آداب تلاوت قرآن کریم

در دین اسلام، بسیاری از کارها و اعمال، از نماز و روزه تا خوردن و خوابیدن، دارای احکام و آدابی هستند؛ تلاوت قرآن نیز دارای احکام و آداب ویژه ای است که رعایت شماری از آن ها بر ما واجب و رعایت برخی دیگر بر ما مستحب است که توجه و عمل به آن ها باعث ایجاد توفیقات فراوان و بهره بیشتر تلاوت کننده قرآن می شود.

شایان توجه است، آداب تلاوت قرآن، از آیات قرآن و روایات معصومین (علیهم السلام) برداشت شده است. خانه اهل بیت عصمت و طهارت، مهبط وحی و محل نزول جبرئیل بوده است، از این رو، در آراستگی به آداب تلاوت نیز باید همین خاندان مورد توجه و سرمشق قرار گیرند. به فرموده حضرت رسول (صلی الله علیه وآله و سلم):

«…هُمْ مَعَ القُرآنِ وَالقُرآنُ مَعَهُمْ، لایُفارِقُونَهُ وَ لا یُفارِقُهُم…»[۱]؛ آنان با قرآنند و قرآن با آنان است، نه آنان از قرآن جدا می شوند، نه قرآن از آنان جدا می گردد.

آداب تلاوت قرآن کریم

پاکی و وضو از آداب تلاوت

بکوشیم که در هنگام تلاوت قرآن، با طهارت و با وضو باشیم. و چنانچه بخواهیم جایی از بدن خود، مثلا دستمان، را به نوشته های قرآن برسانیم، بر ما واجب است که با طهارت و با وضو باشیم.

«لایَقْرَء الْعَبْدُ القُرآنَ إذا کانَ عَلی غَیرِ طَهُورٍ حَتَّی یَتَطَهَّر»؛[۲] بنده، وقتی طهارت ندارد، قرآن نخواند تا آنکه طهارت یابد.

چنانچه قرآنی را که برای تلاوت آیات برگزیده ایم، به زبان فارسی یا زبانی دیگر ترجمه و معنی نیز شده باشد، تماس دست یا عضوی دیگر از بدن ما با ترجمه و معانی آن ـ بدون طهارت و وضو ـ اشکال ندارد و جایز است؛ اما اگر در ترجمه قرآن، نام خداوند یا پیامبران الهی یا معصومین (علیهم السلام) وجود داشته باشد، نباید دست یا عضو دیگری از بدن خود را بدون طهارت و وضو، به نام مبارک آنها برسانیم؛ البته برخی از مراجع معظم تقلید، نظریات دیگری دارند.

مقدار قرآن خواندن در آداب تلاوت

شایسته است قرآن را زیاد تلاوت کنیم؛ زیرا با تلاوت زیاد قرآن، قلوب زنگار گرفته بیدار شده، مشمول هدایت، شفا، برکت و تقوا می شود. خداوند متعال در قرآن می فرماید:
«… فاقرءوا ما تیسّر منه …» [۳]؛ تا می توانید قرآن را تلاوت نمایید.

روایاتی در این موضوع مانند این روایت از صادق (علیه السلام) نقل شده است:

الْقُرْآنُ‏ عَهْدُ اللَّهِ‏ إِلَى خَلْقِهِ فَقَدْ ینْبَغِی لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ ینْظُرَ فِی عَهْدِهِ وَ أَنْ یقْرَأَ مِنْهُ فِی کلِّ یوْمٍ خَمْسِینَ آیه؛[۴] قرآن پیمان خدا با مردم است. پس یقینا برای شخص مسلمان سزاوار است که با دقت در پیمان خویش بنگرد و از آن در هر روز پنجاه آیه بخواند.

بوش خوش و عطر از آداب تلاوت قرآن کریم

چه خوب است، قاری قرآن هنگان تلاوت آیات، عطر و بوی خوش استعمال نماید و پیش از تلاوت قرآن دندان ها را مسواک زند؛ زیرا امام صادق (علیه السلام) از قول جدش برزگوارشان حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:

«نَظِّفُوا طَرِیقَ الْقُرْآنِ قِیلَ یا رَسُولَ اللَّهِ ص وَ مَا طَرِیقُ الْقُرْآنِ قَالَ أَفْوَاهُکمْ قِیلَ بِمَا ذَا قَالَ بِالسِّوَاک‏»[۵]؛ راه قرآن را تمیز کنید. پرسیدند: ای پیامبرخدا (ص)! راه قرآن چیست؟ فرمود: دهان هایتان. پرسیدند: چگونه تمیزش کنیم؟ فرمود: با مسواک زدن.

صوت نیکو از آداب تلاوت قرآن کریم

خوب است قرآن را با صوت زیبا، نیکو و حزین قرائت کنیم؛ تلاوت قرآن با صوت حزین، حالت خضوع و خشوع را در دل می آفریند و در دل ها بهتر و بیشتر اثر می کند. زیرا پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:

«إِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ بِالْحُزْنِ فَإِذَا قَرَأْتُمُوهُ فَابْکُوا فَإِنْ لَمْ تَبْکُوا فَتَبَاکَوْا»؛ به راستی قرآن همراه با حزن نازل شده است. بنابراین، هنگامی که قرآن می‌خوانید، گریه کنید. و اگر گریه نکردید، حالت گریه بر خود گیرید.[۶]

و می فرمایند: «لِکلِّ شَی‏ءٍ حِلْیهٌ وَ حِلْیهُ الْقُرْآنِ الصَّوْتُ الْحَسَنُ»؛[۷] هر چیزی زیبایی دارد و زیبایی قرآن، صدای زیبا و خوش است».

این توصیه، در سیره و روش اهل بیت (علیهم السلام) نیز متجلی بود و خود آنان زیبا و دلنشین، قرآن می خواندند. حضرت باقر (علیه السلام) آن چنان در تلاوت قرآن، خوش نوا بود که رهگذران را میخ کوب می کرد و سقایان هنگام عبور، می ایستادند و دل به صدای خوش قرآن خوانی می سپردند.[۸]

تدبر و توجه در آداب تلاوت قرآن کریم

هنگام تلاوت قرآن نباید سخن بگوییم، بلکه باید با آرامش به آیاتش گوش دهیم و در آن ها تدبر کنیم؛ زیرا خداوند در قرآن کریم می فرماید:

«واذا قریء القرآن فاستمعوا له وانصتوا لعلّکم ترحمون»؛ وقتی قرآن خوانده می شود، به آن گوش دهید و سکوت کنید، شاید مورد رحمت خداوند واقع شوید.[۹]

بین «استماع» و «انصات» فرق است و انصات، سکوت همراه با توجه، تامل و تدبر است.

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:«اِذا قُرِءَ عِنْدَکَ القُرآنُ، وَجَبَ عَلَیکَ اْلاِنْصاتُ وَالإِسْتِماعُ»[۱۰].

 از طرفی قرآن را باید به صورت «ترتیل» تلاوت کرد، یعنى شمرده و توام با تفکر؛ «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیْلاً»[۱۱]؛ در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) در تفسیر این آیه مى خوانیم: «ان القرآن لا یقرأ هذرمه و لکن یرتّل ترتیلاً فاذا مررت بایه فیها ذکر الجنه فقف عندما و سل الله الجنه و اذا مررت بایه فیها ذکر النار فقف عندما و تعوّذ باالله من النار.»[۱۲]؛

به درستی که قرآن با سرعت و عجله خوانده نمی شود بلکه شمرده، شمرده خوانده می شود، پس زمانی که رسیدی به آیه ای که در آن ذکر بهشت بود توقف کن، پس بخواه از خداوند بهشت را و زمانی که رسیدی به آیه ای که در آن ذکر آتش بود توقف کن و پناه ببر به خدا از آتش جهنم.
علاوه بر ترتیل، مسئله مهم و کلیدی «تدبر و تفکر» در قرآن کریم است. می فرماید:  «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآن»؟[۱۳]؛ آیا آنها در قرآن نمى اندیشند؟

در حدیثى مى خوانیم: اصحاب و یاران پیامبر (صلى الله علیه وآله) قرآن را ده آیه ده آیه از پیامبر (صلى الله علیه وآله) مى آموختند، و ده آیه دوم را فرا نمى گرفتند مگر اینکه آنچه در آیات نخستین بود از علم و عمل بدانند.[۱۴]

امام على (علیه‏ السلام) در اینباره می فرماید: «ألا لا خَیرَ فی قِراءهٍ لیسَ ‏فیها تَدَبُّرٌ، ألا لا خَیرَ فی عِبادَهٍ لیسَ فیها تَفَقُّهٌ»[۱۵]؛ بدانید که در قرآن خواندنى که با تدبر همراه نباشد، خیرى نیست؛ بدانید که در عبادتى که با فهم و اندیشه توام نباشد، خیرى نیست .

دعای شروع و پایان در آداب تلاوت قرآن کریم

در روایات نقل شده که امام صادق (علیه السلام) هرگاه قرآن را به دست می گرفت، قبل از گشودن و تلاوت آن، چنین دعا می کرد:

«اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّ هَذَا کتَابُک الْمُنْزَلُ مِنْ عِنْدِک عَلَی رَسُولِک مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ کلَامُک النَّاطِقُ عَلَی لِسَانِ نَبِیک جَعَلْتَهُ هَادِیاً مِنْک إِلَی خَلْقِک وَ حَبْلًا مُتَّصِلًا فِیمَا بَینَک وَ بَینَ عِبَادِک اللَّهُمَّ إِنِّی نَشَرْتُ عَهْدَک وَ کتَابَک اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ نَظَرِی فِیهِ عِبَادَهً وَ قِرَاءَتِی فِیهِ فِکراً وَ فِکرِی فِیهِ اعْتِبَاراً وَ اجْعَلْنِی مِمَّنِ اتَّعَظَ بِبَیانِ مَوَاعِظِک فِیهِ وَ اجْتَنَبَ مَعَاصِیک وَ لَا تَطْبَعْ عِنْدَ قِرَاءَتِی عَلَی سَمْعِی وَ لَا تَجْعَلْ عَلَی بَصَرِی غِشَاوَهً وَ لَا تَجْعَلْ قِرَاءَتِی قِرَاءَهً لَا تَدَبُّرَ فِیهَا بَلِ اجْعَلْنِی أَتَدَبَّرُ آیاتِهِ وَ أَحْکامَهُ آخِذاً بِشَرَائِعِ دِینِک وَ لَا تَجْعَلْ نَظَرِی فِیهِ غَفْلَهً وَ لَا قِرَاءَتِی هَذَراً إِنَّک أَنْتَ الرَّءُوفُ الرَّحِیمُ»[۱۶]؛

خدایا! همانا من گواهی می دهم به اینکه این، همان کتابی است که از جانب تو بر پیغمبرت، حضرت محمد بن عبدالله (صلی الله علیه وآله و سلم) نازل شده و (گواهی می دهم که) سخن گویای تو بوده که بر زبان پیغمبرت جاری شده؛ تو قرآن را از جانب خود، هدایتی برای خلق و ریسمانی متصل میان خود و بندگانت قرار داده ای.

خدایا! من گشودم فرمان و کتابت را؛ اینک خداوندا نگاه مرا در قرآن، عبادت و خواندنم را، با اندیشه و تفکرم را در آن، سبب عبرت قرار بده. و مرا جزء کسانی قرار بده که از بیان اندرزهای تو در قرآن، پند گرفته و از نافرمانی هایت، دوری جسته اند. هنگام تلاوت و خواندنم، برگوشم مهر نزن و بر چشمانم پرده مگذار و قرائتم را خواندنی که در آن اندیشه نباشد، مگردان؛

بلکه مرا توفیق عنایت فرما تا در آیات و دستورات قرآن بیندیشم و به احکام و مقررات دینت، پایبند و عامل باشم. و نگاه مرا در این کتاب، مایه غفلت؛ و خواندنم را، بیهوده قرار ندهی؛ زیرا به درستی که تو مهربان و بخشایشگر هستی.

شایسته است در ابتدای تلاوت قرآن به خداوند متعال پناه ببریم همان طور که در آیه ۹۸ سوره نحل می فرماید: «فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ»

در روایتى از امام صادق (علیه السلام) مى ‏خوانیم که در پاسخ این سوال که چگونه این دستور را عمل کنیم؟ فرمودند: بگو استعیذ بالسمیع العلیم من الشیطان الرجیم‏.

البته این پناه بردن نباید محدود به لفظ و سخن باشد بلکه باید در اعماق روح و جان نفوذ کند به گونه‏ اى که انسان هنگام تلاوت قرآن از خو هاى شیطانى جدا گردد و به صفات الهى نزدیک شود، تا موانع فهم کلام حق از محیط فکر او دور شود و حقیقت را به درستى ببیند.

در پایان هم عبارت «صدق الله العلی العظیم» را قرائت کنیم. در روایاتی از وجود مقدس پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است: «ابْتِدَاؤُهُ‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ وَ خَتْمُهُ صَدَقَ‏ اللَّهُ‏ الْعَلِی‏ الْعَظِیم‏.»[۱۷]

 بر اساس روایات، یکی از جایگاه های استجابت و قبولی دعا، بعد از تلاوت و ختم قرآن است. نقل شده است امام علی (علیه السلام) بعد از پایان تلاوت، چنین دعا می نمود:

«اللَّهُمَّ اشْرَحْ‏ بِالْقُرْآنِ‏ صَدْرِی‏ وَ اسْتَعْمِلْ بِالْقُرْآنِ بَدَنِی وَ نَوِّرْ بِالْقُرْآنِ بَصَرِی وَ أَطْلِقْ بِالْقُرْآنِ لِسَانِی وَ أَعِنِّی عَلَیهِ مَا أَبْقَیتَنِی فَإِنَّهُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِک‏»

خدایا! با قرآن سینه ام را وسعت بخش، و بدنم را در خدمت قرآن قرار ده، و دیده ام را به قرآن روشنی بخش، و زبانم را به قرآن گویا فرما و تا زنده ام در این راه یاری ام کن؛ چرا که هیچ نیرو و قدرتی نیست مگر از تو.[۱۸]

رو به قبله بودن از آداب تلاوت قرآن کریم

مستحب است که انسان در حالت دعا، تلاوت قرآن، غذا خوردن، خوابیدن رو به قبله باشد.

امام صادق علیه السلام فرمود: «کانَ رَسُـولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله اَکثَرَ ما یجْلِسُ تِجاهَ الْقِبْلَهِ»؛[۱۹] رسـول خدا (صلی الله علیه و آله) بیشتر اوقات، رو به طرف قبله مى نشست.

نگاه کردن به قرآن در آداب تلاوت

امام صادق (علیه السلام) در پاسخ سوالی در این مورد می فرمایند: «انی احفظ القرآن علی ظهر قلبی فاقرؤه علی ظَهْرِ قَلْبِی أَفْضَلُ أَوْ أَنْظُرُ فِی الْمُصْحَفِ قَالَ فَقَالَ لِی بَلِ اقْرَأْه‏ وَ انْظُرْ فِی الْمُصْحَفِ فَهُوَ أَفْضَلُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ النَّظَرَ فِی الْمُصْحَفِ عِبَادَهٌ»؛[۲۰]

اسحاق بن عمار گوید به حضرت صادق (علیه السلام) عرض کردم: قربانت گردم من قرآن را حفظ‍‌ دارم آن را از حفظ‍‌ بخوانم بهتر است یا از روى قرآن‌؟ فرمود: بلکه آن را بخوان و نگاه به قرآن کن که بهتر است، آیا ندانسته ‌اى که نگاه کردن به قرآن عبادت است‌؟

همچنین رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «لیس شیءُ اَشدّ علی الشیطان من قراءه فی المصحف نظراً»[۲۱]؛
نیست چیزی سخت تر بر شیطان از قرائت قرآن در حال نگاه کردن به خود قرآن.

محل مناسب در آداب تلاوت قرآن کریم

پسندیده است که قرآن را در مکان های مناسب، مانند مساجد بخوانیم. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«فقارئ القرآن یحتاج الی ثلاثه اشیاءَ قلبٍ خاشعٍ و بدنٍ فارغٍ و موضعٍ خالٍ»[۲۲]؛ قاری قرآن به سه خصلت نیازمند است: قلب خاشع؛ بدن فارغ (از هر گرفتاری و رنج)؛ مکان خالی (از همه گرفتاری ها و وسوسه ها).

هدیه ثواب تلاوت قرآن به ائمه معصومین (علیهم السلام) از آداب تلاوت

علی بن مغیره از اصحاب امام کاظم (علیه السلام) از پاداش هدیه کردن ثواب قرآن به معصومین (علیهم السلام) سوال می کند و حضرت پاسخ می دهند:

«فَکانَ أَبِی یخْتِمُهُ أَرْبَعِینَ خَتْمَهً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ ثُمَّ خَتَمْتُهُ بَعْدَ أَبِی فَرُبَّمَا زِدْتُ وَ رُبَّمَا نَقَصْتُ عَلَى قَدْرِ فَرَاغِی وَ شُغُلِی وَ نَشَاطِی وَ کسَلِی فَإِذَا کانَ فِی یوْمِ اَلْفِطْرِ جَعَلْتُ لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ خَتْمَهً وَ لِعَلِی عَلَیهِ اَلسَّلاَمُ أُخْرَى وَ لِفَاطِمَهَ عَلَیهَا اَلسَّلاَمُ أُخْرَى ثُمَّ لِلْأَئِمَّهِ عَلَیهِمُ اَلسَّلاَمُ حَتَّى اِنْتَهَیتُ إِلَیک فَصَیرْتُ لَک وَاحِدَهً مُنْذُ صِرْتُ فِی هَذَا اَلْحَالِ فَأَی شَیءٍ لِی بِذَلِک قَالَ لَک بِذَلِک أَنْ تَکونَ مَعَهُمْ یوْمَ اَلْقِیامَهِ قُلْتُ اَللَّهُ أَکبَرُ فَلِی بِذَلِک قَالَ نَعَمْ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ»؛[۲۳]

از على بن مغیره از ابى الحسن (علیه السلام) گوید: عادت پدرم این بود که در ماه رمضان چهل ختم قرآن مى‌ خواند و من هم پس از پدرم آن را ختم مى ‌کردم و بسا که مى ‌افزودم و بسا که مى‌ کاستم به اندازه فراغت و شغلم و به اندازه نشاط‍‌ و کسالتم و هر گاه روز عید فطر مى ‌شد یک ختم را هدیه رسول خدا (صلى الله علیه و آله) مى ‌کردم و یکى دیگر را هدیه على (علیه السلام) و یکى دیگر را هدیه فاطمه (علیها السلام) و سپس براى امامان تا به شما مى ‌رسیدم و براى شما هم یک ختم هدیه مى ‌کردم تا به این حال رسیدم، براى من در برابر این عمل چه ثوابى است‌؟
فرمود: ثواب تو این است که روز قیامت با آنها هستى، گفتم:اللّٰه اکبر! ثواب من این است‌؟ تا سه بار فرمود: آرى.

نتیجه گیری

مداومت انس با قرآن و مراقبت به قرائت قرآن یکی از نکات مورد تاکید در آیات و روایات اسلامی است؛ فراوان توصیه شده است که آن کتاب زندگی، همیشه در دسترس باشد و از هر فرصتی برای تلاوت آیاتش و تامل و تفکر در آنها استفاده شود و این امر جز برنامه های لاینفک زندگی شبانه روزی ما باشد و چه زیباست که این عمل، همراه با آداب تلاوت و قرائت قرآن همراه باشد تا بهترین و بیشترین بهره از این کتاب نورانی گرفته شود.

در پایان اشاره می کنیم به روایتی در مورد قدر و منزلت قرآن کریم:

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: وقتی (در روز قیامت)، الله عزوجل اولین و آخرین را جمع می کند، ناگهان شخصی را می بینند که روی می آورد که هرگز نیکو صورت تر از او دیده نشده است و آن قرآن است.

پس وقتی مومنان به او نظر می کنند، می گویند: این از ماست؛ این زیباترین چیزی است که دیده ایم؛ پس وقتی به آنها می رسد از آنها رد می شود… تا آنجا که فرمود : تا اینکه در طرف راست عرش می ایستد، پس الله جبار عزوجل می فرماید: به عزت و جلال و بلندی مکانم سوگند! هر آینه قطعا هر کس که تو را اکرام نموده است، امروز او را اکرام می کنم و حتما هر کس تو را خوار و اهانت نموده است، خوار خواهم ساخت.[۲۴]

نویسنده: محمد ارباب

پی نوشت ها

[۱] . تفسیر الصافی، ج‏۱، ص ۲۰.

[۲] . بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۱۳۰..

[۳] . سوره مزمل، آیه ۲۰.

[۴] . اصول کافی، ج ۲، ص ۶۱۹.

[۵] . بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۱۳۰.

[۶] . بحار الانوار، ج ‏۸۹، ص ۱۹۱.

[۷] . کافی، ج ۲ ، ص ۶۱۵.

[۸] . وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۸۵۹، ح ۶.

[۹] . سوره اعراف، آیه ۲۰۴.

[۱۰] بحارالانوار، ج ۸۵، ص ۱۰۸.

[۱۱] . سوره مزمل، آیه۴.

[۱۲] .  الکافی، ج ۲، ص ۴۵۲.

[۱۳] .سوره نساء، آیه ۸۲.

[۱۴] . بحار الانوار، جلد ۹۲، صفحه ۱۰۶.

[۱۵] . بحارالانوار، ج ۹۲، ص ۲۱۱.

[۱۶] بحارالانوار، ج ‏۸۹، ص ۲۰۷..

[۱۷] . بحارالنوار، ج ۵۷، ص ۲۴۳.

[۱۸]مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج‏۱، ص ۳۲۳. .

[۱۹] مـکارم الاخـلاق، ص ۲۶.

[۲۰] .  وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۲۰۴.

[۲۱] . وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۲۰۴.

[۲۲] . بحار الانوار، ج ۸۵، ص ۴۳.

[۲۳] . وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۲۱۸.

[۲۴] کافی ج ۲، ص۶۰۲.

منابع

• قرآن کریم
• علامه مجلسی، بحارالانوار، موسسه الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ ق،
• شیخ طوسى، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، بیروت، موسسه فقه الشیعه، ۱۴۱۱ ق.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ١۴٠٧.
• شیخ حر عاملى، محمد بن حسن‏، وسائل الشیعه، آل البیت (ع)، ۱۴۰۹ق.
• طبرسى، حسن بن فضل‏، مکارم الاخلاق‏، الشریف الرضى‏، قم‏، ۱۴۱۲ ق.
• فیض کاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى‏، تفسیر الصافی، مکتبه الصدر، تهران‏، ۱۴۱۵ ق‏