نقش والدین در آموزش و جذب فرزندان به نماز

شیوه‌های آموزش و جذب فرزندان به نماز با تأکید بر نقش الگویی والدین

ضرورت آموختن نماز به فرزندان

زندگی پاکیزه، هنگامی به دست خواهد آمد که انسان، دل خود را با یاد خدا زنده نگه دارد تا به کمک آن بتواند با همه جاذبه‌های بدی و فساد مبارزه کند و دست شیطان‌های درونی و برونی را از سر خود کوتاه کند. توفیق این ذکر و حضور همیشگی، فقط به برکت نماز به دست می‌آید.

«نماز در حقیقت، پشتوانه استوار و ذخیره تمام نشدنی است که آدمی را در مبارزه با شیطان نفس که همواره او را به پستی و زبونی می‌کشاند و شیطان‌های قدرت که با زر و زور و تزویر او را وادار به ذلت و تسلیم می کند، یاری می‌رساند و محکم‌ترین و کارسازترین وسیله‌ای است که انسان‌های در آغاز راه رابطه خود را با خدا با آن استوار می کنند و برجسته‌ترین اولیای خدا نیز بهشت خلوت انس خود با محبوب را در آن می‌جویند».

بدین ترتیب، لازم است برای روبه رو شدن با سردرگمی‌های زندگی و پیشگیری از انحراف‌های اخلاقی و رفتاری خود و افراد خانواده به ویژه فرزندان، از این سرچشمه رحمت الهی جام برداریم؛ زیرا فرزندان، امانتی الهی هستند که به پدر و مادر سپرده شده‌اند. قلب آنها در کودکی و نوجوانی پاک، ساده و بی پیرایه است، آن چنان که پذیرای هر نقش و روکننده به هر سو هستند. پس چه بهتر که از همان آغاز، نقش نماز را در دل و جان فرزند پدید آوریم و بدین گونه او را از گزند شیطان باز بداریم.

امام سجاد (علیه السلام) می‌فرماید:

حق فرزند بر تو این است که بدانی وجود او، از توست و بد و خوب او در این دنیا، به تو ارتباط دارد و بدانی که در سرپرستی او، مسئولیت داری و مسئول تربیت او هستی و او را به خداوند بزرگ، راهنمایی کنی.

و چه عملی نیکوتر از نماز که می تواند فرزندانمان را به سوی خدا راهنمایی کند و دل آنها را پیش از آنکه شیطان برباید، در کف خدا نهد.

پیام متن

ارزنده ترین گوهر مقصود، نماز است    زیبنده ترین هدیه به معبود، نماز است
کوبنده‌ترین اسلحه مکتب توحید        کز ریشه کَنَد خصم تو تا بود، نماز است

نقش الگویی والدین در تشویق فرزندان به نماز

برای آموزش و جذب فرزندان به نماز، روش های گوناگونی وجود دارد که می توان به فراخور سن و وضع روحی ایشان، آن‌ها را به کار گرفت. در این میان، نقش الگویی ارشادگران، اهمیت ویژه ای دارد؛ زیرا از روش های بسیار راه گشایی است که خدای تعالی در قرآن برای هدایت انسان‌ها بارها به شکل مستقیم و غیرمستقیم بهره گرفته است. حکایت‌های وارد شده از پیامبران در قرآن، جملگی از این مقوله است.

منظور از تربیت الگویی این است که: «مربی بکوشد نمونه رفتار و کردار پسندیده خود را به طور عملی (مستقیم یا غیرمستقیم) در معرض دید متربی قرار دهد و بدین گونه، موقعیت اجتماعی او را دگرگون کند».

به یقین، در میان الگوها، نقش پدر و مادر از همه مؤثرتر است. والدین، نخستین و اثرگذارترین الگوی عملی فرزندان هستند، بیشترین زمان را با آنان می‌گذرانند و بیشترین نقش را در شکل گیری شخصیت فرزندان دارند. به همین دلیل، فرزندان همواره در حال همانندسازی از رفتار والدین خود هستند. شیوه رفتاری امام خمینی (رحمه الله) در تربیت دینی فرزندان، نمونه جالبی از تربیت الگویی است. فریده مصطفوی دختر امام می‌گوید:

کارهای دینی به ما دیکته نمی شد. در خانواده وقتی ما رفتار امام را می‌دیدیم، خود به خود در ما تأثیر می‌گذاشت و همیشه سعی می‌کردیم که مثل ایشان باشیم، و لو این که مثل ایشان نمی شدیم. از نظر تربیتی، خود ایشان برای ما یک الگو بودند. وقتی کاری را به ما می‌گفتند انجام ندهید و ما می‌دیدیم ایشان در عمرشان آن کار را نمی کنند، به طور طبیعی ما هم انجام نمی دادیم.

به هر حال، والدین برای آن که الگوی شایسته و نیکوی فرزندان باشند، باید عامل به نماز باشند؛ دانش و منش تربیتی داشته باشند و در آموزش احکام و معارف نماز کوشا باشند.

پیام متن

اگر والدین اهل نماز نباشند، نمی توان انتظار داشت که فرزندان آنها نمازگزار باشند.

نقش نمازخوان بودن والدین در گرایش فرزندان به نماز

«عامل بودن والدین به نماز، خود، روش مشاهده‌ای و غیرمستقیم برای آموزش نماز به کودکان و نوجوانان است و منظور از آن این است که: اگر والدین که الگوهای عملی برای کودکان و نوجوانان خود هستند، برای نماز اهمیت ویژه ای قائل شوند و در این اندیشه پایدار و ثابت قدم بمانند، فرزندان ایشان نیز به سوی نماز گرایش پیدا می کنند و به آن رو می‌آورند.

وقتی کودک از همان آغاز کودکی خویش، بارها و بارها مشاهده کند که پدر و مادر مهربان و دل سوز و محبوب او در خانه، سفر، گردش، میهمانی، کار و در هر شرایط و موقعیتی به ندای اذان و اقامه نماز بیش از هر چیز دیگر اهمیت می‌دهند و بزرگترین رسالت خود را به هنگام اذان، تحت هر شرایطی نماز خواندن و سخن گفتن با خدا می‌دانند، بدون تردید، نگرش و روش برداشت آنها از نماز نیز چنین خواهد بود».

بی گمان، پدر و مادری که خود عامل به نماز نیست و در رویارویی با هر یک از اموری که ذکر شد، امور مادی را بر نماز مقدم می‌شمارد و نماز را به تأخیر می‌اندازد یا در اقامه نماز و یادگیری آن خود سهل انگاری می کند، نمی تواند الگوی مناسبی برای فرزندان خود باشد و نباید از آنها انتظار داشت که فرزندانی نمازخوان داشته باشند.

پیام متن

دوست دارید فرزندانتان چگونه باشند؟ شما نیز همان گونه باشید.

بهره داشتن والدین از دانش و منش تربیتی

منظور از «دانش» تربیتی، آگاهی داشتن از روش های متعدد و گوناگون روان شناسی در امر تربیت به ویژه آموزش نماز است و مقصود از «منش» تربیتی، توانایی به کارگیری این روش ها در قالب‌های نو، جذاب، ساده و هماهنگ با دنیای کودکان و نوجوانان است. البته بدین ترتیب، والدین باید از آنها آگاهی کافی داشته باشند تا مناسب با سنین فرزندان خود بتوانند بهره بگیرند. برخی از این روش ها و چگونگی به کارگیری آنها عبارتند از:

الف) روش انگیزشی (ایجاد انگیزه در فرزندان)

روش انگیزشی، در مراحل ابتدایی نمازگزاری فرزندان بسیار کارساز است. تشویق، تأیید، پاداش و هدیه دادن، از ابزارهای این روش است که والدین می توانند در تربیت دینی و جذب فرزندانشان به نماز از آن بهره بگیرند.

«در مراحل اولیه نمازگزاری، وقتی کودک روی زمین دراز می‌کشد و صورت خود را به سجاده و مُهر می‌مالد، به جای آنکه پای او را گرفته، حالتش را به صورت سجده بزرگ سالان درآوریم، بهتر است همان رفتار کودکانه اش را تشویق و تأیید کنیم.

تشویق سبب می شود که این رفتار مطلوب بارها و بارها تکرار شود و به موازات رشد ذهنی و حرکتی کودک زمینه یادگیری (سجده کردن) هم فراهم می شود. اگر کودک جمله‌ای و حتی کلمه‌ای از نماز را به زبان آورد، باید او را جدا تشویق کرد. هنگامی که کودک کلمه «اللّه اکبر» یا «لا اله الا اللّه» را به زبان جاری کند، مستحق پاداش پدر و مادر است».

در این باره نوع رفتار امام خمینی (رحمه الله) با نوه اش به هنگام نماز بسیار آموزنده است. یکی از نوه‌های امام می‌گوید:

وقتی بچه بودم، یک بار که امام مشغول نماز خواندن بود، من هم رفتم پشت سر ایشان ایستادم و همان کارهایی را که ایشان انجام می‌دادند، من هم تکرار می‌کردم. [پس از اتمام نماز] امام چند جلد کتاب کودکان که همان جا بود، برداشتند [به عنوان هدیه] به من دادند. بعدها هر موقع من به اتاق امام می‌رفتم، یا ایشان مرا می‌دید، از من می‌پرسید [آیا نمازت را خوانده‌ای یا نه؟] اگر می‌گفتم بله، می‌گفتند: آفرین.

در مرحله‌های بعدی همراه با رشد جسمی و ذهنی فرزند، می توان با خرید وسایل ویژه نماز همانند مهر، سجاده، تسبیح، لباس سفید، گرفتن جشن تکلیف با شرکت گروه هم سالان و بردن ایشان به پارک، سینما، مکان‌های مقدس، فرزند خود را به نماز علاقه مند ساخت. بدین منظور، حتی بیان خاطره هایی درباره نماز اهل بیت علیهم السلام ، عالمان دینی و بزرگان مذهبی، در جذب کودکان و نوجوانان به نماز بسیار تأثیرگذار است.

پیام متن

وقتی که حتی آدم‌های بزرگ با تشویق و قدردانی و جایزه به کارشان دلگرم می شوند، از این ابزار برای راندن فرزندانمان به سوی نماز بی خبر نمانیم.

ب) روش عبادت جمعی و تأثیر آن در نمازخوانی فرزندان

برای آنکه پدر و مادر از نقش الگویی و آموزشی خود به خوبی برآیند، بهتر است به همراه فرزندان و دیگر اعضای خانواده فریضه نماز را به صورت دسته جمعی به جا آورند. بدین ترتیب، هم امکان سهل انگاری در نماز به کمترین اندازه می‌رسد و هم فریضه دینی به شکل گروهی و منظم انجام می گیرد.

اگر عبادت در خانه به شکل دسته جمعی به جای آورده شود، افزون بر آنکه شوق به نماز در دل ها کاشته می شود، سبب افزایش ارتباط عاطفی و روحیه همدلی و هم بستگی میان اعضای خانواده می شود. در نتیجه، بنیان خانواده به نیکی و مطمئن تقویت می شود.

پیام متن

دست خدا، با جماعت و گروه است. بر این اساس، در خانواده‌ای که با هم نماز می‌خوانند، احتمال نمازخوان شدن فرزندان افزایش می‌یابد.

ج) روش تنوع

گوناگونی در برنامه‌های نماز، در ادامه دار شدن نمازگزاری کودکان و نوجوانان بسیار مؤثر است، بدین معنا که نماز جنبه‌های مختلفی دارد و تنها به بعد فردی محدود نمی شود. فرزندان در خانواده تنها با بعد فردی نماز آشنا می شوند، ولی برای آشنایی با جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نماز شرکت دادن آنان به همراه افراد خانواده در نماز جماعت، مسجد و نماز جمعه ضروری است.

شرکت دسته جمعی افراد خانواده در جمع نمازگزاران، ضمن اینکه نوعی نشاط و طراوت را در نماز به همراه دارد و آن را از یک نواختی و کسالت بار بودن خارج می کند، سبب نهادینه و استحکام جایگاه نماز میان اعضای خانواده می شود و میل و رغبت به نماز را بالا می‌برد.

پیام متن

حتی نماز نیز اگر به گونه‌ای یک نواخت، به جا آورده شود،‌ای بسا کسالت بار شود. تغییر دادن مکان آن، گروهی یا به جماعت خواندن، به آن تنوع می‌بخشد و از کاهش رغبت نمازگزار به آن مانع می شود.

د) روش پرهیز از رفتارهای ناخوشایند

والدین برای واداشتن فرزندان به نماز، اجازه هرگونه رفتار ناخوشایند را ندارند تا سبب رنجش خاطر فرزندان نشوند یا در ذهن آنها خاطره تلخی از آموزه‌های دین همچون نماز پدید نیاورند. کارهایی که لازم است از آنها پرهیز شود، عبارتند از:

ـ اعمال قدرت و مجبور کردن کودک و نوجوان به نماز؛

ـ گرفتن وقت تفریح کودک و نوجوان مانند: وقت بازی و تماشای فیلم، به انگیزه نماز خواندن آنها؛

ـ مقایسه فرزندان خود با کودکان نمازخوان دیگران؛

ـ دعوت کودک به نماز در زمانی که به تازگی تنبیه شده است؛

ـ خسته کردن کودک یا نوجوان با برنامه‌های اضافی و تعقیبات نماز.

بی شک، اگر والدین در واداشتن فرزندان خود به نماز این پیشنهادها را رعایت نکنند، اثر بدی بر روحیه نمازگزاری کودک و نوجوان بر جای می‌گذارد تا آن جا که ممکن است آنان را برای همیشه از نماز بیزار کند.

پیام متن

در روش پرهیز، برای جذب فرزندان به نماز باید از هر گونه اقدام ناخوشایند پرهیز کرد.

ه) روش عنایت‌آمیز

بهره‌گیری از روش عنایت‌آمیز در تربیت دینی و جذب فرزندان به نماز، در بسیاری از موارد می تواند اثرگذارترین راه باشد. ابزارهای این روش، برخوردهای غیرمستقیم، کریمانه و از روی چشم پوشی است برای نمونه، روش امام خمینی(رحمه الله) به هنگام نماز صبح یا زمستان با کودکانی که به تکلیف شرعی نرسیده بودند، از این گونه راه‌های شوق‌آمیز برای ادای نماز است. فریده مصطفوی، دختر امام خمینی(رحمه الله)، نقل می کند:

امام کسی را از خواب بیدار نمی کرد، می‌گفت خودتان اگر بیدار شدید، بلند شوید نماز بخوانید؛ اگر بیدار نشدید، مقید باشید که ظهر، قبل از نماز ظهر و عصر، نماز صبحتان را قضا کنید. زمستان هم که بلند می شدیم، می‌رفتیم سرحوض که وضو بگیریم، اگر آب گرمی بود، آن را به [بچه‌ها] می داد که وضو بگیرند.

در مورد فرزندی نیز که در امر نماز کوتاهی می کند:

«والدین می توانند بعد از پایان هر نماز خود، به گونه‌ای که فرزنداشان می‌شنود، او را با ذکر نام دعا کنند و از خداوند عزت در دنیا و پاداش اخروی برایش بخواهند.

این امر، علاقه فرزند به نماز را بیشتر خواهد کرد؛ زیرا او به هر حال به خودش و نامش اهمیت می‌دهد و از این که در فرصت بعد از نماز یاد و ذکری از او می شود، خرسند خواهد شد و به نماز اقبال بیشتری نشان خواهد داد یا والدین می توانند، از او درخواست کنند به جهت جوانی و پاکی و همین طور آبرومندی جوان در پیشگاه خدا، در حق ایشان دعا کنند که نمازشان پذیرفته شود و حتی می توانند از جوانشان بخواهند که جلو بایستد و آنها به او اقتدا کنند. اگرچه ممکن است فرزندشان نپذیرد، ولی پیشنهاد عنایت‌آمیز والدین، اثر لازم را در روح او ایجاد خواهد کرد».

پیام متن

اگر فرزندانمان در کنار جدی بودنمان در امر نماز آنها، رفتاری کریمانه و همراه با مدارا از ما در این باره ببینند، شوق بیشتری به خواندن نماز در آنها پدید می‌آید.

و) روش گفتگو با فرزندان

اگرچه در تربیت الگویی، والدین باید بیشتر بکوشند به طور غیرمستقیم با رفتار خویش، فرزندان خود را به نماز و یادگیری آن علاقمند کنند، گاهی آنها به سادگی و آسانی حاضر به اصلاح رفتار خویش درباره نماز نیستند. از این رو، والدین باید با دلیل و استدلال قوی بتوانند از راه گفت وگو و بحث کردن به شکلی محرمانه، رفتار او را اصلاح کنند. حکایت زیر در این باره شنیدنی است، یکی از دختران امام خمینی(رحمه الله) می‌گوید:

وقتی دختر پنج ساله‌ای بیش نبودم، یک شب وقتی امام به نماز مشغول شدند و عده‌ای هم به او اقتدا کردند، من به جهت دیر وضو گرفتن، وقتی به نماز رسیدم که امام به سجده رفته بودند. تا رکعت دوم باید صبر می‌کردم، ولی از شدت علاقه‌ای که برای خواندن نماز با ایشان داشتم، سریع تکبیر گفتم و به خیال این که به جماعت وصل شدم، به سجده رفتم. بعد از نماز، مادرم گفت: دخترم نمازت اشکال داشت. دلیل آن را هم گفت، اما من نپذیرفتم و اصرار کردم که حتما به امام بگویم. مادرم به ناچار جریان را به امام گفت. امام با حوصله و سعه صدر، یک ربع ساعت برای من آن مسئله را توضیح داد که چرا نباید آن موقع تکبیر می‌گفتم و حالا برای رفع اشکال باید چه کنم.

پیام متن

فرزندان در برابر سخنانی که با دلیل و برهان همراه است، تسلیم هستند. از این روش، در تشویق فرزندانمان به نماز بهره کافی بگیریم.

منبع: مجله طوبی؛ بهمن ۱۳۸۶؛ شماره ۲۶؛ صفحه ۵۶؛ نویسنده: حسین بافکار