کارکردها و پیامدهای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه

اشاره

در متون اسلامی، نتایج و پیامدهای مهمی برای امر به معروف و نهی از منکر بیان شده است. در این میان، آن چه مهم است نوعی پندار زدایی از آثار و تبعات سویی بوده است که مردم از عمل به این فریضه تصور می کرده اند؛ زیرا اجرای این فریضه می تواند به ایراد صدمات و لطمات جسمی و اقتصادی به شخص آمر و ناهی منتهی شود و این امر می تواند رادع و مانع مهمی در عمل به این فریضه باشد. در کلمات گهر بار پیشوایان دینی به شدت با این پندار مبارزه شده است که در این مقاله به این موضوع پرداخته شده است.

امام علی(علیه‌السلام) می فرماید: «به درستی که امر به معروف و نهی از منکر دو خصلت اند که نه مرگ کسی را نزدیک می کنند و نه روزی کسی را می کاهند»؛ (علامه مجلسی، ۱۳۷۴، ج ۱۰۰: ۸۹).

به موازات این پندارزدایی، سعی پیشوایان دینی بر این بوده است که با بیان نتایج بسیار مطلوب و مؤثر این فریضه، مردم را به اجرای آن ترغیب و تشویق نمایند که این خود بیان گر «نقش تبلیغات سازنده در سیاست جنایی اسلام»، است. در این جا به اجمال برخی از این نتایج و پیامدها که در کلمات معصومین (علیهم‌السلام) به آن ها تصریح شده است ، اشاره می کنیم:

۱. جلوگیری از پرورش و سلطه کژروان و مجرمان

در علوم جنایی و جرم شناسی این نکته به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است که محیط اجتماعی می تواند محل رشد و پرورش مجرمان باشد ، درست همانند محیط کشت برای میکروب ها. کسانی که استعدادهای لازم برای ارتکاب اعمال مجرمانه را دارند ، اگر بدون هیچ گونه مقاومتی از ناحیه جامعه روبه رو شوند ، فرصت لازم برای به فعلیت رساندن اندیشه های شریرانه خویش را بیش تر مهیا می بینند. طبیعی است پیامد چنین روندی جز افزایش بزه کاری و افزایش شمار مجرمان و منحرفان و حاکمیت و سلطه آن ها نخواهد بود . به عکس ، اگر هر یک از اعضای اجتماع این مسئولیت را بر دوش خود احساس کند که باید در مقابل منکرات و ناهنجاری ها به شکلی هر چند با کم ترین مرتبه آن بایستد، فرصت های تبهکاری و کژروی از دست این گونه اشخاص گرفته می شود و پرورش و رشد آن ها متوقف می گردد و وقتی تعداد منحرفان و مجرمان کاهش یافت ، جلوی تسلط و حاکمیت آن ها نیز گرفته خواهد شد . به همین جهت این فریضه رادع و مانع مهمی در مقابل سفیهان و بی خردان و مجرمان می باشد .

نتیجه دیگری که متفرع بر کاهش تعداد مجرمان و منحرفان است ، کم شدن میزان بزه کاران و بزه دیدگان در جامعه است . جرم (بزه ) و بزه کاری و بزه دیدگی سه حلقه مرتبط و متصل با یکدیگر است که افزایش و کاهش هر یک در دیگری مؤثر است .

۲. پیش گیری از رواج نابهنجارها در جامعه

امر به معروف و نهی از منکر ، در هر مرتبه ، بیان گر حساسیت اجتماع در مقابل اعمال زشت و نابهنجار است . این حساسیت وقتی به شکل مؤثری ظاهر گردد ، راه را بر رواج ناهنجاری ها در جامعه می بندد. به عکس ، وقتی جامعه ای در مقابل نابهنجاری ها، هیچ گونه مخالفتی نشان ندهد یا حساسیت ها و مخالفت ها بسیار ضعیف باشد زمینه ترویج و تثبیت ناهنجاری ها فراهم می گردد و در این جا است که چه بسا ناهنجاری ها شکل هنجار به خود می گیرد و «منکرات» در پوشش معروف ظاهر می شود. در روایتی از امام صادق(علیه‌السلام) آمده است که پیامبر(ص) فرمود: «چگونه خواهد بود حا ل شما هنگامی که زن های شما تبهکار و جوانانتان فاسد شوند و امر به معروف و نهی ا ز منکر نکنند؟ شخص پرسید: آیا چنین وضعی پیش خواهد آمد؟ پیامبر(ص) فرمود: آری و از این بدتر پیش خواهد آمد. چگونه خواهد بود حال شما آن گاه که یکدیگر را به کارهای بد امر و از کارهای نیک منع کنید؟! شخص پرسید: آیا چنین وضعی هم پیش می آید؟ فرمود: آری، از این هم بدتر. چگونه خواهد بود حال شما هنگامی که معروف ها را منکر و منکر ها را معروف ببینید!»؛ (علامه مجلسی، ۱۳۷۴، ج ۵۲: ۱۸۱).

ممکن است گفته شود برای مقابله با رواج ناهنجاری ها چه ضرورتی به مداخله اجتماع است، چون وقتی دولت به عنوان نماینده اجتماع به طور قوی وارد عرصه شود بساط ناهنجاری ها برچیده خواهد شد، اما نکته مهم این است که بدون حضور و مداخله اجتماع در عرصه برخورد با مجرم و پیش گیری از جرم، اقدامات حکومتی نیز کارایی لازم را نخواهد داشت و در این جا حکومت علاوه بر آن که ناتوان جلوه می کند که این خود از موجبات افزایش جرایم است بیش تر به عنوان مزاحم حقوق و آزادی های فردی تلقی می شود تا نهادی که عهده دار هدایت صحیح اجتماع به سمت نیکی ها است ! در واقع ، حساسیت جمعی و مشارکت شهروندان است که اقدامات نظارتی و کنترلی حکومت را کارآمد می سازد.

۳. زمینه سازی برای رواج هنجارها و دعوت به نیکی ها

از کارکردهای مهم امر به معروف و نهی از منکر فراهم سازی زمینه عمل به هنجارها و تقویت هنجارهای مورد نظر جامعه اسلامی و عمل به نیکی ها است؛ وقتی اعضای اجتماع مراقب هم بوده و یکدیگر را سفارش به حق و نیکی نمایند و از بدی و زشتی بازدارند ، این خود به تدریج زمینه نهادینه شدن و رسوخ نیکی ها در روح و روان افراد را فراهم می آورد ، به خصوص اگر آن چنان که باید و شاید به این فریضه عمل شود و آداب و سنن آن (که علاوه بر عمل کردن آمر به مفاد آن چه امر می کند و دست کشیدن از آن چه خود از آن نهی می کند ، شامل تکنیک های روان شناختی و جامعه شناختی دقیقی است که در شکل تعامل و کنش آمر ظاهر می گردد) رعایت شود. آن چه از عمل به این فریضه به دست می آید نیروی عظیمی است که پشتوانه اجتماعی دارد و می تواند بسیاری از هنجارها را در ذهن و روان افراد درونی سازد و از این طریق راه عمل به دیگر واجبات و سنن الهی (هنجارهای دینی در جامعه اسلامی ) را فراهم آورد. این کارکرد مهم امر به معروف و نهی از منکر است که آن را از دیگر آموزه های سیاست جنایی و حتی از منظری کلان، دیگر آموزه های اسلام متمایز و منحصر به فرد می سازد. امام علی(علیه‌السلام) در این باره می فرماید : «تمام کارهای نیک و جهاد در راه خدا، در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر هم چون قطره ای است در برابر دریای پهناور»؛ (همان، ج ۱۰۰: ۸۹) .

امام باقر(علیه‌السلام) نیز می فرماید : «به درستی که امر به معروف و نهی از منکر واجبی بزرگ است که با آن سایر واجبات بپا داشته می شود؛ (کلینی، ۱۳۶۳، ج ۵: ۵۵).

۴. اصلاحات همه جانبه

آثار امر به معروف و نهی از منکر تنها به فراهم آوردن زمینه عمل به واجبات الهی و اقامه آن ها محدود نمی شود ، بلکه آثار اقتصادی ، اجتماعی ، امنیتی و سیاسی نیز به دنبال دارد.امام باقر (علیه‌السلام) می فرماید : «علت این که این آموزه در همه این زمینه ها کارساز است علاوه بر ارتباط و به هم پیوستگی همه حوزه های اجتماعی (به معنای عام ) این است که این فریضه ، فریضه ای عام است که همواره و در همه زمینه ها وجود دارد و تنها محدود به بعد دینی و مذهبی (به معنای اخص ) نمی شود ؛ بایستی با ناهنجاری و زشتی در هر بخش مقابله کرد. بدیهی است لازمه چنین کاری شناخت هنجارها و ناهنجارها در هر حوزه ای است و البته این امری است که تخصصی شدن امر به معروف و نهی از منکر را نیز طلب می کند».

 ویژگی های منحصر به فرد امر به معروف و نهی از منکر درسیاست جنایی اسلام

با توجه به مجموع آن چه تاکنون پیرامون آموزه امر به معروف و نهی از منکر گفته شد و با توجه به کلیت مباحثی که در سیاست جنایی مطرح می شود ، می توان ویژگی های منحصر به فرد این آموزه را به شرح زیر تبیین کرد:

کارآیی امربه معروف و نهی از منکر در تمامی مراحل شکل گیری عمل مجرمانه

هر عمل مجرمانه خواه در مدت زمانی کوتاه انجام گیرد یا به نتیجه رسیدن آن نیازمند زمانی طولانی باشد ، در فرایندی خاص شکل می گیرد که آن را «مسیر» عمل مجرمانه می نامند که خود متشکل از اعمالی است که به لحاظ حقوقی تمامی آن ها قابل مجازات نیست ؛ به همین جهت گفته شده است که حقوق جزا به افراد آماده شدن و فکر کردن درباره اعمال مجرمانه و حتی انجام برخی مقدمات کار را می دهد. از این نظر نمی توان از حقوق جزا انتظار پیش گیری ریشه ای از وقوع جرم را داشت. در میان آموزه های سیاست جنایی اسلام ، برخی آموزه ها تنها مراحل پیش از وقوع جرم را پوشش می دهد ؛ مانند بسیج امکانات آموزشی و توان مند کردن نظام آموزش و پرورش ، آموزش تربیت صحیح فرزندان و … ؛ نظام بی همتای تربیت اسلامی به قدری ظرافت ها و نکته سنجی ها را در تربیت صحیح فرزندان مورد توجه قرار داده است که استخراج ، نظام مندی و آموزش آن ها به خانواده ها می تواند سبب ایجاد تحولی عمیق و همه جانبه در اجتماع گردد. با مطالعه یافته های جرم شناسی امروز می توان عمق اثر بخشی برخی از توصیه های اسلام نظیر محبت ورزی نسبت به فرزندان ، جدا سازی بستر خواب کودکان از والدین و دیگر فرزندان، تکریم فرزندان و لزوم آموزش آن ها را دریافت، گرچه اثرات توصیه های دیگر نظیر تغذیه حلال در معرض پژوهش قرار نگرفته است .

برخی از آموزه های سیاست جنایی اسلام تنها مرحله پس از وقوع جرم را شامل می شود، مانند تعقیب، محاکمه و مجازات مجرمین ، و برخی دیگر تنها خاص زمان وقوع جرم می باشد، مانند دفاع مشروع، اما در میان همه آموزه ها، امر به معروف و نهی از منکر آموزه ای است که تنها به یک مرحله خاص، اختصاص ندارد، بلکه سه مرحله یاد شده را پوشش می دهد. تحلیل نوشته های موجود در باب شرایط امر به معروف و نهی از منکر ، حکایت از آن دارد که برخی این آموزه را به مرحله پس از وقوع جرم اختصاص می دهند. اما با توجه به توضیحاتی که ارایه شد ، جای تردید نیست که اسلام همواره بر نوعی کنترل و نظارت اجتماعی غیر رسمی و عمدتاً غیر سرکوب گر توجه دارد تا شخص در پرتوی این مهم و به لحاظ نوع تعاملی که با جامعه پیدا می کند و نیز با توجه به نیاز وی به اجتماع و حفظ جایگاه اجتماعی خویش، دست از ارتکاب جرم یا تداوم و استمرار آن بردارد و با باز خورد منفی ای که اجتماع به او می دهد ، از انجام عمل شوم خویش پشیمان گشته و تا حدی تاوان عمل خویش را بپردازد. بنابراین نمی توان گفت این آموزه تنها خاص یک مرحله از وقوع جرم است . از این رو اگر نشانه های روشنی بر وقوع جرم در آینده نزدیک وجود داشت باید مداخله کرد و البته نوع و مصداق امر به معروف و نهی از منکر در این مرحله با آن چه در مرحله وقوع یا پس از وقوع جرم رخ می دهد متفاوت است.

منبع:

پایگاه اطلاع رسانی حوزه