نفی تکلّف، ظاهرسازى و سجع در دعا

 دعاکننده باید حالت زارى و تضرّع داشته باشد و این امر با سجع ‏گویى مناسبت ندارد. دربارۀ قول خداوند متعال که: «ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ‏»[۱] که می فرماید:

پروردگار خود را (آشکارا) از روى تضرّع، و در پنهانى، بخوانید، گفته‏ اند مقصود خودنمایى در به کار بردن سجع است.

معنای تضرع در این آیه  اظهار ضعف و ذلت است. و «خفیه» به معناى پنهانى و پوشیده داشتن است، و بعید نیست کنایه از همان تضرع بوده و غرض از ذکرش تاکید همان اظهار ذلت و عجز باشد، چون شخص متذلل همواره در اثر ذلت و خوارى در صدد پنهان ساختن خویش است.

ذکر این دو آیه بعد از آیه‏ «إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ …» که توحید ربوبیت خدا را از راه وحدت خالقیت او اثبات مى‏ کند به منزله نتیجه‏ گیرى از آن است، گویا مى‏ فرماید: وقتى خداى تعالى در مساله خلقت و تدبیر شریکى ندارد پس بر هر بنده‏اى لازم است که تنها او را بخواند، و او را بندگى کند، و دینى را اتخاذ نماید که موافق با ربوبیت انحصارى او باشد.

و چون در صدد نتیجه گرفتن بود بلافاصله شروع به دعوت بشر کرد، نخست بشر را به این عبودیت خواند، و فرمود:” ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ …” و دستور داد تا این عبادت را با تضرع و زارى انجام دهند و این تضرع و زارى هم علنى و به صداى بلند که منافى با ادب عبودیت است نبوده باشد، البته این معنا در صورتى است که «واو» براى جمع باشد، و اما اگر «واو» براى تنویع باشد معناى آیه چنین مى ‏شود: باید خداى را عبادت کنند، یا علنا و به صداى بلند و یا آهسته. ممکن هم هست منظور از تضرع را عبادت بدون سر و صدا دانسته و بگوییم معناى آیه این است که: عبادت باید آهسته انجام شود نه با داد و فریاد، مگر اینکه از در تضرع و زارى باشد که در آن صورت سر و صدا داشتن عیب ندارد.[۲]

در عدّه الدّاعى آمده است: از جمله شرائط دعا این است که حرام یا قطع رحم یا چیزى را که متضمّن کمى حیا و سوء ادب باشد درخواست نکند، وى مى‏ گوید: مفسّران دربارۀ قول خداوند متعال: «ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً» گفته ‏اند مراد با خشوع و تذلّل و پنهانى دعا کردن است. و «إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»‏ بدین معناست که در دعا از حدّ تجاوز نشود. مثلا دعاکننده مقام پیامبران را از خدا نخواهد. امیر مؤمنان علیه السلام  فرموده است: «اى دعاکننده چیزى را که انجام نشدنى و یا حلال نیست درخواست مکن». و نیز فرموده است: «هر کس بیش از مقدار خود درخواست کند مستحقّ محرومیّت است.»[۳]

در خبر آمده است: «بزودى گروهى خواهند آمد که در دعا و وضوء از حدّ تجاوز مى ‏کنند.»[۴] برخى از بزرگان گفته‏ اند: با زبان ذلّت و خوارى دعا کن نه با فصاحت و زبان آورى. گفته مى‏ شود: دعاى عالمان و ابدال از هفت کلمه تجاوز نمى‏ کند و یا کمتر از آن است، و گواه این مطلب آخر سوره بقره است. خداوند در هیچ جا خبر نداده که دعاى بندگانش از این اندازه بیشتر بوده است.[۵]

منظور از سجع کلام مصنوع و متکلّفانه است، چه این نوع سخن با تذلّل و تضرع مناسبت ندارد، و گرنه در دعاهاى مأثور از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم کلمات هم ‏وزن فراوان است لیکن متکلّفانه نیست، مانند قول آن حضرت: «أسألک الأمن یوم الوعید، و الجنّه یوم الخلود مع المقرّبین الشّهود، و الرّکع السّجود، و الموفین بالعهود، انّک رحیم و دود، و أنت تفعل ما ترید»[۶] و نظایر این‏ها. بنابراین در این گونه دعاها باید به دعاهاى مأثور بسنده کرد و یا با زبان تضرّع بدون سجع و تکلّف از خدا درخواست و مسألت کرد، زیرا آنچه محبوب مى‏ باشد زارى و تضرّع است.[۷]

پی نوشت ها

[۱] . اعراف، ۵۵.

[۲]. طباطبایى، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج۸، ص۱۹۸، قم، دفتر انتشارات اسلامى،چ۵، ۱۳۷۴ش.

[۳] . عدّه الداعی ، ص ۱۱۰.

[۴] . سنن ابن ماجه، شماره ۳۸۶۴؛ ابو داود، ج ۱، ص ۲۲.

[۵] . راه روشن؛ ترجمه المحجه البیضاء فى تهذیب الإحیاء، ج‏۲، ص۴۰۴.

[۶] .صحیح ترمذى، ج ۱۲، ص ۳۰۳ در حدیثى طولانى.

[۷]. فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، راه روشن: ترجمه کتاب المحجه البیضاء فی تهذیب الإحیاء، ج۲،ص ۴۰۴،  آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهشهاى اسلامى – مشهد مقدس (ایران)، چ ۱، ۱۳۷۲ ش.

منبع: راه روشن؛ ترجمه المحجه البیضاء فى تهذیب الإحیاء، ج‏۲. (با اضافات)