هایى که شریک خداوند قرار مى‏دادند این تصور را داشتند که آفرینش، منحصرا در دست خداست و کسى با او در این کار شریک نیست، ولى در اداره جهان، بت ‌ها با او شرکت دارند. شرک اعراب جاهلیت، شرک در «خالق» نبود، شرک در «رب» بود.^[۱۶]

علت گرایش اعراب جاهلی به بت پرستی و ادیان باطل دیگر

پیش از بعثت پیامبر اسلام یکی از اسباب گمراهى مردم جاهلیت همین بود که قوه درک خوبى و بدى از آن ها سلب شده بود و هر قبیح و زشتى را تحت عنوان دین قبول مى‏کردند و نام امر دینى و شرعى روى آن مى‏ گذاشتند.

قرآن کریم این جهت را از آن ها انتقاد مى‏ کند و مى ‏گوید: «وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً قالُوا وَجَدْنا عَلَیها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ. قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ»^[۱۷].

یعنى وقتى که مرتکب فحشا شوند دو دلیل براى کار خود ذکر مى ‏کنند؛ یکى اینکه سنت‏ آبا و اجدادى است، دیگر اینکه مى‏ گویند دستور خدا همین است و خدا اجازه داده. به آن ها بگو خداوند هرگز فحشا را اجازه نمى‏ دهد، خود فحشا و عفاف حقیقت ‌هایى هستند  و با امر و نهى خدا فحشا عفاف نمى ‏شود و عفاف فحشا نمى ‏شود. خدا هرگز به فحشا امر نمى‏ کند و آن را اجازه نمى‏ دهد، خداوند به عدل و اعتدال و میانه ‏روى امر مى ‏کند. این را خودتان باید بفهمید و تشخیص دهید و مقیاس قرار دهید. با این مقیاس تشخیص بدهید که خداوند به چه چیز امر مى ‏کند و از چه چیز نهى مى ‏کند.^[۱۸]

نتیجه گیری

پیش از بعثت پیامبر اسلام (ص)، ادیان و مذاهب مختلفی در جزیرهالعرب پیروانی داشته است. جهل و نادانی باعث گردیده بود عرب جاهلی از ادیان مختلف مانند ستاره پرستی، جن ‌پرستی و به ویژه بت ‌پرستی پیروی کنند و چیزهایی را بپرستند که ساخته دست خودشان بوده است.

آنان به جای تعقل و تفکر، از پدران و نیاکانشان تقلیدی کورکورانه می کردند و  راهی را می ‌پیمودند که جز بدبختی و گمراهی، چیز دیگری عایدشان نمی شد. با بعثت پیامبر اسلام (ص)، دین اسلام آنان را از این تاریکی بیرون آورد و در نور هدایت وارد نمود. با این حال هنوز هم بسیاری به علت جهل گرایی، از اسلام فاصله گرفته و به سوی باطل و تاریکی قدم بر می ‌دارند.

نویسنده: حمیدالله رفیعی

پی نوشت ها

[۱] . نهج البلاغه، خطبه ۱.

[۲] . فروغ ابدیت، ج۱، ص۴۳.

[۳] .  رک: دانشگاه ادیان و مذاهب، کارگاه علمی‌شناخت ادیان عربستان پیش از اسلام با حضور پروفسور یوهانس نیهوف استاد تاریخ دانشگاه آزاد برلین آلمان.

[۴] . تفسیر نمونه، ج۱، ص۲۰۱.

[۵] . تاریخ جامع ادیان، ص۶۱۳.

[۶] . فروغ ابدیت، ج۱، ص۴۳.

[۷]. تاج العروس، ج۴، ص۲۴۵.

[۸]. مقدمه ای بر ملل و نحل یا ادیان و مذاهب، ص۱۰۱.

[۹] . مجموعه آثار، ج۱، ص۴۴۴.

[۱۰] . زمر، ۳۸.

[۱۱] . زمر، ۳.

[۱۲] . جاثیه، ۲۴.

[۱۳] .  مجموعه آثار، ج۱۵، ص ۹۵۱.

[۱۴] . فروغ ابدیت ، ج۱، ص ۴۴.

[۱۵] . رک:فروغ ابدیت، ص۴۴-۴۵.

[۱۶] . مجموعه آثار، ج۱، ص۲۴۸.

[۱۷] . اعراف، ۲۸.

[۱۸] . مجموعه آثار، ج۴، ص۸۱۵.

منابع

۱. قرآن کریم.

۲. نهج البلاغه.

۳. استادی، رضا، مقدمه ای بر ملل و نحل یا ادیان و مذاهب، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۷۴ش.

۴. زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس، بیروت، مکتبه الحیاه، بی‌تا.

۵. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چ۸، ۱۳۷۲ش.

۶. سایت دانشگاه ادیان و مذاهب، کارگاه علمی‌شناخت ادیان عربستان پیش از اسلام با حضور پروفسور یوهانس نیهوف استاد تاریخ دانشگاه آزاد برلین آلمان.

۷. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، بی‌تا.

۸. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران،  دار الکتب الإسلامیه ، چ ۱۰، ۱۳۷۱ ش.

۹. ناس، جان بایر، تاریخ جامع ادیان، ترجمه: علی اصغر حکمت، تهران، شرکت انتشارات علمی‌و فرهنگی، چ۱۴، ۱۳۸۳ش.