سیّد محمّدعلی روضاتی (روضاتیان) (ره)

خاندان و والدین

آیت الله آقای حاج سیّد محمّدعلی روضاتی (روضاتیان) عالم محقق و محدّث متتبع رجالی معاصر، کتاب شناس، تبارشناس و تراجم نگار برجسته قرن پانزدهم هجری، از احفاد صاحب روضات و دارای نسب مشترک با برخی از خاندان های علمی بزرگ شیعه مانند: کاشف الغطاء، نجفی مسجدشاهی و سادات صدرعاملی است. پدر او آیت الله   میرزا سیّد محمّد هاشم (۱۳۱۹-۱۳۵۶ق)- غریق در شط کوفه- فرزند میر سیّد جلال الدین* (۱۲۸۳-۱۳۶۰ق) بن میرزا سیّد مسیح*(۱۲۵۵-۱۳۲۵ق) بن صاحب روضات* (۱۲۲۶-۱۳۱۳ق) و مادر وی  یگانه دختر آیت الله   میر سیّد حسن چهارسوقی (۱۲۹۴-۱۳۷۷ق) بن میر سیّد مسیح بن صاحب روضات بوده است. همسر آیت الله   میر ۰سید حسن چهارسوقی دختر میرزا جمال الدین(م: ۱۳۳۹) بن میرزا سیّد محمّد هاشم مجتهد چهارسوقی  (۱۳۲۵-۱۳۱۸ق) برادر صاحب روضات، و میرزا جمال الدین چهارسوقی داماد حاج شیخ محمّد باقر نجفی مسجدشاهی (۱۲۳۵-۱۳۰۱ق) بوده است. آیت الله     میر سیّد محمّد هاشم چهارسوقی داماد میر سیّد صدرالدین عاملی(م:۱۳۶۴ق) و سیّد صدرالدین نیز داماد شیخ جعفر کاشف الغطاء (۱۱۵۴-۱۲۲۸) به شمار می-رود. سیّد صدرالدین عاملی با دو خاندان بزرگ شیخ حرّعاملی و شهید ثانی دارای پیوند مشترک بوده است. از سوی دیگر حاج شیخ محمّد باقر مسجدشاهی یکی از دامادهای سیّد صدرالدین عاملی، و فرزندش حاج شیخ محمّد تقی معروف به آقانجفی (۱۲۶۳-۱۳۳۲ق) داماد میر سیّد هاشم مجتهد چهارسوقی بوده اند.

تولّد و تحصیلات

سیّد محمّد علی در روز سیزدهم ماه رجب ۱۳۴۸ق/آذر ۱۳۰۸ش در اصفهان، محله چهارسوق شیرازی ها، دیده به جهان گشود. در هشت سالگی پدرش را – که به تحصیلات عالی خود در نجف مشغول بود و به هنگام آب تنی در شط کوفه غرق شده بود- از دست داد و تحت سرپرستی نیای مادری اش آیت الله   میر سیّد حسن چهارسوقی ، رشد و بالندگی یافت و آداب دینی و فضایل اخلاقی را از آن فقیه وارسته تعلیم دید. سیّد محمّدعلی علوم جدید را از چهارم ابتدایی تا متوسطه در دبستان و دبیرستان فرهنگ و چهارم متوسطه (دهم قدیم) را در دبیرستان سعدی اصفهان در سال ۱۳۲۴ش به پایان رساند. نخستین معلم قرآن کریم و تعلیمات اولیه او در سال۱۳۵۵-۱۳۵۶ق میرزا علیرضا محمّد شفیعی (۱۳۲۹-۱۴۱۲ق) بود. در اوان بلوغ نزد آقا شیخ محمّد حسین ادیب* (م:۱۳۴۷ش) تعلیم خط گرفته و نصاب الصبیان و رساله عملیه مجتهد وقت و حساب و غیره خوانده است. در سال ۱۳۲۴ وارد مدرسه صدر بازار و آموختن علوم حوزوی شد. مقدمات و سطوح را مانند معالم الاصول، شرح لمعه و مکاسب نزد اساتید فن آموخت. از اساتید درسی او در حوزه اصفهان می توان به حضرات آیات و حجج اسلام در ذیل اشاره کرد: شیخ محمّدرضا جرقویه ای* (۱۳۰۹-۱۳۷۱ق)؛ شیخ محمّد حسین مشکینی* معروف به مشکی؛ شیخ محمّد حسن عالم نجف آبادی*، شیخ هبها…  هرندی* و میر سیّد محمّد باقر ابطحی. آقای روضاتی سپس روانه شهر قم گردید و در حوزه علمیه آن شهر دروسی مانند کفایه، شرح لمعه، رسائل و مکاسب و نیز خارج فقه را از محضر اساتید و علمای آن دیار فراگرفت. استادان درس ایشان در قم عبارتند از حضرات آیات: حاج شیخ محمّد صدوقی(۱۳۲۷-۱۳۶۱ش)؛ حاج شیخ مرتضی حائری(۱۲۹۵-۱۳۶۴ش)؛ حاج سیّد محمّدباقر سلطانی طباطبایی، میرزا ابوالفضل زاهدی قمی؛ آقا میرزا علی اکبر مجاهدی تبریزی؛ حاج سیّد حسین طباطبایی بروجردی (روضاتی،۱۳۸۶، ج۱، ص۱۶۵و۳۱۵؛ روضاتی پاورقی های مکارم، ج۶، ص۲۱۲۰ و ج۸، ص۳۰۵۸؛ همو، ۱۳۸۶، ص۱۰۵و۵۸۹؛ همو، ۱۳۹۰، ج۲، ص۸۳۵؛ جهانبخش، ۱۳۸۲، ص۴۲۵؛ زادهوش، ۱۳۸۵، ص۷۸).

مشایخ حدیث و اجازات روایتی

وی از محدّثان و رجالیان نامدار معاصر است که تلاش بسیاری در اخذ حدیث از بزرگان علما و محدّثان نامدار امامیه و برخی دانشمندان اهل سنت نمود. وی درباره سبب اهتمام به اخذ اجازه حدیث از مشایخ می نویسد:« از امور مهمّه که مشایخ سابقین، رضیالله ه عنهم، به آن اهمیت فوق العاده می نهاده اند، روایت احادیث ائمه اطهار، صلواتالله   علیهم اجمعین است از مشایخ خود با اجازه، که متأسفانه در این قرون اخیر فی الجمله متروک شده و نوعاً برای آن اهمیتی قائل نیستند […] نگارنده ناچیز که از دیر زمانی به اهمیّت مقام آن بزرگان، از چندین نفر رجال بزرگ که خود دارای اسنادی بس عالی بودند، استجازه نموده […] و صورت جمیع آن اجازات را در « ریاض الابرار» که به منظور فوق (حفظ آثار) تألیف نموده، درج کرده است» ( روضاتی، ۱۳۳۲، ص۲۲۵-۲۲۶).
نام مشایخ حدیث ایشان که اجازه کتبی برای وی صادر کرده اند، بر پایه آنچه در آثار و رسائل و صورت اجازات مطابق ترتیب تاریخ دقیق صدور آمده، بر اساس تصویر زیر که خود تنظیم نموده اند، چنین است:
گفتنی است که علامه روضاتی به جز مشایخ سی گانه نامبرده، از برخی علمای دیگر نیز، به گونه کتبی یا شفاهی، دارای اجازه نقل حدیث بوده که در نوشتجات شخصی ایشان درج شده است. همچنین وی در برخی از آثار خود از میرزا محمّد علی مدرس تبریزی، صاحب «ریحانه الادب »، به «شیخنا العلامه» و از استادش مرحوم بروجردی به «سیّد مشایخنا و کبیر اساتیدنا الامام العلامه حقاً آیت الله   ه الباهره الحاج آقا حسین الطباطبایی البروجردی» تعبیر کرده و از برخی علما مانند امام خمینی نیز دارای اجازه شفاهی در نقل حدیث بوده است (روضاتی، ۱۳۳۲، ص۲۲۶؛ همو، ۱۳۹۱، ص۴۷۱ و ۵۰۱؛ همو،۱۳۳۵، ص۷۹-۸۰؛ پاورقی های مکارم، ج۵، ص۱۰ و ج۶، ص۱۹۷۹ و ۲۰۴۸ و ج۷، ص۲۳۶۲ و ۲۶۳۲ و ۲۶۸۴ و ج۸، ص۳۰۹۷؛ همو،۱۳۹۰،ج۱، ص۳۳ و ج۲، ص۸۲۵؛ جعفریان، ۱۳۸۲، ص۴۱۹؛ روضاتی، مخطوط، الدلیل الاحسن؛ اشکوری، مرآه الزمن و الوجیز المستحسنین ۱۳۸۹، ج۱، ص ۳۴۶-۳۴۷ ).

مقام علمی

آیت الله روضاتی علاوه بر آموختن دانش جدید تا سطح دیپلم متوسطه عمومی که در آن زمان( سال۱۳۲۴ش) او را در شمار طبقه تحصیل کرده ها قرار می داد، به این حد اکتفا ننمود و راه نیاکان خود را با یادگیری دروس حوزوی دنبال کرد و به مدارج عالی در علوم اسلامی دست یافت. او علاوه بر اخذ اجازه اجتهاد از سوی آیت الله     کاشف الغطاء موفق به اخذ اجازات حدیث پیش از سن بیست سالگی گردید. هرچند متون فقهی و اصولی را به دقت خوانده بود و مانند بسیاری از دوستان و هم مباحثه ای هایش می توانست آن رشته را دنبال کند، عمر خود را در فنون و دانش هایی سپری کرد که اهل علم کمتر به آنها وقعی می نهادند و به تدریج به فراموشی سپرده شده بودند. با اینکه از کودکی یتیم گردید اما تربیت مربی دلسوز او آیت الله     میر سید حسن چهارسوقی و عشق به حفظ آثار خاندان و تُراث علمای امامیه و از سوی دیگر آشنایی با بزرگانی مانند معلم حبیب آبادی ( از سال۱۳۲۵ش) و شیخ آقا بزرگ تهرانی، او را به وادی پژوهش و مطالعه و تصحیح و نگاشتن تعالیق و حواشی انداخت و در علوم تراجم نگاری، کتاب شناسی و نسب شناسی تجارب ارزشمندی اندوخت. آیت الله   روضاتی از همان ابتدای مطالعات خود متوجه شد که یکی از منابع اصلی و مآخذ اولیه بسیاری از تراجم نگاران و کتاب شناسان و مورخان متأخر، سخنان و نکات جدش در کتاب نفیس « روضات الجنات» است. از این رو عزم خود را بر تصحیح و تحقیق روضات و تنقیح عالمانه ای از آن جزم نمود و به همین قصد، به جمع آوری کتب و رسائل و نسخه های خطی و چاپی اقدام نمود تا مواد و مصادر و منابع روضات را فراهم آورد. به تدریج دامنه خرید و تهیه کتاب و نسخه های نفیس گسترش یافت و او هر کتاب و منبعی را که به کتابخانه می افزود، مطالعه می کرد و بر بسیاری از آنها حواشی مفید و تعلیقات محققانه ای می نوشت که هر یک خود می تواند به مثابه اثری مستقل به زیور طبع آراسته شود.
آیت الله سیّد محمّدعلی روضاتی با صبر و بردباری مثال زدنی دقت و پشتکار حیرت آور، سختگیری و وسواس علمی خاص و احتیاطی فوق العاده، به نوشتن مقدمه بر آثار علما، تصحیح و تحشیه آنها، تهیه فهارس برای برخی منابع مهم، تألیف مقالات، تصنیف کتب و رسائل و احیای بسیاری از متون کهن و ارزشمند شیعی همت گمارد و حاصل قلم و تلاش او امروز از مآخذ و منابع اصلی تراجم پژوهان، مورخان، نسب شناسان، کتاب شناسان و سایر محققان علوم و معارف اسلامی به شمار می رود.

آثار و تألیفات

آیت الله   روضاتی کتاب ها و رسائل متعدد تألیف یا تصحیح یا تحقیق و تقدیم و تذییل نموده و نیز مقالات بسیاری به قلم ایشان به عربی و فارسی، در مجله ها و یادنامه ها چاپ و منتشر شده است. این آثار در موضوعات متنوعی مانند: کتاب شناسی، تبار شناسی، تراجم پژوهی، تاریخ، حدیث، تفسیر، حکمت و کلام است. در اینجا نخست به فهرست تألیفات وی اعم از چاپ شده و یا چاپ نشده سپس به تعدادی از نمونه های تصحیح و تحشیه و مقدمه ایشان و آنگاه به مقالات ایشان اشاره می نماییم.

الف –  تألیفات، آثار چاپ شده؛

۱- « زندگانی آیت الله     چهارسوقی»، در شرح حال جدّ مادری مؤلف و در بردارنده شرح حال بیش از یک صد تن از رجال علمی و ادبی با فوایدی ارزشمند که خود از مآخذ تراجم نگاران معاصر به شمار می رود. این کتاب به سال ۱۳۳۲ش در ۲۴۴ صفحه در اصفهان چاپ شده است. حواشی بعدی مؤلف بر کتاب آن را دو برابر حجم قبلی اش کرده که توسط مؤسسه کتاب شناسی شیعه آماده چاپ است.
۲- « جامع الانساب»، در مشجّرات نسب، احوال، آثار، تواریخ و مزارات فرزندان امام همام، حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در چندین مجلّد. جلد اول آن به خاندان های سادات موسوی می پردازد که به سبب دقّت فوق العاده مؤلف و کثرت مصادر و منابع مهم آن یکی از مراجع نسب شناسی سادات موسوی به شمار می رود. جلد اول این مجموعه به سال ۱۳۳۵ش در چاپخانه های اصفهان و تهران به چاپ رسیّد. این اثر نیز مانند سایر تألیفات وی پس از چاپ پر از حواشی و تعلیقات او شده که خود نیاز به چاپ مجدد دارد.
۳- « شرح روضات الجنات فی تراجم العلماء و السادات»، مؤلف، تألیف این شرح جامع را- که هدف اصلی او به شمار می رفت و عمری را در راه فرهم آوردن مدارک و منابعش سپری نمود- در بیست مجلّد پیش بینی کرده که تنها جلد نخست آن به سال ۱۳۴۱ش در اصفهان به چاپ رسیّد.
۴- « فهرست کتب خطی اصفهان»، دو هزار نسخه به زبان عربی و فارسی، پیش از چاپ این اثر، مؤلف سال ها پیش در سال ۱۳۴۲ش کتابی با نام « فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان» انتشار داد و در آن به معرّفی هشتاد نسخه نفیس خطی در چهارصد صفحه پرداخته بود. از آن سال به بعد مشغول تهیه فهرست برای نسخه های خطی دیگر بود. تمامی محتوای کار قبلی اش را نیز با اصلاحات و اضافات یک جا جمع آوری کرده و مطابق حروف الفبا، در سه مجلّد به معرفی دو هزار نسخه خطی عربی و فارسی مبادرت ورزیده است. از این مجموعه تاکنون دو مجلّد آن چاپ شده است. جلد نخست آن شامل حروف آ – ز به سال ۱۳۸۶ش و جلد دوم شامل حروف س- ل به سال ۱۳۸۹ش توسط مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه اصفهان چاپ شده است.
۵- « نخستین دو گفتار» که گفتار نخست پیرامون گوشه هایی از احوال و آثار علمای بزرگ خوانسار مهاجر به اصفهان و سیری در اجازه نامه ها و گفتار دوم آن به معرفی کتابخانه آیت الله     آقا میرزا سیّد محمّد هاشم چهارسوقی و فواید ضمنی دیگر می پردازد. « نخستین دو گفتار» در بردارنده دو ضمیمه نیز هست. ۱- تصویر نسخه اصل اجازه ملا محمّد تقی مجلسی به آقا حسین خوانساری* ۲- تعلیق ه ای ناشناخته و عرفانی بر « رساله نیت» جمال المحققین خوانساری*.
چاپ اول این کتاب به سال ۱۳۷۸ش در قم در ۱۴۶ صفحه توسط کتابخانه تخصصی اسلام و ایران انجام شد و چاپ دوم آن با اضافات و فوائد فراوان و فهارس آخر آن، به سال ۱۳۸۶ در ۲۳۱ صفحه توسط مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه اصفهان صورت گرفت.
۶- « دومین دو گفتار» گفتار نخست آن « سعدیه»، در شرح احوال و آثار دو دانشمند قم در قرن چهاردهم، محمّد سعید قاضی و محمّد سعید حکیم، و تصحیح خطاهایی که در اثر به هم آمیختن این دو دانشمند در کتاب ها و منابع صورت گرفته است. گفتار دوم « تونیه» در بیان احوال و آثار ملا محمّد علی تونی خراسانی از دانشمندان عصر صفویه همراه با یادداشت های تاریخی و فواید ضمنی دیگر، مانند مکاتبه هانری کربن با استاد و پاسخ استاد به اوست. این اثر به سال ۱۳۸۶ش توسط مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه اصفهان چاپ شده و پیش از آن به مناسبت ارائه در همایش اصفهان و صفویه در سال ۱۳۸۰ در جلد دوم مجموعه مقالات آن به سال ۱۳۸۲ چاپ شده بود.
۷- « تکمله الذریعه الی تصانیف الشیعه» در دو مجلّد. استاد روضاتی از همان روزهای نخستین انتشار کتاب ارزشمند «الذریعه» شیخ آقا بزرگ تهرانی به تحشیه و تعلیقه بر آن همت گمارد و طی بیش از شش دهه حاشیه نویسی بر ۲۶ جلد این مجموعه را در دستور کار خویش قرار داد. یادداشت های استاد پیرامون الذریعه حاوی نکات علمی و تاریخی و ادبی بسیاری است، به گونه ای که پاره ای از حواشی استاد در خور مقالاتی جداگانه به شمار می رود. هر دو جلد این کتاب به سال ۱۳۹۰ش در ۱۰۲۸ صفحه به همراه تصاویر و اسناد با تحقیق محمّد برکت توسط کتابخانه مجلس شورای اسلامی چاپ شد.
۸- « تکمله طبقات اعلام الشیعه»، کتاب گرانقدر طبقات « اعلام الشیعه» از دیگر تألیفات شیخ آقا بزرگ تهرانی است که به شرح احوال علمای امامیه در طول ده قرن از قرن چهارم تا چهاردهم هجری پرداخته است.آیت الله   روضاتی در طول چندین دهه، آگاهی ها و اطّلاعات ارزشمند خود را در دانش های کتاب شناسی و تراجم پژوهی به صورت تعلیقه و حاشیه بر این مجموعه افزود که حاصل آن با نام تکمله طبقات در۶۳۶ صفحه به سال ۱۳۹۱ش به تحقیق محمّد برکت توسط کتابخانه مجلس چاپ شده است. این آخرین اثر استاد بود که در واپسین روزهای حیات او منتشر گردید و ایشان در بیمارستان الزهرای اصفهان آن را رؤیت فرمود.
۹-« هدیه نجفیه» در شرح احوال سه تن از علمای بزرگ اصفهان، آقا میر سیّد محمّد مدرس نجف آبادی*، آقا سیّد عبدا… ه ثقه الاسلام* و آقای حاج شیخ مهدی نجفی و به درخواست آیت الله   ه آقا سیّد شهاب الدین نجفی مرعشی نوشته است و به سال ۱۳۷۵ در مجموعه هفده رساله فارسی به تحقیق  آقای حاج شیخ رضا استادی چاپ شده است.
۱۰- « آثار التقوی» رساله ای در شرح حال عالم جلیل سیّد محمّد تقی بن عبدالرزاق موسوی اصفهانی* صاحب « مکیال المکارم»، به فارسی که تعریب آن در مقدمه « مکیال المکارم» در سال ۱۳۹۸ق و فارسی آن در مقدمه ترجمه مکیال در سال ۱۴۰۳ق چاپ شده است.
۱۱- « مرآه الزمن أو الوجیزه المستحسن فی الاجازه لسیّدنا الفقیه الامامی الحسن»، اجازه نقل روایت از سوی علامه روضاتی برای آیت الله     حاج آقا حسن فقیه امامی است. در این اجازه نامه که مفصلترین اجازات علامه روضاتی است، اجازه دهنده به مشایخ سی گانه روایی خود به تفصیل با شرح احوال آنها پرداخته است. تألیف این رساله شش ماه به طول انجامیده و شب جمعه ۲۶ رجب ۱۴۱۵ق در منزل ایشان واقع در محله چهارسوق پایان یافته است. این رساله در یکصد و چهل صفحه بوده و در بررسی اجازات معاصر شیعه و نحوه اتصال آن به اجازات علمای پیشین، اهمیّت بسیار دارد. اجازه دهنده در پایان، فهرست مجدول اسمای مشایخ را مطابق ترتیب صدور اجازات مشتمل بر نام، تاریخ ولادت و وفات، تاریخ اجازه و محل صدور آن در دو صفحه آورده و کتابت آن را شنبه۲۷ رجب همزمان با مبعث رسول اکرم(ص) مطابق ۱۰ دیماه۱۳۷۳ش به پایان برده است.

ب – آثار منتشر نشده؛

۱۲- « رساله خاصه حول عقاید ابن عربی و  صاحب المثنوی»( روضاتی، ۱۳۹۰، ج۱، ص۶۵).
۱۳- « الدلیل الاحسن فی الاجازه الاخ الفاضل مظاهری الحسن»، اجازه نامه در ۱۱۹ صفحه از سوی استاد برای عالم فاضل محقق آقای حاج شیخ حسن مظاهری صادر گردیده است. مجیز در این رساله که پس از «مرآه الزمن»، مفصل ترین اجازه نامه وی برای مجاز است، به شرح احوال مشایخ سی گانه خود پرداخته و تألیف آن مدت چهارماه به طول انجامیده و در اوّل جمادی الاخر سال۱۴۲۱ق پایان یافته است.
استجازه مجاز از ایشان در تاریخ۲۵ محرم الحرام ۱۴۲۱ مطابق اردیبهشت ماه۱۳۷۹ش، تاریخ دریافت اجازه از مجیز۱۴ شهریور۱۳۷۹ بوده است. این رساله نیز از حیث رجال حدیث و سنخیّت پیوند مشایخ معاصر به گذشته از اهمیت بسیاری برخوردار است. روضاتی در آخر این اجازه نامه فهرست مجدول مشایخ سی گانه خود را مطابق ترتیب تاریخ ولادت آنها آورده است.
۱۴- « ریاض الابرار، مستدرک الجزء ۲۵ من البحار فی اجازات علمائنا الاخیار» که دو جلد آن تدوین شده است.
۱۵- « کواکب منتشره در احوال اعیان شجره» که در سال ۱۳۶۶ق تألیفات شده است.
۱۶-« عترت طاهره» در فضایل و تواریخ چهارده معصوم که از دویست کتاب از آثار علمای عامه و خاصه تألیف شده است.
۱۷- « دیوان الاکابر» جامع آثار منظوم و منثور اجداد مؤلف.
۱۸- « فیض الباری ترجمه الامام الانصاری»، در شرح حال شیخ مرتضی انصاری که در سال ۱۳۷۳ق تألیف شده است و بخشی از عبارات آن در « مکارم الآثار»(ج۲، ص۵۱۴) و نیز در کتاب« زندگانی و شخصیت شیخ انصاری»(ص۳۵۵ به بعد) آمده است.
۱۹- « تذکره النسابین» شرح حال یک هزار نسابه و تبار شناس و بررسی آثار موجود و مفقود آنان.
۲۰- « شرح حال سیّد رضی».
۲۱- « شرح حال میرزا رفیعا نائینی*» ( روضاتی، ۱۳۳۲، ص۲۲۵-۲۲۴؛ همو، پاورقی های مکارم، ج۵۱۴-۵۱۵ و ج۳، ص۸۰۵ و ج۳، ص۱۹۷۷).

ج –  مقالات؛
۲۲- «رساله داوودیه» در بررسی اسناد و مدارک تعیین محل دفن امامزاده داوود در منطقه فرحزاد تهران. این رساله در فصلنامه میراث جاودان( سال دوم، ش دوم) به سال ۱۳۷۳ چاپ شده است.
۲۳- « قصص الانبیاء»، چاپ شده در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان به سال ۱۳۶۱ش، شماره دهم.
۲۴- « اجازات روایتی دو محقق خوانساری»، چاپ در مجله کیهان اندیشه به سال ۱۳۷۷، شماره ۸۲ که بعدها با اضافات مفصل در «نخستین دو گفتار» تجدید چاپ شد.
۲۵- « علامه حویزی و تفسیر صوافی الصافی»، چاپ در مجله قرآن و حدیث« بینات» به سال ۱۳۷۵، شماره۱۲٫
۲۶- « ابن ابی جمهور احسائی و کتاب عوالی اللآلی».
۲۷- « مطبوعات حروفی ایران قدیم».
۲۸- « حاج میرزا ابوطالب اصفهانی مؤلف حاشیه شرح سیوطی».
۲۹- « نکاتی پیرامون امثال و الحکم دهخدا»، مجله آینده به سال ۱۳۶۹، شماره ۵-۸ .
۳۰- « کتاب های چاپی و خوشنویسان تبریز»، چاپ شده در مجله آینده، جلد ششم.
۳۱- « شجره نامه خانوادگی» که نخست به سال۱۳۶۷ق در تهران روی یک برگ بزرگ، چاپ سنگی شد و برخی اوراق آن به ضمیمه چاپ دوم کتاب روضات (به تصحیح و تحشیه روضاتی) منتشر گردید و دو سالی پس از آن در بغداد به ضمیمه کتاب« دوائر المعارف» به سال ۱۳۶۹ چاپ شد. نام کامل این اثر چنین است: « صورت شجره اولاد و احفاد مرحوم مبرور آیت الله علامه کبیر قدوه المجتهدین، آقای حاج میرزا زین العابدین موسوی*».
۳۲- « یادداشت، حاشیه، نکته، دهکده کرمند کجاست؟» مجله آینده به سال ۱۳۶۰، شماره۹ و۱۰؛ در معرفی اشتباه مکان این دهکده در کتاب حروفی« منتخب التواریخ» آمده است.
۳۳- « نوشته ای از جلال الدین همایی*»، مجله آینده، به سال ۱۳۷۰، شماره۴-۱؛ که در این مقاله استاد ابتدا شرحی بر زندگی استاد جلال الدین همایی نگاشته و سپس به نامه ای از وی برای شیخ محمّدرضا حسام الواعظین* اشاره می کند.
۳۴- « مؤلف کتاب حدیقه الأفراح و غیره».
۳۵-« نسخه ای از تفسیر کشف الاسرار میبدی».
۳۶- «پیشنهادهایی به مجله آیین اسلام».
۳۷- «مرحوم میرزا محمّد علی مدرس تبریزی».
۳۸- «نسب نامه سیّد محمّد نوربخش».
۳۹- « چند مجموعه خطی از مجموعه های روضاتی».
۴۰- «فهرست نسخه های مصنّفات شیخ طوسی».
۴۱- « درباره دو رساله کلامی از شیخ طوسی».
۴۲- «ترجمه دو رساله کلامی از شیخ طوسی».
۴۳- «کیفیت انتساب شیخ هادی تهرانی به خاندان علامه مجلسی».
۴۴- «دو دانشمند طوسی».
۴۵- «انحرافات عقیدتی چند تن از رجال عامه و اجازه روایت حدیث شریف».
۴۶-«ملاحظاتی درباره کتاب خلاصه السیر محمّد معصوم».
۴۷-«مصابیح الهدایه فی أنوار الولایه».
۴۸-« نامه ای درباره برخی اصطلاحات».
۴۹- «چگونگی مرجعیت و نشر فتاوی شیخ اعظم انصاری».
۵۰- «رساله مُعزّیه».
۵۱- «خاندان صفوی، سیادت و امارت».
۵۲- «خواجه عبدالله انصاری مشهور».
۵۳- « افراط در به کارگیری کلمات با تنوین».
۵۴- «تعلیقه ای بر وقایع السنین و الأعوام».
۵۵- « تاریخ شهادت شهید ثانی».
۵۶- « یادی از چند تن کتابفروشان و صحافان در گذشته اصفهان».
۵۷- « الشیعه الإمامیه».
۵۹- «رسالتان کلامیتان للشیخ الطوسی».
۶۰-« کلمه حول مؤلف کتاب المشکول».
۶۱-« کلمه حول النوبختی و کتابه».
۶۲- « احادیث شریفه فی وظائف الولاه».
۶۳- « ابن نما الحلّی و آثاره و بیته».
۶۴-« الددر و اللآلی فی ترجمه سلیم بن قیس الاهلالی».
۶۵- «تصحیح عمده الطالب».
۶۶-« رساله الترتب لآیه الله ضیاءالدین العراقی ولمحه عن عیاه احد الخواص من تلامذته».
۶۷-« حکایه ما کتبه صاحب روضات الجنّات».
۶۸- « چند نکته تاریخی راجع به زندگی شیخ طوسی و یک پیشنهاد».
۶۹- مقاله ای پیرامون کتاب « لطائف الاعلام» و مقالات دیگر( روضاتی، ۱۳۹۰، ج۱، ص۹۱).
گفتنی است که پنجاه مقاله استاد- اعم از فارسی و عربی- با نام « در پرتو روضات» به کوشش عالم اندیشمند آقای حاج شیخ رضا مختاریان در مؤسسه کتاب شناسی شیعه به زیر چاپ رفته است.

د –  تقدیم، تصحیح، تحقیق و تحشیه؛

۷۰- « روضات الجنات فی التراجم العلما و السادات» با تصحیح، تحشیه و فهرست که به سال ۱۳۲۷ش در قطع رحلی در تهران چاپ سنگی شده است.
۷۱- « سماء المقال فی علم الرجال» اثر علامه میرزا ابوالهدی کلباسی* که جلد نخست آن با تصحیح وی به سال ۱۳۳۲ش در قم چاپ شده است.
۷۲- «مکارم الآثار در احوال رجال دوره قاجار» مهمترین اثر میرزا محمّدعلی معلم حبیب آبادی و از بهترین کتب تراجم و شرح حال دانشمندان اسلامی در قرون ۱۳و ۱۴هجری هر هشت مجلّد چاپ شده کتاب از ۱۳۳۷ تا ۱۳۳۸۱ش با تصحیح، تحشیه و فهرست و تهیه تصاویر از سوی آیت الله   روضاتی همراه بوده است. بویژه مجلّدات اخیر آن مملو از تعلیقات و حواشی مفصل محقق کتاب است که با دقتی حیرت انگیز متن را آماده نموده و یادداشت های دقیق و پرمایه او آکنده از فوائد تاریخی، کتاب شناختی و تراجم نگاشتی بوده و به گواهی اهل نظر در ارج و بها بر متن مؤلف غالب و فائق است. با این حال  آیت الله   روضاتی از سر فروتنی از درج نام خویش بر روی جلد و نیز بر روی صفحه عنوان سرباز زده است.
۷۳- «کتاب الاوائل» اثر حاج آقا محمّد مقدس اصفهانی* که توسط استاد با تصحیح، تحشیه و تنظیم فهرست شده و به سال ۱۳۴۰ش در اصفهان چاپ شده است.
۷۴- «تجارب السلف در تاریخ خلفا و وزرای ایشان» از هندوشاه نخجوانی که توسط استاد و باهتمام امیر سید حسن روضاتی از روی نسخه اقدم آن با پیشگفتار و چندین پیوست به سال ۱۳۶۱ش در اصفهان چاپ لوحی شده است.
۷۵- «کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد» که با حواشی و تعلیقات استاد، نسخه چاپ سنگی آن به سال ۱۳۸۱ش در اصفهان تکثیر شده است.
۷۶- «عبقات الانوار» که شش جزء حدیث ثقلین و سفینه با مقدمه و فهارس استاد  از سال ۱۳۳۸تا ۱۳۴۲ تجدید چاپ شده است و حدیث منزلت آن نیز با مقدمه و فهارس استاد به سال۱۳۶۴ در اصفهان تجدید چاپ شده است.
۷۷- «جبر و تفویض، رساله خلق الاعمال صدر المتألهین» به تحقیق و مقدمه استاد به مناسبت همایش ملاصدرا به سال ۱۳۴۰ش در اصفهان چاپ شده است.
۷۸- « حاشیه ملا عبدالله و شرح نظام» که آیت الله   روضاتی در اوایل تحصیلات خود به درخواست ناشر به تصحیح آن اقدام کرده و از سوی کتابخانه شفیعی در اصفهان چاپ شده است.
۷۹- « حواشی بر کتاب زندگی نامه علامه مجلسی» از سیّد مصلح الدین مهدوی که به سال ۱۳۷۸ش چاپ شده است.
۸۰- « مناهج المعارف» نیای گرامی اش، سیّد ابوالقاسم خوانساری که دفتر نخست آن با تصحیح و تحشیه استاد در اصفهان چاپ شده است.
۸۱-« حواشی و تعلیقات بر اعیان الشیعه» امین عاملی.
۸۲- «حواشی و تعلیقات بر الکنی و الالقاب» محدث قمی.
۸۳- «حواشی و تعلیقات بر ریحانه الادب» مدرس تبریزی.
۸۴- «حواشی و تعلیقات بر بغیه الوعاه سیوطی».
۸۵- حواشی و تعلیقات بر« امل الآمل» شیخ حر عاملی( روضاتی، ۱۳۳۲، ص۲۲۵).
۸۶-« مجموعه مکاتبات و مراسلات»، بسیاری از علما و محققان و نویسندگان مشهور ایرانی و عرب با استاد روضاتی مکاتبه داشته و وی نیز از دوران جوانی تا اواخر عمر خود با علما و دانشمندان حوزوی و دانشگاهی و محققان علوم اسلامی نامه نگاری نموده است. مکاتبات، مجموعه ای ارزشمند و دربردارنده نکات علمی، تاریخی، ادبی و رجالی گرانقدری است. شخصیت هایی که با ایشان مکاتباتی داشته اند، عبارتند از: جلال الدین همایی، آیت الله آیت الله   چهارسوقی ، حضرت آیت الله  مرعشی نجفی، سیّد محمّد صادق بحرالعلوم، سیّد مصطفی خوانساری، دکتر ایرج افشار، رضا استادی، محمّد رازی، عبدالعزیز طباطبایی، شیخ محمّد حسن آل یاسین، ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، سیّد علی فانی، سیّد محمّد علی امام، شیخ آقا بزرگ تهرانی، حضرت آیت الله     بروجردی، سیّد هبه الدین شهرستانی و پروفسور هانری کربن. بخشی از این نامه ها با نام « اسنادی از خاندان روضاتیان» به کوشش دکتر رسول جعفریان به سال۱۳۸۲ چاپ شد.
۸۷- « مجالس اهل ایمان در مساجد و تکایای اصفهان»، آگهی های فوت علما و شخصیت های علمی و مذهبی و نیز بعضی از بانوان خاندان های علمی اصفهان است و در طول شش دهه توسط استاد جمع آوری شد و در برخی موارد یادداشتهای مفیدی نیز افزوده است. این اثر ارزشمند به عنوان اسناد تاریخی حاوی اطلاعات گران قیمتی است و گوشه ای از تاریخ شصت ساله اصفهان را نشان می دهد.

احوال شخصی و اوصاف اخلاقی

آیت الله  سیّد محمّد علی روضاتی از دودمان اصیل و بیت شریف صاحب روضات بود که پدران و نیاکانش نسل اندر نسل از فقها و محدّثان نامدار امامیه و صاحب احوال معنوی و فضایل اخلاقی بوده اند. وی پس از درگذشت نیای مادری اش آیت الله     چهارسوقی ، نسبت به انجام وظایف دینی و آداب شرعی احساس تکلیف بیشتری کرد و مدت ها تا اوایل انقلاب در منزل خود به همراه دوست و یار دیرینه اش شیخ محمّد مهدی نواب لاهیجی به رتق و فتق امور و حوایج شرعی مردم و تنظیم اسناد شرعی و اجرای صیغه نکاح اشتغال داشت. تا حدود سال ۱۳۶۰ش نیز به امامت جماعت و ارشاد مردم و وعظ و خطابه در مسجد جدّش، میرزا محمّد هاشم مجتهد چهارسویی پرداخت و گاهی با یاد آن ایام، پیرامون منبرهای جذاب و زحماتی که برای امورات مسجد و مطالعه جهت ارائه منبرهای مفید و سودمند کشیده بود، سخن می گفت.
آیت الله روضاتی عالم دینی و مردمی بود؛ از اوضاع و احوال مردم آگاهی داشت و گاه از وضع نابسامان اقتصادی و انحطاط اخلاقی جامعه گله مند بود. تا پیش از بیماری آخر که منجر به فوت جانگدازش شد، پیاده روی روزانه اش ترک نشد؛ هر روز یک ساعت از منزل خود تا خیابان ها و چهار راه های اطراف مانند چهار راه وفایی یا خیابان طالقانی یا مسجد لنبان پیاده روی می کرد و به هنگام بازگشت، مواد خوراکی و سایر مایحتاج خود را تهیه و به منزل می برد. به هنگام قدم زدن دوست می داشت تنها باشد و از اینکه دنبال او راه بیافتند یا همراهی اش کنند جلوگیری می نمود. اهالی محل و کسبه احترام ویژه ای برای او قائل بودند و از مشکلات خود با او سخن می گفتند و درد دل  می کردند. استاد نیز گاهی که خسته می شد داخل  مغازه بعضی از کسبه بر روی صندلی استراحت می کرد. او به آنچه می گفت ایمان داشت و سخن کم می گفت اما آنچه می فرمود با تحقیق و دقت و متانت همراه بود، بر حفظ باورهای درست و اصیلی که یک شیعه باید بدان ها معتقد باشد، تأکید بسیاری داشت و همواره از علما و دانشمندانی که دغدغه حمایت از اصول عقاید شیعی درست داشتند، تحسین و تمجید می نمود. نوشته های او دارای فضای روحانی و دینی و باورمندی بود و همواره در دل تحقیقات و آثارش پیام دفاع از حریم ولایت اهل بیت موج می زد، بدون آنکه ذره ای از دقت و ظرافت علمی کارهایش کاسته شود. دلیل اصلی علاقه و حمایتش از روضات الجنات را- علاوه بر اینکه آن را افتخار بزرگ خاندان و میراث جاودانه جد امجدش می دانست- دفاع صاحب روضات از باورهای اصیل شیعی و پیروی از ولایت اهل بیت می دانست که همچون شمعی در جای جای روضات می درخشد. تعصب خاصی بر لزوم رعایت حجاب کامل شرعی بانوان و رعایت شؤون اخلاقی آقایان داشت. به طلاب و حوزویان در خصص رعایت آداب دینی و حفظ شؤون اخلاقی و پاسداشت حرمت یک عالم دینی در میان مردم هشدار می داد. به هنگام بیرون شدن از منزل و نیز سوار شدن بر اتومبیل، آیات و ادعیه وارده را با تلفظ صحیح به دقت و شمرده قرائت می فرمود و خود از کتاب دعایی که گلچینی از ادعیه مجربه توسط نیاکانش جمع آوری شده بود به هنگام ادای فرائض با معبود بی نیاز مناجات می نمود. استاد بویژه در دو سه دهه آخر حیات، در مجالس و همایش ها و بزرگداشت ها شرکت نجست و اجازه نداد که برای خودش نیز نکوداشتی برگزار گردد. بیشترین وقت او به مطالعه و تحقیق و تعلیق و تحشیه و تألیف می گذشت. سالیان متمادی روزهای جمعه پذیرای دوستان و شاگردان خود بود و بخشی از متن نهج البلاغه را بر پایه چند متن قدیمی و اصیل  همراه با برخی از آقایان، تصحیح می نمود و نسخه بدل ها بدقت با متن مقابله می شد. سپس به گفتگو با دوستانش می پرداخت و با طرح پرسشهای مختلف ادبی، حدیثی، تفسیری، کلامی و فلسفی، حضار و مخاطبان خود را به فکر وامی داشت و با پاسخ های آنها بحث و گفتگو ادامه پیدا می کرد و از هر دری سخنی به میان می آمد. خود شخصاً از مهمانانش پذیرایی می کرد و به کسانی  که می خواستند بخاطر رعایت حال استاد، تعارفات معمول را بجا آوردند و از استاد پذیرایی کنند، همواره این حدیث را قرائت می فرمود که: « لا تکرم المرء فی بیته». برای زندگی شخصی افراد حرمت بسیاری قائل بود و با رفتار و کردارش به اطرافیان نشان می داد که زندگی خصوصی و وسایل شخصی هر فرد محترم بوده و نباید در آن بدون اجازه صاحبش تصرفی صورت گیرد.

آیت الله   روضاتی در کلام بزرگان

۱- استاد همایی در دوران نوجوانی و جوانی محقق روضاتی به سال ۱۳۶۶ق چنین می نویسد: « بهترین یادگاری که از او [میرزا محمّد هاشم] باقی مانده، پسرش آقا میرزا محمّد علی روضاتی است که در قم به تحصیل اشتغال دارد و عن قریب چراغ دودمان خواهد شد»( همایی، ۱۳۹۰، ص۴۹۷) و در اثر دیگر خود باز چنین نوشته است: « از وی [میرزا محمّد هاشم] یادگاری گرانبها [ آقا میرزا محمّد علی روضاتی] مانده که امید ترقی در وی بسیار است»( همان، ۱۳۸۱، ص۳۶۵). در نامه های بعدی، استاد همایی از علامه روضاتی به حضره السیّد الفاضل الجلیل النبیل […] و حضره السیّد السدید الفاضل الوحید الفرید» یاد کرده است (اسنادی از خاندان روضاتیان، ص۳۲۷-۳۲۸).
۲- شیخ آقا بزرگ تهرانی به مناسبت تألیف کتاب فهرست کتب خطی علامه روضاتی:« یک نوع از تصنیف بی نیاز از توصیف است، که از ابتکارات ذهن وقّاد و خاطرات قریحه نقاد، و از رشحات قلم وحید زمانه و فاضل یگانه، دانشمند ارجمند و سیّد بزرگوار سعادتمند سمّی دو نور نبوت و ولایت، و راهنمای طریق هدایت است که خدایش از چشمهای بدبین محروس دارد و به ثواب های دنیوی و اخروی مخصوص فرماید، چقدر سزاوار می باشد که سایر فضلای این عصر […] تأسی به این وجود محترم نمایند »( مقدمه فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان، ۱۳۴۱ش، ص۱).
۳- میرزا محمّد علی معلم حبیب آبادی در متن اجازه نقل حدیث به سیّد محمّد علی روضاتی در تاریخ۱۳۸۵ق : « استجاز منی السیّد الاجل الامجد و الفقیه الفاضل الاوحد افضل احبنا الماضین […] سمیّنا الاقا الاعظم الروضاتی […] و ذلک لحسن ظنه سلمه الله تعالی و نظر لطفه علی و إلاّ فان لی رتبه الاستجازه فکیف الاجازه و قد اوجبت لی حقوقه الکثیره علی اطاعه امره المطاع و ان کان هو منی لایستطاع فانه منذ سنین فی داره الشریفه انزلنی و من مکتبه النفیسه مکنّنی الاوهی خزانه تحتوی علی نسخ کثیره تبلغ عدّتها الی الاف من الکتب  و الرسائل المضبوطه من المطبوعه و المخطوطه» ( امالی، مخطوط).
۴- آقا سیّد عبدالله ثقه السلام در اجازه نقل حدیث به مرحوم روضاتی در تاریخ۱۳۷۳ق:« السیّد الفاضل الادیب والعالم اللبیب سبط الحجتین و نور النیرین ذوالحسب العالی والنسب المتعالی المحلا بانواع الفضائل والغریق فی بحر الفواضل السیّد محمّد علیاً…» ( ابن رضا، ج۳، ص۲۲۴).
۵- حاج آقا رحیم ارباب در اجازه به مرحوم روضاتی در تاریخ۱۳۷۷ق:« قره عینی و من یجری مجری الولد منی حباله و حبا لوالده الماجد العلامه اعلیالله   مقامه فی دارالکرامه و هو جناب العالم الجلیل والسیّد السند السدید الاقا میرزا سیّد محمّد علی الروضاتی ادامالله توفیقه ارجو ان یکون من هؤلاء الابرار الاجلاء الذین فضلالله   مدادهم علی دماء الشهداء…» (روضاتی، ۱۳۹۰، ص۵۰۲).
۶- میرزا محمّد طهرانی عسکری در اجازه به مرحوم روضاتی در تاریخ ۱۳۷۰ق: « السیّد العلامه الحبرالمتبحر الفهامه سیّد العلما العاملین جمال المله و الدین…»( ابن رضا، ص۲۲۶).
۷- آقای سیّد هبه الدّین شهرستانی در اجازه به آقای روضاتی در تاریخ۱۳۷۱ق. :« العالم الفاضل و المحدث الکامل، ممتاز الافاضل، علم الاعلام و زبده المجتهدین الکرام، رکن الاسلام…» ( روضاتی، ۱۳۳۲، ص۲۲۹).

همسر و فرزندان

آیت الله   روضاتی با بنی اعمام خود از خاندان موسوی الغروی، از احفاد جدش  آیت الله   آقا میر سید محمد هاشم مجتهد چهارسوقی  پیوند زناشویی برقرار کرد. پدر همسر ایشان دانشمند جلیل القدر آقای حاج سید محمد هاشم موسوی الغروی (۱۳۲۶-۱۴۰۳ق) بن میرزا سید جمال الدین بن علامه سید محمد هاشم چهارسوقی  بود. برپایه نوشته علامه روضاتی« صبیه کریمه بزرگتر مرحوم آقای حاج سید محمد هاشم موسوی الغروی علویه متولده دهم صفر۱۳۵۹ مطابق آخرین روز سال ۱۳۱۸ش به چهارده سالگی و ماه شعبان المعظم ۱۳۷۳( فروردین۱۳۳۳ش) به حباله نکاح مسودانی اوراق پریشان درآمد و چهل و دو سال معتکف بیت و متکفل همه امور زندگی از پرستاری، تربیت و تعلیم فرزندان و تربیت و تنظیم و سامان کارهای سبک و سنگین خانه و خانه دار می بود، در نهایت عفاف و کفاف و کمال عزت و شرافت و ایثار و اقتدار، بدان حد که عموم خدمات علمی و دینی و آنچه تا کنون بدست این ضعیف نوشته و طبع و نشر شده همه از برکت حیات پربار آن سیده عزیزه فاضله بوده است. یگانه فرزند ذکور امیر سید حسن و دکترای دانش فیزیک را به ثمر رسانیده متأهل ساخت (همسر ایشان دختر دانشمند جلیل القدر جناب آقای دکتر سید مهدی کیوانی استاد تاریخ) و چهار کریمه فاضله را (که همگی دارای تحصیلات عالیه دانشگاهی هستند) همچنان تا به خانه بخت روانه کرد (دامادهای گرامی جناب آقای حاج آقا رضا فشارکی، جناب آقای سید اکبر امامی، جناب آقای دکتر سید ابراهیم نوریان و جناب آقای دکتر سید محمد مرندی) و شش تن نواده عزیز خود را دید و تا توان داشت به اصلاح امور آنان نیز رسید. عاقبت پس از تحمل چند سال بیماری مهلک پر مشقت و آزار رخت از جهان ناپایدار درکشید و پگاه روز آدینه سیزدهم محرم الحرام ۱۴۰۷ق/ ۱۱ خرداد ۱۳۷۵ش جان به جان آفرین سپرد و پیکر پاکش در اندرون حرم شریف امامزاده ابوالعباس واقع در شهرک خوراسگان از محلات شرقی اصفهان به خاک رفت غفرا… لی ولها» ( روضاتی، ۱۳۸۶، ص۱۵۱-۱۵۲).

وفات و مدفن

علامه روضاتی پس از فوت همسر گرامی اش در سال ۱۳۷۵ش سالیان متمادی  با آلام و رنج های مختلف کنار آمد. هراز گاهی ناراحتی های مانند سردرد و درد در ناحیه پا و کمر به سراغ او می آمد ولی او مقاومت نمود و لحظه ای از مطالعه و تأمل و تألیف و تحقیق غافل نبود. اما متأسفانه بیماری آخر لاعلاج بود و به گونه ای غافلگیرانه و حیرت آور استاد را از پا درآورد و سرانجام صبح روز پنج شنبه ۲۹ تیر۱۳۹۱ش/ ۲۹ شعبان۱۴۳۳ در ساعت هفت و پانزده دقیقه صبح دیگر صدای نفس استاد شنیده نشد و جان به جان آفرین تسلیم نمود و خاندان و شاگردان و دوستانش را در اندوهی بس عمیق فرو برد.
پیکر استاد روضاتی را در عصر همان روز در منزل شخصی اش غسل دادند و پس از تشییع، به تخت فولاد اصفهان برده،. نماز بر پیکر ایشان توسط عموزاده اش حضرت حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای حاج سید عبدالحسین روضاتی خوانده شد و در تکیه نیاکانش صاحب روضات* داخل بقعه جنب قبور جده و مادر گرامی اش به خاک سپرده شد.

منابـع:

*سیّد مهدی ابن الرضا، ضیاءالابصار، ج۳، قم۱۳۸۲ش؛
*جویا جهانبخش، مقاله « استاد بزرگوار ما علامه روضاتی در اسنادی از خاندان روضاتیان»،به کوشش رسول جعفریان، قم۱۳۸۲ش؛
*سیّد محمّدعلی روضاتی، شرح روضات الجنات، اصفهان۱۳۴۱ش؛
*همو، زندگانی آیت الله چهارسوقی، اصفهان۱۳۳۲ش؛
*همو، مجالس اهل ایمان، اصفهان ۱۳۸۶ش؛
*همو، فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان، اصفهان۱۳۴۱ش؛
*همو، الدلیل الاحسن للاخ الفاضل المظاهری الحسن، مخطوط؛
*همو، دومین دوگفتار، اصفهان۱۳۸۶ش؛
*همو، هدیه نجفیه، در هفده رساله فارسی، مشهد۱۳۷۵ش؛
*همو، جامع الانساب، اصفهان۱۳۳۵ش؛
*همو، مرآه الزمن او الوجیزه المستحسن فی الاجازه الی سیّدنا  فقیه الامامی، در فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت الله حاج سیّد حسن فقیه امامی، دفتر اول، سیّد صادق حسینی اشکوری، قم۱۳۸۸ش؛
*همو، فهرست کتب خطی اصفهان،ج۱، اصفهان۱۳۸۶ش؛
*همو، فهرست کتب خطی اصفهان، ج۲،اصفهان۱۳۸۹ش؛
*همو، تکمله الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱و۲، تهران۱۳۹۰ش؛
*همو، تکمله طبقات اعلام الشیعه، تهران۱۳۹۱ش؛
*همو، رساله داوودیه، مجله میراث جاویدان، سال دوم، شماره دوم، تهران۱۳۷۳ش؛
*محمّدرضا زادهوش،« تبارشناسی سادات موسوی»، مجله میراث جاویدان،ش۵۶، تهران۱۳۸۵ش؛
*محمّدعلی معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، ج۱و۸، پاورقی های آیت الله روضاتی، اصفهان۱۳۳۷و۱۳۸۱ش؛
*همو، امالی، مخطوط؛
*جلال الدین همایی، تاریخ اصفهان( مجلّد ابنیه و عمارات)، چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران۱۳۸۱ش؛
*همو، تاریخ اصفهان، چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران۱۳۹۰ش.

منبع: سایت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی؛علی کرباسی زاده اصفهانی