فرقه فطحیه و علت انقراض آن

اشاره:

پیروان هر دین مذهبی در گذر زمان به فرقه ههای مختلفی تقسیم شده و می شوند. همانگونه که پیروان دین اسلام به فرقه ها و مذاهب مختلف تقسیم شده در مرحله بعدی پیروان مذاهب نیز فرقه های را تحت همان مذهب به وجود آوردند.  فرقه فطحیه  یکی از فرقه های که در میان شیعان به وجود آمد ه و سپس منقرض گردیده است. در این نوشته به تاریخ پیدایش و چگونگب انقراض آن پرداخته شده است.

فرقه افطحیه یا فطحیه یکی از فرقه های شیعه و منسوب به عبدالله افطح فرزند بزرگ تر امام صادق(ع) است. او بعد از شهادت پدرش درسال ۱۴۸ق از این امر در ادعای امامت خود استفاده کرد^[۱] به گفته شیخ مفید عبدالله بن جعفر بعد از اسماعیل در میان برادران خود بزرگترین بود و نزد پدرش مانند دیگر برادرانش از منزلت و اکرام برخوردار نبود و در اعتقاد متهم به مخالفت با پدرش بود. او گرایش به حشویه و مرجئه داشته و بعد از پدرش به دلیل اینکه بزرگترین برداران خود است ادعای امامت کرد و برخی از اصحاب امام صادق(ع) از او پیروی کردند ولی اکثر آنان بعد از مدتی که ضعف دعوای او برای شان روشن گردید برگشتند و به امامت برادرش امام موسی کاظم(ع) معتقد شدند. به عبدالله بن جعفر به علت اینکه دارای پاهای پهن داشته است، افطح می گفتند.^[۲] از همین جا فرقه فطحیه به­­­­­­ ­­وجود آمد. بعضی می­گوید اینان قایل به امامت دوازده امام و نیز امامت عبدالله افطح بعد از امام ششم شدند.^[۳] چونکه  اکثر قائلین به امامت عبدالله بن جعفر از عقیده شان عدول کرده به امامت موسی بن جعفر(ع) قائل شدند، برخی اندکی از آنان نیز بعد از عبدلله افطح به امامت امام کاظم (ع) معتقد گشتند و آن حضرت را به عنوان امام هشتم پذیرفتند و تعداد امامان را از دوازده به سیزده رساندند.^[۴]

فرقه فطحیه چونکه بعد از عبدالله افطح امامی دیگری نداشته مجبور شده اند که بعد از او به امامان شیعه امامیه معتقد شوند. بنابراین بر این فرقه اثنا عشریه گفته نمی شود. چه اینکه این فرقه چنانکه بیان خواهد شد به زودی منقرض شده و دوامی نیاورده تا به اسم فرقه اثاعشریه بر آن صدق کند.

 امام صادق(ع) عبدالله را مرجئه کبیر نام نهاده بود تا شخصیت واقعی او برای اصحاب پنهان نماند.^[۵] لذا چهره ­های درخشان اصحاب امام صادق(ع) به هیچ وجه به امامت عبدلله روی نیاوردند؛ چون می­دانستند امامت، عهدی الهی و ­­از آنِ حضرت موسی بن جعفر(ع) است. اما افرادی که از مدینه دور بودند و چندان ارتباطی با امام صادق(ع) نداشتند، ادعای عبدالله را پذیرفتند^[۶] ولی پس از معاشرت با او عده زیادی از قائلین به امامت ایشان در زمان حیاتش به دروغ بودن ادعای او پی بردند و عده معدودی که به امامت او معتقد ماندند بعد از مرگ زودرس او منکر امامتش شدند. و به شیعه دوازه امامی پیوستند^[۷] 

این فرقه پس از مدّتى به دلایل متعددی زیر از میان رفت:

۱. نصی بر امامت عبدالله افطح وجود نداشت لذا بزرگان اصحاب امام صادق(ع) نظیر هشام بن حکم و هشام بن سالم و… او را در ادعای امامت همراهی نکردند.۲

۲. گرایش عبدالله به حشویه و مرجئه یکی دیگر از عواملی بود که شیعیان را از اعتقاد به امامت عبدالله باز می داشت همان امری که امام صادق(ع) به آن خبر داده بود.^[۸]

۳. امام موسی بن جعفر(ع) با معجزه ای، حجت را بر عبدالله تمام و به هدایت شیعیان پرداخت؛ بدین ترتیب که دستور داد آتشی را بر افروزند آنگاه در حضور عبدالله وارد آتش شد و مدتی در آن بود و با مردم صحبت نمود. سپس به او فرمود اگر تو امام هستی این کار را انجام بده ولی او عاجز ماند.^[۹]

۴. عجز عبدالله از پاسخ به سوالات شیعیان، خود دلیل دیگری بود که بنیان اعتقاد به امامت او را سست می کرد و چون پیروان و یا کسان دیگر چیزى از او مى ‏پرسیدند در مى‏ماند به عنوان مثال عده ای از شیعیان خراسان به مدینه آمده و سوالات زیادی با خود آورده بودند و عبدالله از جواب مسائل آنها عاجز بود^[۱۰] و نیز هشام بن سالم و مؤمن طاق از او در مورد زکات۱۰۰درهم پرسیدند، او در جواب دو درهم را معین نمود.^[۱۱]

۵. عبداللّه بیش از هفتاد روز در ادعای امامت سرگرم نبود که دار دنیا را وداع گفت و فرزند ذکورى نیز نداشت تا پیروانش امامت را در باره فرزندش تکرار کند و انقراض زودرس دامن گیر فطحیه نشود.^[۱۲] این عوامل موجب گشت تا برخى شیعیان از همان آغاز، امامت او را نپذیرند و برخى دیگر نیز پس از مرگ عبداللّه از عقیده خویش بر گرددند و به امامت حضرت موسى بن جعفر(ع) ایمان بیاورند. البته برخی گزارش ها حکایت دارد که تا عصر امام حسن عسکری(ع) از بعضی ها به عنوان فطحی یاد می شده که از مهم ترین افراد این گرایش از خاندان بنی فضال و از جمله حسن بن علی بن فضال(م۲۲۰ق)می‌توان نام برد.^[۱۳] او فطحی بوده فقط در آخرین لحظات عمر خود اعتراف به حق(انکار امامت عبداالله) کرده است.^[۱۴] امام عسکری(ع) در مورد بنی فضال فرموده:«خذوا بما رووا و ذروا مارأوا.»^[۱۵] البته درکتب ملل و نحل از یک عده به عنوان فطحیه خالص نام برده شده و آنان کسانی اند که توجیه فطحیه را در مورد امامت دو برادر بعد از امام حسن و امام حسین(ع) پذیرفتند و گفتند امامت دو برادر، در صورتی که برادر بزرگ تر پسری نداشته باشد درست است لذا برخی از فطحیه و از جمله علی بن طاحی(طاحن) بعد از شهادت امام حسن عسکری(ع) ادعای امامت برادرش جعفر(کذاب) را پذیرا شدند.^[۱۶]

پی نوشت:

[۱]. نوبختی ،حسن بن موسی ؛فرق الشیعه ،ج۱،ص ۷۷،بیروت ،دار الاضواء،۱۴۰۴ه.ق-۱۹۸۴م.

[۲] .  شیخ مفید، الإرشاد، ج۲، ص۲۱۰-۲۱۱، بیروت،  دار المفید للطباعه والنشر والتوزیع، چ۲، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.

[۳]. دکتر مشکور،محمدجواد، فرهنک فرق اسلامی، ص۶۴،آستان قدس رضوی، بی تا.

[۴] . جعفر سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ج‏۸، ص: ۳۷۲، قم، مؤسسه النشر الإسلامی- مؤسسه الإمام الصادق (ع‏).

[۵]. شیخ مفید، الفصول المختاره، ص ۳۱۲(یک جلدی)، انتشارات کنگره جهانى شیخ مفید قم، ۱۴۱۳ ه.ق.

[۶]. النوبختی ،حسن بن موسی ؛فرق الشیعه ،ج ۱، ص ۷۷،بیروت ،دار الاضواء،۱۴۰۴-۱۹۸۴.

[۷].نوبختی ،حسن بن موسی ؛فرق الشیعه ،ج ۱،ص ۷۸، بیروت ،دار الاضواء،۱۴۰۴ه.ق-۱۹۸۴م؛اشعری قمی، سعدبن عبدالله، المقالات والفرق ص۷۸، انتشارات علمی وفرهنگی،۱۳۶۱.

[۸]. شیخ مفید، الفصول المختاره، ص ۳۱۲(یک جلدی)، انتشارات کنگره جهانى شیخ مفید قم، ۱۴۱۳ ه.ق. 

[۹]. نباطى بیاضى،على بن یونس،الصراط المستقیم،ج۲،ص۱۸۹(۳جلددر یک مجلد)،نجف،چاپ کتابخانه حیدریه،۱۳۸۴ه.ق.

[۱۰].محدث نورى،مستدرک الوسائل،ج ۱۵،ص ۴۶۷(۱۸جلدی)قم،مؤسسه آل البیت علیهم السلام،۱۴۰۸،ه.ق

[۱۱]. نباطى بیاضى ،على بن یونس،الصراط المستقیم،ج ۲،ص۱۹۱(۳ جلد در یک مجلد)نجف،چاپ کتابخانه حیدریه، ۱۳۸۴ه.ق؛الاشعری قمی،المقالات والفرق، ص۷۸،همان.

[۱۲] .شهرستانی،عبدالکریم،الملل والنحل،ج۱،ص۱۶۶(جلدی)بیروت،دارالمعرفه، ۱۴۰۴ه.ق.

[۱۳]. نجاشی،احمدبن علی،رجال النجاشی، ص ۳۶ ،تحقیق سیدموسی شبیری زنجانی،قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ششم،۱۴۱۸ق،

[۱۴]. اردبیلی، محمد­علی، جامع الرواه،ج۱،ص ۲۱۴،قم، مکتبه آیت الله العظمی مرعشی،۱۴۰۳

[۱۵]. شیخ طوسی،محمد،الغیبه،ترجمه عزیزی،ص۶۷۶،مسجد جمکران، اول،۱۳۸۶.

[۱۶].نوبختی،حسن بن موسی،فرق الشیعه،ص ۱۰۶ ،تعلیق سید محمدصادق بحرالعلوم،نجف اشرف، مطبعه الحیدریه،بی تا.

منبع: نرم افزار پاسخ مرکز مطالعات حوزه