بررسی هویت انسان از دیدگاه روانشناسی اسلامی

هویت انسان یکی از موضوعات مهم در حوزه انسان شناسی است. «هویت واقعی انسان» مربوط به فعل و انفعال بین نیروی فطرت می باشد. اگر عقل فطری (فطرت) بر شهوت غلبه نماید می تواند آن را کنترل نماید و در این حال «انسان کنترل شده» یا «متقی» به وجود می آید که می تواند با قرار دادن خود در داخل سیستم ایدئولوژی توحیدی، به اطمینان کامل دست یابد و به «نفس مطمئنه» تبدیل شود.

مقدمه و درآمدی بر هویت انسان

قبل از تبیین موضوع هویت انسان، لازم است در مورد ساختار حیاتی انسان، توضیحاتی داده شود. در این زمینه دو نظریه متفاوت وجود دارد: برخی وجود «عامل غیر ملکولی» در ساختار وجودی انسان را نفی نموده و برخی دیگر بر این باورند که علاوه بر ملکول ها یک «عامل غیر شیمیایی» نیز در ساختار وجودی انسان وجود دارد. در نوشتار حاضر، «مفهوم هویت انسان» با توجه به هر دو نظر بررسی می شود.

هویت مولکولی

از دیدگاه «نظریه مکانیستی حیات» انسان و سایر موجودهای زنده جز مجموعه های مولکولی چیز دیگری نیستند و تمام فعل و انفعال های زیستی روانی و اجتماعی انسان از همین مجموعه های مولکولی سرچشمه می گیرند. به این ترتیب در کشف «عامل اصلی هویت» از دیدگاه آنها فقط مولکول ها را می توان معرفی کرد و در حقیقت هویت انسان فقط در «هویت ملکولی» خلاصه می شود.

با توجه به مشخص بودن خواص فیزیکی و شیمیایی ملکولها و ترکیب های ناشی از آنها این نظریه برای ارائه تفسیری قابل قبول در مورد هویت انسان، با تناقض رو به رو است و یک بار دیگر عدم واقع گرایی و باطل بودن این نظریه اثبات می شود.

مجموعه هویت ملکولی و غیر مولکولی

طیف مقابل نظریه مکانیستی حیات، نظریه هایی هستند که معتقدند علاوه بر ملکولها، یک «عامل غیرشیمیایی» نیز در انسان وجود دارد که در این مورد می توان به نظریه «اصالت روان»و نظریه «کلیه گرایی اشاره کرد. در این نظریه ها، ضمن توجه به ملکولها این اعتقاد وجود دارد که موجودات زنده و از جمله انسان، تنها از عناصر ملکولی و ترکیب های شیمیایی ناشی از آن تشکیل نشده اند.

این مکاتب بر وجود یک عامل واقعیت یا «هویت غیرملکولی به نام «روان» تاکید می نمایند که عامل حیات انسان و ارتباط های ملکولی می باشد. بدیهی است از دیدگاه این مکتب، وجود «هویت ملکولی» در انسان و سایر موجودات زنده نفی نمی گردد؛ زیرا سلامت «هویت ملکولی» و تعادل در آن برای دستیابی به سلامت روانی ضروری است.

با بررسی زیست شناسی روانشناسی جانوران و فیزیولوژی انسان، «روان» را می توان با عنوان «عامل حیات» مطرح کرد که ده مشخصه برای آن وجود دارد و در اینجا لازم است به یکی از آنها اشاره شود:

اگر با اغماض نسبی تمام سلول های بدن را حاوی ۲۰۰ تریلیون بدانیم مجموع ملکولهای بدن انسان ۲۰۰۰۰ تریلیون تریلیون نامتجانس به دست می آید. در این حال باید پرسید عاملی که موجب هماهنگی و یکپارچگی این تعداد ملکول نامتجانس می گردد و یک سازمان زیستی به نام انسان را به وجود می آورد چیست چگونه هویت انسان واحدی که تا پایان عمر و تا ابد ثابت باقی می ماند به وجود می آید آیا این عامل می تواند شیمیایی باشد اگر این عامل شیمیایی است نوع آن چیست؟

تا آنجا که مطالعات علمی ـ تخصصی نشان می دهد تاکنون هیچ محققی عامل شیمیایی خاصی را به عنوان «عامل ایجاد هویت انسان» معرفی نکرده است. به نظر میرسد بررسی منصفانه در این مورد ما را به غیر شیمیایی و غیر مادی بودن عامل حیات رهنمون می سازد؛ زیرا کنار هم قرار گرفتن ملکولهای مختلف موجب بروز «پدیده حیاتی» و تمامیت موجود زنده نمی گردد. در حقیقت علم بیوشیمی نیز با تفسیر صرفا شیمیایی فعل و انفعال های حیاتی قادر به توجیه پدیده های شیمیایی نیست مگر آنکه «عامل حیات» را به عنوان یک «عامل غیرشیمیایی» به حساب آورد.

نقش «عامل حیات» در ساختار شخصیت

«عامل حیات» را می توان به جریان الکتریسیته تشبیه کرد. جریان الکتریسیته، قدرت راه اندازی و فعال کردن دستگاه های مختلف را دارد و خود نیز دارای اثرات اختصاصی است.

ارتباط «عامل حیات با ملکولها، منجر به بروز آثار حیاتی نیرو و تمایلات خاصی می گردد که در آموزش های اسلامی مجموعا به نام «شهوت» نامیده می شود و «عامل حیات» بدون تماس با ماده خود دارای هویت اختصاصی است که در مجموع در آموزش های اسلامی به نام «فطرت(عقل فطری) نامیده می شود.

سازمان شخصیت از دیدگاه مکتب روانشناسی اسلامی از دو عامل اصلی عقل و شهوت تشکیل شده است. بنا به تعریف امام علی(ع)، عقل دارای دو بعد «عقل مطبوع» یا «عقل طبیعی» و «عقل مسموع» می باشد. «عقل مطبوع با عنوان های «عقل فطری» فطرت و وجدان به کار می رود.

عقل مسموع با مفاهیم «عقل تجربی و اکتسابی به کار می رود و نتیجه کارکرد دستگاه اعصاب مرکزی است. ساختارهای فوق که عناصر سازنده هویت انسان می باشند، همگی متغیر هستند. یعنی در اثر عوامل داخلی و خارجی در هر لحظه ممکن است در معرض تغییرهای بسیار وسیع قرار گیرند. در نتیجه هویت انسان یک جنبه کاملا تغییرپذیر است و به منظور آشنایی و فهم این تغییرات و کشف «هویت ثابت انسان» لازم است عناصر فوق بررسی شوند.

فعل و انفعال های سیستم های فرعی ساختار شخصیت

سه سیستم فرعی شهوت، عقل فطری و عقل تجربی، بالقوه ساختار شخصیت انسان را تشکیل می دهند ولی بر حسب شرایط زمانی و مکانی عملکرد فرد، ارتباط سیستم های فرعی فوق متفاوت خواهد بود. در همه انسانها «عقل تجربی» نقش ارتباط دهنده آنها با دیگران و دنیای خارج را بر عهده دارد و مرکز آن مغز است. بیشترین تغییرات ناشی از نیروی دو سیستم فرعی عقل فطری و شهوت است که در عمل سه نتیجه کاملا متفاوت به صورت زیر به وجود می آورد:

الف. نیروی بیشتر عقل و حاکمیت آن بر شهوت که انسان برخوردار از خودکنترلی(متقی) را به وجود می آورد.

ب. نیروی بیشتر شهوت و حاکمیت آن بر فطرت که در انسان کنترل نشده قابل مشاهده است.

ج. نوسان نیروی عقل فطری و شهوت و در نتیجه وضع نوسانی در حاکمیت شهوت و عقل فطری بروز می کند.

در حالت اول، فطرت یا «عقل فطری»، بر شهوت حاکم شده و به وسیله عقل تجربی با دنیای خارج ارتباط دارد و هدف او دستیابی به رشد و قرب الهی تا بی نهایت است. مسیر حرکت از طریق انجام تکلیف در پیشگاه خداوند می گذرد. انجام تکلیف در پیشگاه خداوند در قرآن مجید با مفهوم «ذکر» مطرح شده است و چنین می بینیم: «آگاه باشید که با یاد خدا قلب ها آرام می گیرند»(رعد:۲۸).

امام صادق(ع)در ضمن تفسیر آیه فوق میفرماید: ذکر این نیست (که فقط) سبحان الله و الحمدلله بگویید بلکه ذکر خدا در مورد آنچه حلال کرده و آنچه حرام کرده می باشد.

می توان سیستم های ارتباطی انسان را به صورت زیر خلاصه نمود: سیستم ارتباطی انسان با خود، سیستم خانوادگی، سیستم علمی، سیستم شغلی، سیستم روابط دوستانه و گروهی، سیستم ارتباط با طبیعت، سیستم سیاسی ـ اقتصادی و سیستم ایدئولوژی. از دیدگاه مکتب روانشناسی اسلامی چنانچه انسانی هدفش دستیابی به رشد و قرب الهی تا بی نهایت باشد سیستم ایدئولوژی او الزاما باید «سیستم ایدئولوژی توحیدی» باشد و تمام سیستم های دیگر در داخل آن محاط باشند و به صورت «زیر مجموعه» قرار گیرند.

طبقه بندی «مفهوم هویت انسان»

بر اساس بحث هایی که تاکنون مطرح شدند به نظر میرسد هویت انسان در جنبه های زیر قابل طرح است:

۱-هویت حیاتی

در «طبقه بندی ابعاد روان» توسط امام علی(ع)، مفهومی تحت عنوان «روح عامل حیات» یا «روح البدن» مطرح شده است که خود «هویت حیاتی» انسان را به وجود می آورد. روح عامل حیات ناشی از وجود حیات در اسپرماتوزویید و اوول است که پس از لقاح جنین انسان را به وجود می آورد که پس از طی مراحلی دارای روح می باشد.

این واقعیت توسط امام سجاد(ع) مورد تاکید قرار گرفته است. باتوجه به کامل شدن ساختمان جنین در پایان چهار ماهگی روح عامل حیات که می توان از آن به «روح نباتی» تعبیر کرد تکامل می یابد و نیروی جدیدی در او شکل می گیرد که قدرت حیات و امکان تعقل به صورت بالقوه در او به وجود می آید.

امام سجاد(ع) اعلام میفرماید که اگر جنین در چهار ماهگی که قدرت حیات مستقل یافته، توسط کسی سقط شود، باید دیه یک انسان کامل را بپردازد. در نتیجه می توان استنباط نمود که هویت حیاتی او شکل گرفته است و این هویت تا آخرین لحظات حیات حتی در صورت ابتلای به زوال عقل باقی می ماند و تمام مقررات مربوط به حفظ حرمت هویت انسان در مورد او باید مراعات گردد.

باید بین «شخص» و «شخصیت» فرق قائل شد. وقتی در قرآن مجید و سیار متون اسلامی با عنوان های «انسان» «بشر» «بنی آدم» «ناس» «مر» و «مرئه» و ضمایر مربوط به آنها مطرح می شوند منظور «شخص» می باشد. انسان در داشتن اختیار مجبور است و حق انتخاب دارد و وقتی «انتخاب» خاصی را نمود دارای «شخصیت» مربوط به انتخاب خود می گردد و فرمول زیر قابل دفاع است:

شخصیت = انتخاب + شخص

شخصیت شامل عنوان هایی مانند مومن، منافق، کافر، متقی، غیرمتقی، مسلم، مشرک، مفسد، متکبر و…. می گردد.

برداشت فوق کاملا قابل دفع است؛ زیرا ممکن است فرد مهمی از دنیا برود. در این حال شخص او از بین ما رفته است ولی شخصیت او بر ما حاکمیت دارد. این روند را می توان به طور شاخص در مورد پیامبران الهی و امامان معصوم(ع) و به درجه پایین تری در مورد علما ملاحظه نمود. همچنین امکان دارد «شخص» مورد هجوم واقع شود و یا «شخصیت» او در معرض فشار قرار گیرد. هویت حیاتی همان «مفهوم شخص» می باشد.

۲-هویت عقلانی

هویت عقلانی از مهمترین ساحتهای هویت انسانی است. هویت عقلانی انسان مربوط به عقل تجربی او است. امام صادق (ع) مرکز عقل تجربی را در مغز معرفی می کند. سلامت هویت عقلانی موجب سپرده شدن مسئولیت به فرد می گردد و هر نوع اختلال در مغز و در نتیجه در عقل تجربی موجب سلب مسئولیت از انسان می گردد و حتی حق دخالت از اموال خویش را هم ندارد. معیارهای اختلاف در هویت عقلانی در آموزش های اسلامی با ضعف سفاهت جنون و «زوال عقل» مطرح شده اند.

۳-هویت واقعی

هویت انسان مربوط به فعل و انفعال بین نیروی فطرت می باشد. اگر عقل فطری بر شهوت غلبه نماید می توان آن را کنترل نماید و «انسان برخوردار از خود کنترلی» یا «متقی» به وجود می آید که می تواند با قرار دادن خود در داخل سیستم ایدئولوژی توحیدی به اطمینان کامل دست یابد و به «نفس مطمئنه» تبدیل شود.

چنانچه شهوت بر فطرت «عقل فطری» غلبه کند «قلب معکوس» و وارونه به وجود می آید که نسبت به انجام کار خیر بیگانه است و گنگ و کر و کور (صم بک عمی) می باشد و عامل هر فساد تباهی انحراف و جرم است.

از آن نظر مفهوم «هویت واقعی» برای این هویت برگزیده شد که پیامبر اسلام(ص) میفرماید: «البته خداوند به کردارها و پیکرهایتان را نمی نگرد و لکن دلها و نیت هایتان را می نگرد». امام علی(ع) انسانها را به دو بخش یعنی «موجودی که انسان است» و «موجودی که حیوان است» طبقه بندی می کند.

طبقه بندی فوق در ضمن ارشادی که حضرت علی(ع) به صورت زیر برای یکی از علمای یهود ارایه کرده است: «هرکس طبعش معتدل باشد مزاج او صفا یابد و هر کس مزاجش صفا یابد اثر نفس در او قوی گردد و هر کس اثر نفس در او قوی گردد به سوی آنچه ارتقایش دهد بالا رود و به اخلاق نفسانی متخلق گردد و هر کس به اخلاق نفسانی متخلق گردد موجودی انسانی شود نه حیوانی و به «بارگاه ملک» وارد شود و چیزی او را از این حالت برنگرداند». به نظر میرسد منظور از «نفس» در کلام فوق فطرت انسان و منظور اخلاق نفسانی اخلاق فطری و منظور از «بارگاه ملک» بارگاه خداوند باشد.

در این گفتار امام علی(ع) به لزوم تعادل در ابعاد مختلف هویت انسان تاکید می کند. بر این اساس انسان واقعی که در قیامت قابلیت توجه خداوند به او را دارد کسی است که فطرت(عقل فطری) خویش را بر شهوت غلبه دهد. در حالی که شهوت بر فطرت حاکم است در حقیقت او در این حال «حیوانی انسان نما» است و در «بعد حیوانی» قرار دارد و اگر این روند ادامه یابد عملا از هویت انسانی خود دور شده و در «بعد حیوانی» تثبیت شده است و به سمت سقوط و هلاکت پیش می رود.

۴-هویت خانوادگی

قرار گرفتن در فضای خانواده خاص موجب می گردد تا این نهاد به درجات مختلف بر فرد اثر گذارد و هویتی به نام «هویت خانوادگی» را به وجود آورد. علی(ع) در نامه خود به مالک اشتر نسبت به انتخاب مسئولان از بین «خانواده صالح» که نسبت به احکام اسلام آگاهی دارند تاکید می کند:

«و ایشان را از افراد آزمایش شده و دارای حیا از خانواده های صالح و پیشقدم در اسلام بخواه؛ زیرا آنها دارای اخلاق و خوهای گرامی تر و حیثیت درست تر و طمع کمتر و عاقبت اندیشی رساتر می باشند». پیامبر اسلام(ص) از ازدواج با دختران خانواده های ناصالح برحذر می دارد: «بپرهیزید از سبزه در محل جمع آوری کود حیوانی! پرسیده شد که منظور چیست؟ فرمود: زن زیبا در جایگاه بد».

۵-هویت علمی

در آموزش های اسلامی هویت علم و عامل به عنوان یک معیار شاخص مطرح شده است و در قرآن مجید آمده است: «آیا آنها که می دانند با آنها که نمی دانند یکسان هستند»(۱) چنانچه مشاهده می شود متفاوت بودن هویت آنها به عنوان یک امر بدیهی و فطری مطرح شده است. پیامبر اسلام(ص) نیز خیر و رشد را در عالم و متعلم (دانشمند و دانشجو) منحصر می داند و میفرماید در دیگران خیر و رشدی وجود ندارد.

۶-هویت شغلی

هویت شغلی یکی دیگر از ساحت های مهم در هویت انسان است. امام علی(ع) ارزش هر فرد را به کاری می داند که به خوبی انجام می دهد. بر این اساس انجام کار و اشتغال به شغل خاص «هویتی اختصاصی» برای هر فرد به وجود می آید که مردم او را با آن می شناسند.

۷-هویت ناشی از روابط دوستانه و گروهی

قرار گرفتن در یک گروه خاص ناشی از «تشابه ساختار شخصیتی» افراد می باشد در آموزش های فراوانی از پیامبر اسلام(ص) و امام معصوم(ع) بر هویت ناشی از روابط دوستانه و گروهی تاکید شده است. در آموزش های متعددی از پیامبر اسلام(ص) آمده است: «انسان با کسی است که دوست دارد. تو با کسی هستی که او را دوست داری». که پیام همه آنها این است که انسان با کسی است که او را دوست می دارد و می توان گفت هویت هر دو یکسان است.

۸-هویت ارتباط با طبیعت

نوع ارتباط با طبیعت موجب می گردد هویتی اختصاصی برای انسان به وجود آید. در قرآن مجید انواع شناخت به «شناخت های آفاقی» و «شناخت های انفسی» تقسیم شده اند: «به زودی نشانه های خود را در آفاق و در خود آنها نشان خواهیم داد تا برای آنها روشن شود که او حق است»(۲)

در قرآن مجید مطالعه طبیعت نمودی از خردمندی انسان تلقی شده است و در آ یات ۱۹۱ ـ ۱۹۰ سوره آل عمران چنین می بینیم: «در آفرینش آسمان ها و زمین و در پی یکدیگر آمدن شب و روز شگفتی هایی برای خردمندان است. کسانی که خداوند را (در همه احوال) ایستاده و نشسته و بر پهلو آرمیده یاد می کنند و در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند که پروردگارا این را بیهوده نیافریده ای پاک و منزهی. ما را از عذاب آتش دوزخ در امان بدار».

بدیهی است هویت افرادی با نوع تفکر ذکر شده با تفکر افرادی که شناخت آنها به صورت زیر در قرآن مجید ترسیم شده است به کلی متفاوت می باشد: «و گویند چیزی جز زندگی دنیوی در کار نیست که زنده می شویم و می میریم و چیزی که جز روزگار ما را نمی کشد»(۳)

۹-هویت سیاسی ـ اقتصادی

سیستم سیاسی ـ اقتصادی یکی از ماکرو سیستم های حاکم بر سایر سیستم های فرعی انسان می باشد و بر حسب حاکمیت یک رژیم خاص مشخص می گردد. پیامبر اسلام(ص) میفرماید که «مردم بر دین پادشاهان خود می باشند» و علی(ع) نیز میفرماید: «جز در مواردی که خداوند نگهدارد به طور قطع مردم با پادشاهان و دنیا می باشند».

در قرآن مجید در یک دید کلی احزاب به «حزب الله» و «حزب الشیطان» طبقه بندی شده اند و دو بعدی بودن انسان به این صورت نمود یافته است.(۴) از دیدگاه روانشناسی اسلامی هویت سیاسی یک انسان کنترل شده همان هویت دینی او است و شهید مدرس(ره ) می گوید «سیاست ما، عین دیانت ما و دیانت ما، عین سیاست ما است».

به طور خلاصه هویت سیاسی مخصوصا در شرایط زمانی ما، یک واقعیت ثابت شده است و تمایل افراد به گروه های مختلف آنها را در گروه خاص اجتماعی جای می دهد و با مطالعه حزب و گروه مورد علاقه فرد می توان هویت فرد را به مقدار زیادی کشف نمود. هویت سیاسی تا اندازه ای به هویت روابط دوستانه و گروهی شباهت دارد ولی قوی تر از آن است.

۱۰-هویت دینی

سیستم ایدئولژی، قویترین سیستم در انسان است که تمام سیستم های او را تحت پوشش قرار می دهد و تمام سیستم های دیگر، تحت تاثیر آن هستند و از آن رنگ می پذیرند.

«اریک فرام» می گوید: «از آنجا که نیاز به یک نظام جهت گیری و اعتقادی جز ذاتی هستی انسان است می توان به حدت و شدت این نیاز پی برد. به راستی هیچ منبع قدرتی قویتر از آن در بشر وجود ندارد. نیاز به دین یعنی نیاز به یک الگوی جهت گیری و مرجعی برای اعتقاد و ایمان. هیچ کس را نمی توان یافت که فاقد این نیاز باشد». او در تعریف دین می گوید:

«هر سیستم فکری یا عملی مشترک بین یک گروه که الگوی جهت گیری و مرجع اعتقاد و ایمان افراد آن گروه باشد. در واقع هیچ فرهنگی در گذشته یافت نمی شود که دین به معنی وسیع فوق در آن جایی نداشته باشد. به نظر هم نمیرسد که در آینده فرهنگی غیر از آن بتواند به وجود آید».

از دیدگاه روانشناسی اسلامی انسان در انتخاب دین آزاد است و در قرآن مجید آمده است: «در قبول دین اکراهی نیست (زیرا) راه درست از راه انحرافی روشن شده است»(۵) ولی به منظور دستیابی انسان به رشد تطبیق رفتار اداری با آموزش های توحیدی باید طبق آموزش های آخرین پیامبر خدا باشد: «هر کس جز دین اسلام دینی را انتخاب کند هرگز از او پذیرفته نخواهد شد(۶)

تعهد مومن نسبت به انجام کامل دستورهای خداوند موجب می شود تا هویت پایداری در او به وجود آید. «قرآن مجید(۷) دین خدا با مفهوم «صبغه: رنگ» مطرح شده است و این بدان معنی است که تمام رفتارها و سیستم های اساسی زندگی انسان با ایمان باید رنگ الهی داشته باشد و طبق اوامر و نواهی خداوند باشد(۸)

«هویت واقعی» انسان مربوط به فعل و انفعال بین نیروی فطرت است که ساختار شخصیتی و نوسانات آن را انعکاس می دهد. «روان» با عنوان «عامل حیات» عامل ایجاد هویت انسان است. و قطعا یک عامل غیر شیمیایی است. عوامل و عناصر سازنده «هویت انسان» همگی متغیرند و هر لحظه ممکن است در معرض تغییرات گسترده ای قرار گیرند ولی هویت ثابت انسان «متقی» با حاکمیت فطرت در مسیر ایدئولژی توحیدی وی را به «نفس مطمئنه» تبدیل می کند.

جمع بندی

هویت انسان از نگاه روانشناسی اسلامی، در ابعاد گوناگونی قابل طرح است. هویت حیاتی، عقلانی، واقعی و خانوادگی از جمله مهمترین مباحث در حوزه هویت انسان بود که به آنها اشاره شد. آنچه از آموزه های اسلامی با رویکرد روانشناسی بدست می آید این است که هویت انسان، به منزله پازلی است که از کنار هم قرار گرفتن ابعاد گوناگون آنها، هویت انسانی به معنای واقعی کلمه کامل و یکپارچه شکل می گیرد.

پی نوشت ها

۱-زمر/۹

۲-فصلت/۵۳

۳-جاثیه/۲۴

۴-مائده/۵۶ و مجادله/۲۲

۵-بقره/۲۵۶

۶-آل عمران/۸۵

۷-بقره/۱۳۸

۸-رعد/۲۸

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی؛ سید ابوالقاسم حسینى؛  ۱۳۸۸/۰۳/۲۴ (حوزه نت)