نقش مؤثر زن در خانه از دیدگاه حضرت زهرا(ع)

ایجاد روحیه عبادت ومعنوی نمودن فضای خانه تبدیل خانه به مدرسه و تبدیل بخشی از خانه به مسجد و عبادتگاه، آموزش قرآن و اخلاق به خدمتکار، تبدیل خانه به سنگر جهاد و مبارزه بر علیه ستمگران و دفاع از ولایت، و دعا در حق همسایه از برنامه های فاطمه زهرا (ع)بود.[۱] وقتی پیامبر (ص) در صبح اولین روز زندگی مشترک آنها از علی (ع) پرسید: همسر خود را چگونه یافتی؟ عرض کرد: «نعم العون فی طاعه الله»؛ چه خوب یاوری بر اطاعت خداست. و هنگامی که از دخترش فاطمه (ع) پرسید، در جواب گفت: «خیر البعل»؛ بهترین شوهر است.[۲]

روحیات و عواطف خاص حضرت زهرا (ع) در هنگام خواستگاری، و رو حیات معنوی ایشان در شب عروسی، دختران و زنان ما را به تأمل در معیارهای ازدواج و تشریفات عروسی وا می دارد که اگر الگوگیری از این بانوی بزرگ در زنان ما تقویت شود، آمار سرسام آور طلاق معضل امروز جامعه ما نمی شد. ایشان حتی در شب زفاف، نه تنها به ظواهر دنیا بی توجه بود، بلکه دست از عبادت و راز و نیاز برنداشت، حضرت علی (ع) در شب ازدواج، همسرش را نگران دید و علت را پرسید. حضرت زهرا (ع) در پاسخ گفتند: در پیرامون حال و وضع خود اندیشیدم…تو را به خدا بیا در آغاز زندگی مشترک به نماز برخیزیم وامشب را به عبادت خدا بپردازیم.[۳]

انفاق گروهی و خانوادگی

میهمانی دادن در خانه و باز بودن در خانه برای رفت و آمد مردم از جمله مواردی بود که زهرای مرضیه (ع) بدان اهتمام می ورزیدند. سوره «انسان» بیانگر روزه دسته جمعی و انفاق گروهی این خانواده است که سه روز روزه گرفتند و هر شب افطارشان را به مستمندان بخشیدند: «و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا.»[۴]

تقسیم کار

مشورت با پیامبر (ص) در امور خانه و خانه داری و تقاضای ایشان از پیامبر (ص) برای تقسیم کار، از جمله تدبیری بود که برای آرامش و نظم خانه اندیشیده بود. «تقاضی علی و فاطمه الی رسول الله (ص) فی الخدمه: فقضی علی فاطمه بخدمه ما دون الباب و قضی علی علی بما خلفه. فقالت فاطمه (ع): فلا یعلم ما داخلنی من السرور الا الله لاکفانی رسول الله (ص) تحمل رقاب الرجال.»[۵]؛…تنها خداوند می داند که چقدر خوشحالم از اینکه رسول خدا مرا عهده دار مسئولیت های خانه فرمود و همین برای من کافی است.

در تقسیم بندی که پیامبر (ص) انجام دادند، کارهای داخل منزل به حضرت زهرا(ع) و کارهای بیرون منزل به حضرت علی (ع) واگذار گردید. خوشحالی حضرت از این تقسیم بندی و اعلام کفایت این کار برای ایشان، بیانگر این نکته است که کارهای منزل برای زنان در اولیت است و ضرورتی برای زنان نیست که در بیرون خانه به کار مشغول باشند.

زن و حضور او در اجتماع

قالت فاطمه الزهرا(ع): «أدنی ما تکون من ربها أن تلزم قعر بیتها»؛ آن لحظه ای که زن در خانه می ماند(و به امور زندگی و تربیت فرزند می پردازد)به خدا نزدیک تر است. (همان)

از سخن آن بانوی بزرگ این گونه برداشت می شود: آنچه موجب رضای خداست این است که زن، همسر و فرزندان را در اولویت قرار دهد. بخصوص نقش تربیتی او که مورد بی مهری شدید قرار گرفته، از اهم وظایف زنان می باشد.

گاهی دیده می شود بعضی جوامع به این مسئله حیاتی نگاهی تحقیر آمیز دارند و آن را برای زن نوعی ارزش قلمداد نمی کنند. نقش سرنوشت ساز زن در تربیت نسل را نادیده می گیرند و حضور زن در پیشبرد اقتصاد، سیاست و…را در اولویت قرار می دهند. همین نگرش موجب گردیده ضربات جبران ناپذیری به این جوامع وارد آید.

البته این حدیث نشان دهنده رفع تکلیف از زنان برای فعالیت های اجتماعی است نه منع آنان.

حضور فعال زنان در عرصه اجتماع در دوران قبل و بعد از انقلاب و فعالیت های چشمگیر آنان در پشت جبهه، که برگ زرینی است بر دفتر انقلاب، شاهد بودیم. همچنین حضور بانوی بزرگ اسلام حضرت زهرا (ع) در پشت جبهه برای کمک به مجروحان را در تاریخ نظاره گریم.خلأ حضور زن در جامعه را با حضور مردان می توان جبران نمود، اما هیچ جایگزینی برای فقدان زن در خانه نمی توان یافت.

چه معضلاتی را در جامعه شاهد هستیم که ریشه در کمبود محبت دارد و مادران به بهانه اینکه عضوی فعال در جامعه هستند و توانسته اند در عرصه های مختلف به همنوعانشان کمک نمایند، از مسئولیت خود شانه خالی می کنند و ضربات سهمگینی به پیکر خانواده و اجتماع وارد می آوردند؛ غافل از اینکه این عملکرد مرضی خداوند نمی باشد و در قیامت نیز مورد مؤاخذه قرار خواهند گرفت.

فروپاشی خانواده ها غالبا ناشی از بی کفایتی مادران و بی توجهی آنان نسبت به مسائل حیاتی همسر و فرزندان بوده است، چه مردانی که ساعت ها خانه را خالی از همسرانشان می یافتند و چه فرزندانی که از نبود مادران سوء استفاده های جبران ناپذیری می نمودند.

اشتغال زنان

یکی از مظاهر حضور اجتماعی زنان، مسئله اشتغال آنان است که امروزه بیش از آنکه جنبه اقتصادی داشته باشد، از نظر حیثیت اجتماعی مورد نظر و اقبال زنان قرار می گیرد. اگر اشتغال زنان مستلزم خروج از منزل باشد در صورتی که شوهر اذن ندهد، طبق نظر همه فرق اسلامی غیر مجاز است. پیامبر اکرم (ص) در این رابطه می فرمایند: زنی که بدون اجازه شوهرش از خانه خارج شود، در زیر خشم خداست تا وقتی باز گردد، یا شوهرش راضی شود.[۶] در مقابل، مردان اصولا به این دلیل که در مقابل اقتصاد خانواده و تأمین معاش همسر و خانواده خود مسئول هستند باید به این امر بپردازند و اشتغال برای آنان نه یک حق، بلکه یک وظیفه است.

بنابراین، اشتغال به معنای پاسخی است برای ادای حقوق زن و فرزند برای مردان، که در همه حال، جایز و بلکه واجب است. روشن است که این مسئله جزو تمایزاتی است که کنوانسیون رفع تبعیض زنان آن را بر نمی تابد.[۷] از کنوانسیون محو تبعیض و اسناد حاشیه ای آن، مثل سند پکن، بر نمی آید که اشتغال زنان مهم ترین و بلکه تنهاترین راه حل فقر زنان و کم کردن وابستگی آنان به مردان و خانواده به حساب می آید.

آنچه دنیای غرب در حال حاضر خود را فریفته آن نشان می دهد «تساوی» است، غافل از آنکه مسئله تساوی را اسلام در چهارده قرن پیش حل کرده و بحث «تشابه» را مطرح نموده است. در مسائل خانوادگی که نظام خاصی دارد، چیزی بالاتر از «تساوی» وجود دارد. طبیعت در اجتماع مدنی فقط قانون تساوی را وضع کرده و گذشته، ولی در اجتماع خانوادگی جز تساوی، قوانین دیگری را نیز وضع کرده است.

تساوی به تنهایی کافی نیست که روابط خانوادگی را تنظیم کند؛ سایر قوانین طبیعت را در اجتماع خانوادگی باید شناخت.[۸] قطعا فقر آثار ویژه ای بر زنان دارد. از جمله، فقر عاملی است که می تواند زنان را وارد چرخه آلوده و وحشت آور پدیده اعتیاد، روسپی گری و…نماید. بر این اساس، توجه به رفع نیازهای مالی زنان یک اصل مهم دینی و انسانی است.

دین مبین اسلام ضمن پذیرفتن حضور اقتصادی زنان و تأکید بر مالکیت مطلق آنها نسبت به اموال شخصی شان، از مردان (پدران و شوهران) خواسته که تأمین مالی آنها را به عهده گیرند و مراعات اوضاع خاص آنان را بنمایند. در واقع، دین نخواسته از نظر اقتصادی الزاما از زن موجودی محتاج بسازد، بلکه خواسته است تأمین مخارج زندگی او و اطرافیانش را به عهده دیگران (مردان) قرار دهد و تکلف سنگینی را از گرده زنان بردارد.

در نتیجه، اشتغال برای زنان یک عمل اختیاری و انتخابی است. در این بین، چون اصولی بر قوانین فردی دین حاکم است (مثل حفظ و اساس قرار دادن بنیاد خانواده)، دستورهایی در راستای اجرای اصول صادر نموده که یکی ازآنها توافق زن و مرد برای خروج ازمنزل است.طبعا در اکثر موارد، اشتغال مستلزم خروج از منزل و در مواردی، شرط اذن شوهر عاملی محدودکننده برای زنان محسوب می شود.

البته در عرف فعلی معمولاً در این باره توافق وجود دارد، ولی اگر موارد تعارض را نتوان با مشورت و مشاوره حل نمود. طبعاً زنانی که حفظ خانواده برایشان در اولویت است باید از این حق خود صرف نظر نمایند و احیاناً به یک اشتغال خانگی روی آورند. متأسفانه روابط و مناسبات اجتماعی فعلی آنچنان در عرف جوامع اثر گذار بوده اند که نه تنها زنان، بلکه مردان نیز اشتغال را برای زنان یک وظیفه به حساب می آورند.

توقعی که در حال حاضر بین خانواده ها وجود دارد، مشارکت زن در امر نان آوری خانواده است و این امر، اشتغال زنان را از یک حرکت اختیاری به یک رفتار اجتماعی تبدیل ساخته است. حال اگر این مسئله را در کنار نیاز طبیعی فرزندان به مادر و سطح کلان مراجعات آنان به مادران قرار دهیم، انجام هر دو کار تکلیف بسیار شکننده ای خواهد بود.

البته در دنیای عرب و تفکر زن مدارانه، این مسئله با قربانی کردن عواطف و کم کردن سطح روابط فرزندان با مادران حل شده و نام آن را تقسیم مسئولیت مادری گذاشته اند. لیکن روشن است که وجود تفاوت رفتاری بین زنان و مردان، بخصوص در رابطه با فرزندان، حقیقتی است که نمی توان آن را انکار کرد. در زمینه اشتغال زنان، برخی از این تفاوت ها بسیار اهمیت دارد. برای مثال، از نظر روان شناسان، زنان بیشتر «دیگر خواه» هستند و مردان «خودخواه»، زنان خوشی ها و آرزوهای خود را بر مدار هستی استوار می سازند که دوستشان دارند، در حالی که مردان دیگران را برای خود می خواهند.

این زمینه روانی باعث می شود که زنان وقتی شاغل هم می شوند سعی کنند از مسیر اشتغال خود، رفاه خانواده و بخصوص فرزندان را بیشتر تأمین سازند؛ یعنی در این زمینه منتظر تکلیف نمودن نیستند، در حالی که انفاق یک تکلیف برای مردان است. با این وصف، نخستین کسی که از اشتغال زن متحمل زحمات بیشتری می شود خود زن است.[۹]

همکاری زن در اقتصاد خانواده و اشتغال او در بیرون از خانه با چند شرط بلا مانع است:

۱ – نوعی ضرورت و یا فایده عقلانی نسبت به حضور وی در شغل های اجتماعی باشد.

۲ – انتخاب شغلی در خارج از منزل، مانع موفقیت وی در سه وظیفه اصلی او (شوهرداری، خانه داری و بچه داری) نگردد.

۳ – محیط جامعه و اشتغال برای حضور یک زن، کاملا مطمئن، مطلوب و قابل اعتماد باشد.

۴ – تمامی مرزها و محدودیت های شرعی، اعم از حجاب و عفت را مراعات کند.[۱۰]

سری به خانه فاطمه زهرا(ع) می زنیم .و نظام اقتصادی حاکم بر آن خانواده را بررسی می کنیم. زندگی مشترک حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (ع) با تعاون و همکاری اقتصادی آن دو شروع شد. زره حضرت علی (ع)فروخته می شود و حداقل جهیزیه و لوازم مورد نیاز یک زندگی تهیه می گردد.

زندگی آنان در خانه یکی از اصحاب رسول خدا (ص) آغاز می شود و با تنظیم یک جدول کاری به سفارش پیامبر (ص) و حفظ تعهد کاری و سخت کوشی، به زندگی ادامه می دهند. کار خارج از خانه را حضرت علی (ع) و کارهای داخل خانه را حضرت زهرا (ع) به عهده می گیرد. در روایات آمده که حضرت زهرا(ع) برای کمک به اقتصاد زندگی پشم می ریسید تا به هزینه زندگی کمک نماید.

در اینجا لازم است به یکی از عوامل عمده بقا، سلامت و پویایی اقتصاد خانه در زندگی اشاره کنیم، و آن عامل اخلاقی است، آن هم در حد عالی:

۱ – ایثار نسبت به یکدیگر؛

۲ – زهد و قناعت و ساده زیستی؛

۳ – صبوری و قدرت تحمل بالا؛

۴ – ارزشمند دانستن دیگرگرایی و انفاق به دیگران در نظر آنان؛

۵ – محنت پذیری؛

۶ – عدم تقاضای فوق توان از شوهر در همه مدت زندگی خانوادگی (تفاهم و تعاون)؛

۷ – تربیت فرزندان؛

۸ – استفاده از عوامل معنوی، مانند نماز و ذکر (برای بالا بردن ضریب مقاومت روحی در برابر کمبودهای اقتصادی)؛

۹ – رعایت برابری و مساوات با طبقات پایین جامعه؛

۱۰ – اعتقاد به برکت رزق،[۱۱]

نویسندگان:مرضیه نصرتی[۱۲]

منبع:فصلنامه علمی- ترویجی مباحث بانوان شیعه شماره-۲۴/ج

پی‌نوشت‌ها:

[۱] . نیلی پور، ۱۳۸۵، ص۳۷

[۲] . مجلسی، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۱۱۷.

[۳] . انصاری زنجانی، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۲۹۶.

[۴] . انسان:۸.

[۵] . انصاری زنجانی، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۲۹۶.

[۶] . احمدیان، ۱۳۸۶، ص۳۲۶.

[۷] . قطعنامه شماره ۱۸۰/ ۳۴ مجمع عمومی سازمان ملل متحد.

[۸] . مطهری،۱۳۸۰،ص۲۵۳.

[۹] . معین الاسلام و طیبی، ۱۳۸۳، ص۲۱۷.

[۱۰] . احمدی جلفائی، ۱۳۸۶، ص۱۶۵.

[۱۱] . نیلی پور،۱۳۸۵،ص۳۵.

[۱۲] . مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، گروه معارف و قرآن و عترت.