نماز، آیین عبادت در همه ادیان ابراهیمی

نماز به عنوان یک نیایش منسجم و هدف دار، سابقه ای بس طولانی در ادیان ابراهیمی دارد و می توان آن را به عنوان قدیمی ترین عبادتی ذکر کرد که در تمام دوران گذشته حضور داشته است. با این که نماز یک جنبه فراگیر در ادیان ابراهیمی دارد، صورت و کیفیت آن در همه موارد یکسان نمی باشد. با این اوصاف یک چیز در همه آنها مشترک است و آن اعتقاد به مخاطبی مافوق بشریت است که با او سخن می گوید و از او در امور مادی و معنوی استمداد می جوید.

اشارات قرآن به نماز در ادیان ابراهیمی

توجه‌ به‌ این‌ نکته‌ لازم‌ است‌ که‌ گزاردن‌ نماز اختصاص‌ به‌ مسلمانان‌ ندارد، بلکه در همه شرایع‌ و ادیان ابراهیمی – در هر یک‌ به‌ نحوی‌ خاص‌ – به‌ نماز توجه‌ شده‌، و بدین‌ وسیله‌ ارتباط بنده‌ با پروردگار برقرار شده‌ است.

قرآن‌ مجید از زبان‌ ابراهیم‌ (ع‌) خواسته او را چنین‌ بازگو می‌ کند: «رَبِّ اجْعَلْنی‏ مُقیمَ الصَّلاهِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏»[۱]، «پروردگارا مرا و ذریه مرا از برپای‌ دارندگان‌ نماز قرار ده»‌؛ و درباره اسماعیل‌ (ع‌) در قرآن آمده‌ است‌ که‌: «وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاهِ وَ الزَّکاهِ»[۲]، «اهل‌ خود را به‌ نماز و زکات‌ امر می‌کرد»؛ همچنین خداوند به‌ مریم ‌(ع‌) چنین‌ دستور می ‌دهد: «برای‌ یاد من‌ اقامه نماز کن‌» و می فرماید: «یا مَرْیَمُ اقْنُتی‏ لِرَبِّکِ وَ اسْجُدی وَ ارْکَعی‏ مَعَ الرَّاکِعین»[۳]، و از زبان‌ عیسی‌ (ع‌) چنین حکایت می کند: «أَوْصانی‏ بِالصَّلاهِ وَ الزَّکاهِ ما دُمْتُ حَیًّا»[۴]، «خداوند مرا به‌ اقامه نماز و پرداخت‌ زکات‌، تا زنده‌ هستم‌، دستور داد».

خداوند در میثاقی‌ که‌ از بنی‌ اسرائیل‌ گرفت‌ و وظایفی‌ که‌ برای‌ ایشان‌ تعیین‌ کرد، یکی‌ هم‌ اقامه نماز و ایتاء زکات‌ بود: «وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَ بَنی‏ إِسْرائیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاَّ قَلیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُون»[۵]، «[به یاد آورید] آنگاه که از بنى اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و تهى دستان نیکى کنید و با مردم به زبان خوش سخن بگویید و نماز را به پا دارید و زکات بدهید، سپس جز اندکى از شما، [همگى] اعراض کنان، روى برتافتید». همچنین خداوند به‌ پیامبرش‌ حضرت‌ محمد (ص‌) می‌ فرماید: «اهل‌ خود را به‌ نماز امر کن»‌.[۶] باز می فرماید: «انجام‌ دادن‌ کارهای‌ نیکو و اقامه نماز را به‌ ایشان‌ [پیامبران‌] وحی‌ کردیم».[۷]

۱. نماز در آیین یهود

در آیین یهود که یکی از سه شاخه بزرگ ادیان ابراهیمی است، هدف خلقت همانا پرستش خداوند از طریق اطاعت و عمل به شریعت و رعایت تقوا و پاکی است تا بشر کامل تر شود و در حد توان، شبیه خدا شود.[۸] در این میان، نماز در آیین یهود، وسیله ارتباطی محکمی بین انسان و خدا است. در این رابطه انسان خود را موجود بی نهایت کوچکی می داند که در مقابل نیرویی بی نهایت بزرگ به مدح و ستایش، و در یک کلام به گفت و گو می پردازد. انسان به وسیله نماز خواسته های خود را با خدا مطرح می کند؛ به گونه ای که نقطه امید و اجابت نیازهای مادی و معنوی اش فقط خداست. خدا از ما می خواهد که او را عبادت کنیم، اما نه به خاطر خود عبادت، بلکه اثر عبادت در شکل گیری شخصیت انسان مورد ملاحظه است.[۹]

اهمیت نماز در تلمود

در اهمیت نماز، تلمود چنین می گوید: ایمان به عالی ترین وجه هنگام دعا کردن و نماز خواندن جلوه گر می شود. زیرا آن کس که به خدا علاقه، و صمیمانه ایمان دارد، به حضور پروردگار دعا می کند و حاجات خود را از او می خواهد. دعا کردن و نماز خواندن تنها برای رفع حاجات نیست. دعا و نماز در حقیقت عبارت است از رابطه ای صمیمانه بین آفریدگار و آفریده که انسان به وسیله آن از اعماق قلب با خالق خویش سخن می گوید. از این رو دعا و نماز هم به درگاه خداوند مقبول و خوشایند است و هم به انسان کمک می کند تا غم از دل بزداید و بار روح را سبک تر سازد. گفته شده که خداوند مشتاق شنیدن دعا و نماز عادلان و نیکوکاران است و حتی دعا و نماز نیکوکاران به پارو تشبیه شده است. کلمه «عتر» به معنای پارو است و همان حروف عتر، ریشه فعل دعا کردن و نماز خواندن را دارد. بنابراین همان طور که پارو محصول را زیر و رو کرده و آن را از جایی به جای دیگر منتقل می سازد، به همان ترتیب، دعا و نماز عادلان و نیکوکاران خشم و غضب خداوند را به رحمت مبدل می کند.[۱۰]

اجتماع در کنیسه برای نماز

نماز به دو صورت فرادا و نیز جماعت برگزار می شود. نماز در آیین یهود، گر چه می تواند به صورت فرادا خوانده شود، اما در نوشته های ربی ها (پژوهشگر: مرجع دینی در جامعه یهودی) مدام بر اهمیت عبادت های عمومی و دسته جمعی در کنیسه تأکید شده است؛ آن سان که در تلمود سفارش شده دعا و نماز فقط در صورتی مورد اجابت قرار می گیرد که در کنیسه خوانده شود.[۱۱]

کنیسه، نهاد عام یهودیت است که در خلال اسارت بابلی در قرن شش قبل از میلاد به وجود آمده است.[۱۲] در آن هنگام نقش کنیسه به صورت محل اجتماع یهودیان بود. این الگو پس از تخریب دومین معبد در سال ۷۰ م توسعه و تکامل یافت و در نتیجه به صورت مرکزی برای دعا و نیایش اهالی یک محل و خواندن اسفار و … درآمد.[۱۳]

اوقات نماز در آیین یهود

نماز طبق زمان های برگزاری مراسم عمومی قربانی در معبد سامان یافت؛ مراسمی که یکی از ارکان مهم آن خواندن دعای قربانی بود.

یک، دعا به هنگام طلوع فجر به عنوان قربانی صبح گاه، که اینک برای اقامه نماز اصطلاحاً تفیلای شحریت نامیده شد و زمان مجاز برای اقامه آن، یک ساعت قبل از طلوع آفتاب تا حدود چهار ساعت پس از آن است.

دومین زمان قربانی به وقت نیم روز مینحا بود که اینک با نام تفیلای مینحا از آن یاد می شود. زمان مجاز برای اقامه آن نیم ساعت پس از ظهر شرعی تا دقایقی پس از غروب آفتاب است.

تفیلای شامگاه، وقت سومی است که در زمره اوقات نمازهای رسمی آیین یهود به شمار می آید. خواندن تفیلای شامگاه از غروب آفتاب تا قبل از سپیده دم روز بعد است. تفیلای شامگاه البته با زمان های قربانی یادشده رابطه مستقیمی ندارد و با وجود نزاع هایی در این باره از دیرباز تاکنون به عنوان وقت سوم نماز در آیین یهود پذیرفته شده است[۱۴]

در زمان دانیال آن هنگام که در بابل در تبعید به سر می برد رسم دعا بوده است، چنان که می خوانیم: «وی هر روز سه مرتبه زانو می زد … و به پیشگاه خدایش دعا می کرد ….. چنان که پیش از آن عادت او بوده».[۱۵] داوود نیز تصریح می کند: «اما من نزد خدا فریاد می کنم و خداوند مرا نجات خواهد داد شامگاهان و صبح و ظهر شکایت و ناله می کنم و او آواز مرا خواهد شنید».[۱۶]

۲. نماز و نیایش در مسیحیت

مسیحیت دومین شاخه بزرگ ادیان ابراهیمی است؛ و عهد جدید، کتاب مقدس مسیحیان، شامل چهار انجیل می باشد. در اناجیل گوناگون از زبان عیسی (ع) آداب نماز و دعا به صورت های مختلف نقل شده است که نشان از تأکید آن حضرت و شاگردانش بر دعا و نماز است.[۱۷]

در منابع مسیحی واژه prayer به دعا نماز و ذکر معنا می شود و باید از روی قرائن موجود حدس بزنیم که منظور نماز است یا دعا. البته در اکثر موارد واژه supplication صرفاً برای دعا استفاده می گردد.

در مسیحیت می گویند انسان سه دشمن اصلی دارد: شیطان، جسم و دنیا؛ سه سلاح نیز برای این سه دشمن وجود دارد: نماز علیه شیطان، روزه علیه جسم، و راستی علیه دنیا. همچنین به دلیل اینکه مسیحیان محتوای تورات را در مورد نیایش می پذیرند، بسیاری از نیایش های آنان برگرفته از مزامیر داود (ع) و برخی دعاهای عهد عتیق است.

در تمام ادیان الهی نماز وجود داشته و در آموزه های مسیح نیز بوده، اما در طول تاریخ و در اثر تحریف هایی که در این دین الهی صورت گرفت، عملا از عرصه دینی مسیحیان حذف شده است و در دین فعلی مسیحیت، عملی شبیه نماز مسلمانان وجود ندارد؛ ولی اگر نماز را به معنای عام آن که هر گونه نیایش و دعا و سخن گفتن با خدا را شامل می شود در نظر بگیریم، در دین فعلی مسیحیت نیز چنین اعمال و رفتاری وجود دارد. از این رو، در قاموس کتاب مقدس در بخشی تحت عنوان «نماز و نیایش» آمده است: نماز از جمله واجبات دینی همه روزه تمام ملل و مذاهب است، چه به صورت منفرد و چه به صورت جماعت. مقصود از نماز، صحبت داشتن و گفتگو کردن با خدا و خواستن احتیاجات و اظهار تشکر و امتنان برای الطاف و مراحم حق تعالی می باشد».[۱۸]

در مجموع مسیحیان در کتاب های خود کتاب مخصوصی برای نماز و نیایش دارند، اما برای اقامه نماز و نیایش شروطی را قائل نیستند؛ صبحگاه به اقامه نماز و نیایش می پردازند[۱۹]؛ شامگاه نیز قبل از آن که به رختخواب بروند، به اقامه نماز می پردازند و در نماز به سپاس گزاری و شکر الهی برای نعمت های آن روز، و نیز به استغفار از گناهان آن روز می پردازند. اگر به اوقات خاص نماز و نیایش در مسیحیت توجه شود این نکته را می فهمیم که ارتباط با خدا در این زمان ها باعث می شود که انسان خود را در محضر خداوند ببیند و در اعمال خود مراقبت نماید.

۳. نماز در اسلام

قرآن کریم، کتاب مقدس سومین شاخه بزرگ ادیان ابراهیمی، خطاب به مسلمانان می فرماید: «حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاهِ الْوُسْطى‏ وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتین»[۲۰]، «بر همه نمازها مواظبت نمایید [به ویژه] بر نمازِ میانه و فروتنانه براى خدا به پاخیزید».

در یکی از اشارات قرآن به سنت نماز در ادیان ابراهیمی نیز حکایت شده است که لقمان این گونه به فرزند خویش درباره نماز نصیحت کرد: «یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاهَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُور»[۲۱]، «فرزندم، نماز را به پاى دار و امر به معروف و نهى از منکر کن و بر آنچه [از آسیب و سختى ها] که به تو رسد، شکیبایى نما؛ زیرا اینها از کارهاى مهم [زندگى] است».

از این آیه، ضمن اینکه می توان اهمیت نماز را برداشت کرد، برخی از ثمرات و فواید عملی نیز قابل استفاده است. از همین روست که در تفسیر این آیه آمده است که لقمان به فرزند خویش خطاب کرد: ای پسرک من نماز را برپادار چرا که نماز مهمترین پیوند تو با خالق است. نماز قلب تو را بیدار و روح تو را مصفا و زندگی تو را روشن می سازد. و آثار گناه را از جانت می شوید پرتو نور ایمان را در سرای قلبت می افکند و تو را از فحشاء و منکرات باز می دارد.[۲۲]

نماز علاوه بر اینکه از بعد دینی، بازدارنده از گناهان و و عاملی در جهت محو معاصی و مغفرت و آمرزش الهی است، از بعد اخلاقی نیز وسیله ای در جهت پرورش فضایل اخلاقی و تکامل معنوی انسان است. نماز خودبینی و کبر، که منشأ بسیاری از رذایل اخلاقی است، را از بین می برد و به سایر رفتارهای آدمی در زندگی ارزش و روح می دهد. نماز انسان را به حیاتی پاک دعوت کرده و روح انضباط را در انسان تقویت می کند.[۲۳]

نتیجه گیری

نماز سنت مشترک ادیان ابراهیمی است که در هر کدام از آنها با آداب و رسوم خاصی به پا داشته و از طریق آن خداوند متعال پرستش می شود. با وجود تفاوت هایی که در ادیان ابراهیمی در این باره وجود دارد، یک چیز در همه آنها مشترک است و آن اعتقاد به مخاطبی مافوق بشریت است که با او سخن می گویند و از او در امور مادی و معنوی استمداد می جویند. بنابراین می توان گفت پیامبران ادیان ابراهیمی اصل پرستش را به مردم نیاموختند، بلکه نوع پرستش و آداب آن را برای مردم بیان نمودند. از طرفی قابل ذکر است که در بین ادیان ابراهیمی تنها دین حق، اسلام است که پرستش و عبودیت حقیقی را به بهترین شکل ممکن و با کامل ترین آداب و رسوم ارائه می دهد.

پی نوشت ها

[۱] . ابراهیم‌/۴۰

[۲] . مریم‌/۵۵

[۳] . آل‌ عمران‌/۴۳

[۴] . مریم‌/۳۱

[۵] . بقره‌/۸۳

[۶] . طه‌/۱۳۲

[۷] . انبیاء/۷۳

[۸] . Jacobs, 1973: 180

[۹] . Jacobs, 1973: 183

[۱۰] . کهن، گنجینه ای از تلمود، ص۱۰۰

[۱۱] . کهن، گنجینه ای از تلمود، ص۱۰۳

[۱۲] . هینلز، فرهنگ ادیان جهان، ص۵۲۳

[۱۳] . هینلز، راهنمای ادیان زنده، ج۱، ص۱۰۰

[۱۴] . اشتاین سالتز، سیری در تلمود، ص۱۵۷

[۱۵] . عهد عتیق، دانیال ۶: ۱۱، ١۴

[۱۶] . عهد عتیق، مزامیر ۵۵: ۱۷، ۱۸

[۱۷] . لوقا ۱۱: ۱؛ مرقس ۱۱: ۲۵

[۱۸] . هاکس، قاموس کتاب مقدس، ص۸۸۷

[۱۹] . مرقس ۱: ۳۵

[۲۰] . بقره/۲۳۸

[۲۱] . لقمان/۱۷

[۲۲] . مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۷، ص۵۲

[۲۳] . عزیزی، تفسیر و پیام آیات نماز، ص۱۰۰

منابع

۱. قرآن کریم

۲. اشتاین سالتز، آدین، سیری در تلمود، قم، ادیان و مذاهب، چاپ اول، ۱۳۸۴ش

۳. رضایی، عبدالعظیم، اصل و نسب و دین های ایرانیان باستان، تهران، نشر در، چاپ دهم، ۱۳۹۳ش

۴. سیار، پیروز، عهد جدید بر اساس کتاب مقدس اورشلیم، تهران، نشر نی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش

۵. سیار، پیروز، عهد قدیم بر اساس کتاب مقدس اورشلیم، تهران، نشر نی، چاپ دوم، ۱۴۰۰ش

۶. عزیزی، عباس، تفسیر و پیام آیات نماز، تهران، انتشارات نبوغ، چاپ سوم، ۱۳۷۸ش

۷. کهن، آبراهام، گنجینه ای از تلمود، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۸۲ش

۸. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۳۶۳ق

۹. هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۸۳ش

۱۰. هینلز، جان راسل، راهنمای ادیان زنده، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۵ش

۱۱. هیتلز، جان راسل، فرهنگ ادیان جهان، قم، ادیان و مذاهب، چاپ اول، ۱۳۸۶ش

۱۲. Jacobs, Louis (1973). A Jewish Theology, published by Darton Longman & Todd Ltd

منبع مقاله | اقتباس از:

۱. باقریان، لعیا، بررسی چگونگی نماز در ادیان الهی، دو فصلنامه علمی تخصصی معارف فقه علوی، ویژه نامه همایش ملی نماز، تعالی اجتماعی و فردی، اردیبهشت ۱۳۹۷ش

۲. سلیمانی، حسین، قاسمی، مهدی، نماز در آیین یهود، پژوهش های ادیانی، سال اول، ش۲، زمستان ۱۳۹۲، ص۱۱۷-۱۳۸