وحی

زمان مطالعه : 6 دقیقه

توسط : رحمت الله ضیایی

0 نظر

اشاره:

وحی ارتباطی معنوی بین شخص پیامبر با عالم غیب است که در نتیجه آن پیام الهی به پیامبر منتقل می‌شود. در این ارتباط، گاه واسطه‌ای در کار است و گاهی بدون هیچ واسطه‌ای، انتقال پیام انجام می‌شود. این فرایند که در اصطلاح علم کلام، وحی تشریعی و رسالی نامیده می‌شود، مخصوص پیامبران است و با الهام و تحدیث تفاوت دارد. در دوره معاصر، این بحث مورد توجه متفکران قرار گرفته است و تحلیل‌های جدیدی از فرایند وحی ارائه شده است که بیشتر بر اساس تجربه دینی است.

مفهوم‌شناسی

وحی از نظر لغوی، به معنای اشاره سریع(۱) سرعت(۲) و القای پنهانی مطلبی به دیگران(۳) آمده است.

در اصطلاح دینی، ارتباطی معنوی بین شخص پیامبر با عالم غیب است و در آن، پیام خداوند به پیامبر منتقل می‌شود. نتیجه این فرایند، آگاهی قطعی‌ای است که از ناحیه خداوند، به برخی از انسان‌های برگزیده عطا می‌شود.(۴)

کاربردهای قرآنی کلمه وحی

این لفظ در قرآن کریم در موارد متعددی به کار رفته است که عبارتند از:

اشاره پنهانی مانند داستان حضرت زکریا (مریم:۸۵)

فَخَرَجَ عَلَی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَی إِلَیهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُکرَهً وَعَشِیا (ترجمه: پس، از محراب بر قوم خویش درآمد و ایشان را آگاه گردانید که روز و شب به نیایش بپردازید.)( ۱۹–۱۱)

هدایت غریزی مانند هدایت طبیعی زنبور عسل

وَأَوْحَی رَبُّک إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یعْرِشُونَ (ترجمه: و پروردگار تو به زنبور عسل وحی (=الهام غریزی ) کرد که از پاره‌ای کوه‌ها و از برخی درختان و از آنچه داربست (و چفته سازی ) می‌کنند، خانه‌هایی برای خود درست کن.)( ۱۶–۶۸)

هدایت طبیعی در مورد الهام بر جمادات

وَأَوْحَی فِی کلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا (ترجمه: در هر آسمانی کار (مربوط به ) آن را وحی فرمود.)( ۴۱–۱۲)

القای وسوسه‌ها و ترفندهای شیطانی

کذَٰلِک جَعَلْنَا لِکلِّ نَبِی عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یوحِی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ (ترجمه: و بدین گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطان‌های انس و جن برگماشتیم. بعضی از آن‌ها به بعضی، برای فریب (یکدیگر)، سخنان آراسته القا می‌کنند.)( ۶–۱۱۲)

الهام و القای مطلبی از جانب خداوندی به غیر پیامبران:

وَأَوْحَینَا إِلَی أُمِّ مُوسَی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیمِّ (ترجمه: و به مادر موسی وحی کردیم که: «او را شیر ده، و چون بر او بیمناک شدی او را در نیل بینداز.)( ۲۸–۷)

وحی تشریعی بر پیامبران:

وَلَقَدْ أُوحِی إِلَیک وَإِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِک لَئِنْ أَشْرَکتَ لَیحْبَطَنَّ عَمَلُک وَلَتَکونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ (ترجمه: قطعاً به تو و به کسانی که پیش از تو بودند وحی شده است: «اگر شرک ورزی حتماً کردارت تباه و مسلماً از زیانکاران خواهی شد.)( ۳۹–۶۵)

ویژگی‌های وحی

وحی بر پیامبران (وحی تشریعی) دارای چندین ویژگی است؛ از جمله:(۵)

در این فرایند، آموزه‌هایی توسط یک معلم و واسطه غیر بشری به رسولان ابلاغ می‌شود:(۶)

إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحى*عَلَّمَهُ شَدیدُ الْقُوى‏ (ترجمه: این سخن بجز وحیى که وحى مى‏‌شود نیست. آن را (فرشته‏) شدید القوى به او فرا آموخت.)( ۵۳–۵)

در بیشتر موارد، فرایند ابلاغ پیام الهی به بندگان توسط فرشته وحی صورت می‌گرفته است:(۷)

نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمینُ‏ (ترجمه: «روح الامین» آن را بر دلت نازل کرد.)( ۲۶–۱۹۳)

حالت توجه شخص پیامبر به این است که این فرایند، ناشی از تخیل شخصی خودش نیست و منشأ آن از بیرون خودش است.(۸)

شیوه انتقال وحی

انتقال وحی به پیامبران (وحی تشریعی) به چند صورت روی داده است. این شیوه‌ها در آیه ۵۱ سوره شورا ذکر شده است:

وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یکلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولاً فَیوحِی بِإِذْنِهِ ما یشاءُ إِنَّهُ عَلِی حَکیم (ترجمه: و هیچ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید جز (از راه‏) وحی یا از فراسوی حجابی، یا فرستاده‏‌ای بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحی نماید. آری، اوست بلندمرتبه سنجیده کار.)( ۴۲–۵۱)

صحبت کردن خدا با پیامبرش بدون هیچ واسطه ای(وحی مشافهی) در خواب یا بیداری؛(۹) مانند رویای صادقه حضرت ابراهیم مبنی بر قربانی کردن اسماعیل.(۱۰) و یا وحی زبور به حضرت داوود.(۱۱)

از بیرون حجاب و به صورت مخفیانه؛ مانند وحی بر موسی در کوه طور که بواسطه درخت بوده است.(۱۲)

از طریق واسطه‌ای غیر بشری یعنی جبرئیل یا روح یا فرشته‌ای دیگر.(۱۳)

در فرق این سه قسم گفته شده که قسم۱، ناظر به القای بی‌واسطه معارف به قلب است و نه کلامی است و نه واسطه‌ای دارد؛ اما دو قسم دیگر، هم وحی کلامی هستند و هم باواسطه. در قسم۲، وحی کلامی از طریق واسطه‌ای انجام می‌گیرد که واسطه، خودش درکی از وحی ندارد و منتقل‌کننده وحی نیست بلکه فقط وحی از طریق آن به پیامبر می‌رسد(مانند درخت در وحی به حضرت موسی در طور) اما در قسم۳ واسطه خودش وحی را درک کرده و به اذن الهی به پیامبر می‌رساند(ماننده وحی از طریق جبرئیل به پیامبر(ص)).(۱۴)

تفاوت با الهام و وحی تسدیدی

مراد از وحی تسدیدی، نوعی الهام و وحی غیر تشریعی بر انسان‌های کامل است که به “وحی تسدیدی و تأدیبی” معروف است.(۱۵)

در این موارد، حقیقتی از جانب خداوند در قلب و روان فردی که شایستگی دریافت آنرا دارد القا می‌شود. در این موارد بدون آنکه ارتباط کلامی برقرار شود و از طریق دستگاه شنوایی صدایی شنیده شود، انسان به صورت ناخوداگاه از این امر قلبی خود تبعیت می‌کند. مانند داستان مادر حضرت موسی که به او الهام شد تا فرزند شیر خوارش را در رود نیل بیندازد (۱۶) و یا الهامی که بر امامان معصوم (۱۷) و اولیای الهی می‌شود. (۱۸)

این وحی، برای بیان احکام شریعت نیست، بلکه دستورالعملی شخصی، رهنمودی اجتماعی، خبرهایی از حوادث آینده یا نازل کردن آرامش و اطمینان و مواردی از این قبیل است که موجب استحکام و اطمینان قلبی فرد می‌شود. (۱۹)

تفاوت با وسوسه شیطانی

القائات شیطانی نیز گرچه همانند وحی پرشتاب، پنهانی و مرموز است، اما تفاوت الهام‌های الهى با وسوسه‌های شیطانى در این است که در هنگام دریافت الهام و وحی الهى، حالت انبساط خاطر و نشاط به شخص دست می‌دهد. در حالیکه وسوسه شیطانی به‌جهت عدم هماهنگی با فطرت اولیه انسان، هنگامی که روی می‌دهد، احساس یک نوع گرفتگى و ناراحتى در شخص ایجاد می‌شود. (۲۰)

مباحث معاصر

تا قرن شانزدهم میلادی، اعتقاد به غیبی بودن وحی، میان دانشمندان غربی رواج داشت. ولی با گسترش یافتن علوم تجربی و تفکرات مادی‌گرایی، برخی، فراطبیعی(ماوراء‌طبیعی) بودن وحی را انکار کردند. ابتدا آن‌را امری خرافی دانستند، ولی با رواج علم ارواح در سال ۱۸۴۶ در آمریکا، گروهی از آنان در حقیقت وحی تجدید نظر کرده و آنرا مطابق اصول علم تجربی روان شناختی، حالات روانی و حس ششم انسان و نتیجه بلوغ این افراد می‌دانستند.(۲۱)

عده‌ای دیگر از دانشمندان غربی بر اساس تلقی یکسان‌انگاری تجربه دینی و وحی معتقد شدند که انسان مطابق طبیعت خود در پی رفع نیازهای خویش است. اما مشکلاتی مانند تبعیض در جهان طبیعت، نقص معرفتی و اخلاقی بشر، احساس تنهایی و مشکلاتی از این قبیل، اموری نیستند که دغدغه همه انسان‌ها باشند. بنابراین انسان‌هایی با روحیات متعالی که دغدغه‌های بزرگی دارند، به تدریج از اجتماع کناره گیری نموده و متوجه عالم بالاتر می‌شوند. آنان بر اثر انجام ریاضت‌ها و تمرین‌های خاص، واجد حالاتی می‌گردند که انسان‌های دیگر از آن محروم و بی‌خبرند.(۲۲) بر این اساس، دین، تجربه روحی و اجتماعی پیامبر است و کلام خداوند همان کلام پیامبر است. وحی تابع پیامبر است و به تبع بسط شخصیت پیامبر، بسط می‌یابد.(نیازمند منبع)

در دوره معاصر، مباحث جدید و تبیین‌های نوینی از پدیده وحی و فرایند آن ارائه شده است. در جهان عرب، نصر حامد ابوزید، محمد ارکون، فضل الرحمن پاکستانی، حسن حنفی، محمد خلف اللّه و در ایران عبدالکریم سروش و مجتهد شبستری به ارائه تفسیری جدید از وحی پرداخته‌اند.(۲۳)

با اینکه این دیدگاه‌ها، به یک صورت نیست و با هم اختلاف نظرهای جدی دارند، اما اکثر این نظرات، در دو چیز اشتراک نظر دارند. یکی آنکه به متون دینی، بیرون از حوزۀ انسانی و جدا از تاریخ و فرهنگ انسانی نگاه نمی‏‌شود(نه نگاه فرابشری و ماورائی) و همه می‌خواهند به گونه‏‌ای به نقش «انسان» در آن تأکید کنند و دیگر اینکه وحی، برگرفته از حقایق و گزاره‏‌ها نیست، بلکه از سنخ مواجهه و تجربۀ باطنی تلقی می‌شود.(۲۴)

مباحث مطرح شده از سوی این افراد، با مخالفت طرفداران دیدگاه رایج روبرو شد.(نیازمند منبع)

پی نوشت ها:

راغب اصفهانی، مفردات، ۱۴۱۲ق، ص۸۵۸
فراهیدی، العین، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۲۱
ابن منظور، لسان العرب، ۲۰۰۰م، ج۳، ص۳۷۹.
طباطبایی، وحی یا شعور مرموز، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۴
مطهری، نبوت، ۱۳۷۳ش، ص۸۱-۸۴.
مطهری، نبوت، ۱۳۷۳ش، ص۸۲-۸۳.
مطهری، نبوت، ۱۳۷۳ش، ص۸۴.
مطهری، نبوت، ۱۳۷۳ش، ص۸۴.
صدوق، التوحید، ص۲۶۴
سوره صافات، آیه۱۰۲.
بیضاوی، تفسیر البیضاوی، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۹۷.
سوره قصص، آیه۳۰.
قمی، تفسیر قمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۲۷۹؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۷۴؛ مطهری، نبوت، ۱۳۷۳ش، ص۸۱-۸۴
ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی، ۱۳۸۵ش، ص۶۲-۶۸.
طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۳۷۳
سوره قصص، آیه ۲۸
آملی، تفسیر المحیط الأعظم، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۴۴۶
صدرالمتألهین، تفسیر القرآن الکریم، ۱۳۶۶ش، ص۱۰۰؛ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ص۳۹۳
جوادی آملی، ادب فنای مقربان، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۴۱
داورپناه، انوار العرفان، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۳۷۰.
دایره المعارف القرن العشرین، ج۱۰، ص۷۱۲-۷۱۹
علی دشتی، ص۴۳
«چرایی اقبال نواندیشان معاصر به وحی‌شناسی و قرآن‌پژوهی»، پایگاه فرهنگ و علوم انسانی
«چرایی اقبال نواندیشان معاصر به وحی‌شناسی و قرآن‌پژوهی»، پایگاه فرهنگ و علوم انسانی

منابع

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، ۲۰۰۰م.
آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیرالقران الکریم(جلد۷)، بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
آملی، سید حیدر، تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم، تهران: چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ سوم، ۱۴۲۲ق.
بیضاوی، عبدالله بن عمر، تفسیر البیضاوی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۱۰ق.
جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم: نشر اسراء، چاپ پنجم، ۱۳۸۸ش.
فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم: نشر هجرت، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
داور پناه، ابوالفضل، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات صدر، ۱۳۷۵ش.
دشتی، علی، بیست و سه سال.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات فی غریب القرآن، بیروت: دار العلم، ۱۴۱۲ق.
ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی، قم، انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۵ش.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، قم: نشر بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۶