نظری اجمالی بر اختلال وسواس فکری و عملی

اختلال وسواس فکری و عملی اختلالی است اضطرابی شامل وسواس ها (افکار) یا اجبارها (اعمال)ی تکرارشونده (بازآینده). این وسواس های فکری یا اجبارها (اعمال وسواسی)، وقت گیر هستند و یا موجب اشکالات زیادی در زندگی روزمره می شوند.

منظور از افکار وسواسی، افکار، تصاویر ذهنی و یا تکانه های (۱) تکرارشونده (بازآیند) و آشوبنده ای هستند که ناخواسته و بی معنی تلقی می شوند، اما ندیده گرفتن آن ها و یا مقاومت در برابر آن ها، اگر نه غیرممکن، بسیار دشوار است.

اعمال وسواسی، رفتارها یا کنش هایی هستند که اغلب به وسیله افکار وسواسی راه اندازی می شوند. اگرچه بسیاری از افراد مبتلا به اختلال وسواس، رویداد خاصی در زندگی خود را با شروع وسواس، ارتباط می دهند، بسیاری نیز نمی توانند روی عوامل آشکارساز خاصی، انگشت بگذارند.

مشخصات شایع در اختلال وسواس

مشخصات شایع در اختلال وسواس، شامل موارد زیر می شود:

۱-انگاره(۲) های وسواسی

افکاری که ناخواسته وارد آگاهی هشیار می شوند (به صورت کلمات، عبارت ها و قافیه ها) و در جریان بهنجار فکر، مداخله می کنند و باعث پریشانی در تفکر و آشفتگی هیجانی می گردند. محتوای این نوع وسواس ها را، اغلب، افکار زشت و زننده، کفرآمیز و یا بی معنی تشکیل می دهند.

۲-تصاویر ذهنی وسواسی

تصاویر ذهنی روشن که اغلب، صحنه هایی از خشونت، روابط جنسی، و یا اشمئزاز آوری را تشکیل می دهند (مانند تصویر ذهنی در مورد این که بچه ای را می کشند؛ ماشین ها با هم تصادف می کنند؛ والدین با هم رابطه جنسی برقرار می کنند؛ و یا تصویر ذهنی درباره مدفوع و نجاست)، و مرتب تکرار می شوند.

۳-اعتقادهای وسواسی

باورهای مبتنی بر فرض های غیر منطقی از قبیل “فکر مساوی است با عمل” (مانند “فکر بد درباره پسرم باعث خواهد شد که او بمیرد”).

۴-اندیشناکی های وسواسی

نگرانی (یا رفتارهای آیین واره ی) شدید (مانند آیا در را قفل کردم؟ یا گاز را خاموش کردم ؟)، که به قصد جلوگیری و یا کاستن از آسیب یا عواقب ترسناک مورد تصور، صورت می گیرد.

۵-تکانه های وسواسی

تکانه های ناخواسته مربوط به آسیب رساندن به خویشتن (مانند پرت کردن خود از پنجره)، پرخاشگری نسبت به دیگران (مانند خفه کردن بچه)، و یا رفتارهایی که اصولا شرم آور و خلاف عرف و اخلاق تلقی می شوند (مانند به زبان آوردن حرف های رکیک با صدای بلند در مکان های مقدس).

۶-ترس های وسواسی

اضطراب شدید درباره اشیا یا پدیده های خاص (از قبیل کثافت و آلودگی، بیماری، جانوران، خون و غیره)، موقعیت ها و مکان های خاص (مانند توالت های عمومی، بیمارستان ها و غیره)، و یا قرارگرفتن در شرایط خاص یا انجام دادن اعمالی خاص.

۷-آیین واره(۳) های اجباری (وسواسی)

اعمال تکراری (مانند شمارش، لمس کردن، مرتب کردن، وارسی کردن، چیدن، تمیزکردن، انبارکردن و غیره) که باعث رهایی موقت از وسواس می شوند.

شیوع اختلال وسواس

وسواس که قبلا اختلالی بسیار نادر تلقی می شد، اینک به نظر می رسد که همه گیری پنهانی داشته باشد. امروزه وسواس یکی از شایعترین اختلال های روانی در آمریکا به حساب می آید و شیوع آن بیش از دو برابر اسکیزوفرنی است. تقریبا سه میلیون آمریکایی در هر مقطع زمانی از وسواس رنج می برند و حدود ۴۵/۷ میلیون نفر (یعنی حدود ۵/۲ درصد کل جمعیت آمریکا) نیز علایم وسواسی را در مقطعی از زندگی خود تجربه می کنند.

علایم اختلال وسواس نوعا در اواخر دوره نوجوانی و یا اوایل بزرگسالی آغاز می شوند. اما برخی از علایم احتمالا از زمان کودکی شروع می گردند. بین یک سوم تا نصف افراد بزرگسال مبتلا به اختلال وسواس احتمالا علایم وسواس را در دوره کودکی تجربه کرده اند. پیشرفت های بیست سال اخیر درباره ارزیابی و درمان باعث شده است که تعداد بیشتری از کودکان برای درمان وسواس مراجعه کنند.

در واقع بررسی ها حکایت از آن دارند که میزان شیوع این اختلال در کودکان و نوجوانان پایین تر از ۱۸ سال بین شش صدم تا دو درصد می باشد. وسواس مردها و زن ها را در همه فرهنگ ها به یک نسبت گرفتار می سازد. اما علایم وسواس در کودکان، در پسرها بیشتر از دخترها دیده می شود.

بین یک سوم تا دو سوم افراد مبتلا به اختلال وسواس، آغاز این اختلال را به رویدادها و فشارهای مهم زندگی مربوط می دانند، (از قبیل از دست دادن فردی از افراد خانواده، حامگی، زایمان و مسائل جنسی)، سایر مشخصات وسواس عبارتند از:

• اندکی بیش از نصف افراد مبتلا به وسواس، زن هستند.
• افراد مبتلا به وسواس هوشی بالای حد متوسط دارند.
• اوج سن شروع در مردها بین ۱۳ تا ۱۵ سالگی است.
• اوج سن شروع در زن ها بین ۲۰ تا ۲۴ سالگی است.
• شروع اختلال معمولا تدریجی است.

انواع اختلال وسواس

۱- آداب تمیز کردن و ترس از آلودگی

در برخی از بیماران اختلال وسواس، ترس از آلودگی ممکن است منجر به آداب شستشو شود که این آداب می تواند ده ها سال و بیش از دوازده ساعت در روز به طول بینجامد. این افراد اغلب برای پیشگیری از تماس با آلودگی، از تمامی قسمت های منزل و حتی محله اجتناب می کنند.

۲- آداب وارسی کردن

اگر شما به آداب وارسی کردن دچار باشید، نمی توانید مطمئن شوید که مرتکب خطایی بزرگ نشده اید. بنابراین برای حصول اطمینان به وارسی کردن می پردازید. معمولا می ترسید که در اثر خطایی که از شما سرزده است، به خودتان و دیگران آسیبی برسانید.

۳- آداب تکرار و اجبارهای شمارش

افراد مبتلا به این نوع اختلال وسواس احساس می کنند که باید حرکات ساده ای را چندین بار انجام دهند، مانند وارد شدن به اتاق و یا شستن بخشی از بدن خود و… . ممکن است تا زمانی که این حرکات را به همان تعداد انجام ندهد، احساس راحتی نکند.

۴- کندی اجبارگونه

شخص مبتلا به علائم اختلال وسواس، ممکن است دچار کندی در کار باشد، زیرا زمان زیادی را انجام آداب خاص خود می کند. برای درمان وسواس، گاهی می شود به بیمار توصیه کرد افکار خود را بنویسد یا ضبط کند و بعد دوباره آن را بخواند یا بشنود، این کار بی معنی بودن بسیاری از افکار یا رفتارهای وسواسی را برای وی، دوباره سازی می کند.

۵- وسواس اجبارهای خرافی

ممکن است خرافات بر زندگی همه مبتلایان به اختلال وسواس سایه بیندازد. به طور معمول وسواس های خرافی بر ترس از مرگ و نمادهای آن متمرکزند. اگر شما به این نوع وسواس مبتلا باشید، میان اشیاء ارتباط برقرار می کنید، یعنی چیزهایی را با بدشانسی مرتبط می دانید و سپس از فعالیت ها و مکان های خاصی که گمان می کنید، موجب بدشانسی می شوند اجتناب می کنید.

۶- آداب صرفه جویی و اندوختن

همه انسان ها، اشیایی را که برایشان بار احساسی دارند یا ممکن است به آن نیاز پیدا کنند، نگه می دارند. اما افراد مبتلا به آداب اندوختن نمی توانند میان اشیاء محبوب و اشیاء مورد مصرف تمایزی قائل شوند. آنها نمی توانند مطمئن شوند که یک تکه کاغذ ممکن است ارزشی نداشته باشد، به همین دلیل برای حل این مسئله هر چیزی را نگه می دارند.

زندگی دشوار وسواسی ها

کیفیت زندگی وسواسی ها عموما به مراتب بدتر از کل جامعه است. شدت وسواس، از خفیف (انجام آیین واره های محدودی مانند منظم کردن وسایل روی میز پیش از شروع به کار) تا شدید (احساس اجبار در انجام آیین واره های ۲ تا ۳ ساعته ی قبل از خواب)، ادامه دارد.

بسیاری از آیین واره های وسواس، باید بر طبق یک ترتیب و توالی خاصی انجام پذیرند، و اگر این ترتیب و توالی، جایی قطع شود، همه چیز باید از نو آغاز گردد. این مراسم، مخصوصا می تواند فلج کننده باشد، چون اغلب، چندین ساعت از وقت بیداری فرد را به خود اختصاص می دهد.

بسیاری از بیماران وسواسی، اشکالات عملکردی مهمی پیدا می کنند مانند از دست دادن شغل، فروپاشی زندگی زناشویی و از دست دادن روابط میان فردی. حتی آغاز زودهنگام وسواس در مردها ممکن است میزان اقدام برای ازدواج را در آنان، به طور غیر عادی، پایین نگه دارد. ( فقط ۲۵ درصد)

درمان اختلال وسواس

غیر از درمان های دارویی برای انواع اختلال وسواس فکری ـ عملی، روش های درمانی دیگری نیز وجود دارد. روانکاوی و روان درمانی، روش بسیار مفیدی است که با ریشه یابی این مشکل می تواند به حل این اختلال کمک کند. از توصیه های واجب و بسیار مفید برای کمک به کاهش مشکلات وسواس می توان به این موارد اشاره کرد:

۱- ترغیب فرد برای شرکت در جلسات و محافل گروهی

۲- پرهیز از تنهایی و گوشه گیری

۳- ارتباط مناسب و دوستانه با اطرافیان

۴- شرکت در ورزش ها یا بازی های دسته جمعی

۵- اصلاح محیط زندگی

۶- ایجاد امنیت فکری و شغلی برای فرد

۷- ایجاد اشتغال

۸- سرگرمی و تنوع در زندگی روزمره

رفتار درمانی، روش موثری برای کاهش اختلال وسواس است. از جمله تکنیک های رفتار درمانی، تکنیک مواجه سازی است، مثلا به فرد بیمار بگوییم حوله ای که دیروز استفاده کرده بودی، تمیز نبود، ولی دیدی که اتفاقی هم برای تو نیفتاد، با وجود آن که از آن استفاده کردی.

گاهی می شود به بیمار توصیه کرد افکار خود را بنویسد یا ضبط کند و بعد دوباره آن را بخواند یا بشنود، این کار بی معنی بودن بسیاری از افکار یا رفتارهای وسواسی را برای وی دوباره سازی می کند. هرگاه از صمیم قلب اعتقاد داشته باشید که افکار وسواسی شما حقیقی هستند و یا آن که اجبارهایتان در پیشگیری از یک پیش آمد بد ضروری اند، ممکن است به رفتاردرمانی جواب ندهید. بنابراین مهمترین اصل در درمان غیر دارویی وسواس، عدم اعتقاد به افکار وسواسی است.

تای‌چی و یوگا نیز، روش های کارآمدی در تقویت ذهن و تمرکز و به دنبال آن، کاهش اضطراب و افکار وسواسی است. هیپنوتیزم درمانی نیز از روش های موثر در درمان اختلال وسواس است. طب سوزنی، روشی موثر در کاهش یا درمان اختلالات وسواسی اجباری است. این روش، ضمن کاهش اضطراب در فرد بیمار، مکانیزم های مختلف افکار یا اعمال وسواسی را نیز کاهش می دهد.

پرهیز از مواد غذایی محرک مانند فلفل یا سرخ کردنی ها، مصرف بیشتر مواد غذایی با طبیعت سرد مانند غذاهای دریایی یا میوه جات نیز از توصیه های غذایی مفید به این افراد است. دم کرده مخلوطی از بنفشه، گل ختمی، گل گاو زبان و دارچین نیز مفید است.

امروزه از لحاظ پزشکی، اثبات شده که ضعف جسمانی و کمبود ویتامین های مورد نیاز بدن، نقش مهمی در ابتلا به اختلال وسواس ایفا می کند. بنابراین، تقویت قوای جسمانی (زیر نظر پزشک) در این زمینه مفید خواهد بود.

موانع درمان اختلال وسواس

بسیاری از افراد مبتلا به اختلال وسواس، به فاصله چند سال پس از شروع بیماری، برای درمان مراجعه می کنند. در تحقیقی که در این باره انجام گرفت معلوم شد که بین شروع علایم و زمان مراجعه برای درمان، هفت سال طول می کشد. این تردید و دودلی در مراجعه برای درمان، احتمالا از شرم و خجالت، مایه می گیرد، چون این بیماران، اغلب، نمی دانند، که بسیاری دیگر نیز این علایم را تجربه می کنند.

اقلیت های قومی از قبیل سیاه پوستان، بومیان آمریکا، آمریکاییان آسیایی تبار، اغلب با موانع اضافی روبرو می شوند. این موانع ممکن است تشخیص و درمان اختلال وسواس را با تاخیر بیشتری روبرو سازد.

از جمله این موانع می توان به میزان بالای بی اعتمادی در مراجعه به متخصصان سلامت روانی، عدم تمایل به کمک گرفتن از افرادی بیرون از خانواده و جامعه قومی و تردید بیشتر در مورد مصرف داروهای تجویز شده اشاره کرد.

نتیجه گیری

اختلال وسواس فکری و عملی، اختلالی است اضطرابی شامل افکار یا اعمالی اجباری و تکرارشونده که وقت گیر بوده و موجب مشکلات زیادی در زندگی فردی و اجتماعی افراد می شود. وسواس یکی از شایعترین اختلال های روانی است و علایم آن نوعا در اواخر دوره نوجوانی و یا اوایل بزرگسالی آغاز می شوند.

اما برخی از علایم احتمالا از زمان کودکی شروع می گردند. نتایج تحقیقات نشان می دهد بین یک سوم تا نصف افراد بزرگسال مبتلا به وسواس، احتمالا علایم وسواس را در دوره کودکی تجربه کرده اند.

کیفیت زندگی وسواسی ها نامطلوب و دشوار بوده و به لحاظ میزان وسواس، از خفیف (انجام آیین واره های محدود مانند منظم کردن وسایل روی میز) تا شدید (احساس اجبار در انجام آیین واره های ۲ تا ۳ ساعته ی قبل از خواب)، قابل دسته بندی و ارزیابی است.

بسیاری از بیماران وسواسی، اشکالات عملکردی مهمی پیدا می کنند مانند از دست دادن شغل، فروپاشی زندگی زناشویی و از دست دادن روابط میان فردی. حتی آغاز زودهنگام وسواس در مردها ممکن است میزان اقدام برای ازدواج را در آنان، به طور غیر عادی، پایین نگه دارد.

از مهمترین موانع در فرایند درمان اختلال وسواس و تاخیر در مراجعه به درمانگر، می توان به وجود شرم و خجالت درمانجو یا تردید و عدم اعتماد او به متخصصان حوزه سلامت روان اشاره کرد.

پی نوشت ها

۱-تکانه در لغت به معنی میل و رغبت ناگهانی و ضروری به فعالیت فوری است و در روانشناسی عبارت است از تمایل به انجام عملی به منظور کاهش تنش و استرس افزایش یابنده ای که در نتیجه اوج گیری وسوسه های غریزی ایجاد می شود.

۲-انگاره در لغت به معنای خیال، گمان، وهم، فکر و تصور است که معادل انگلیسی آن، Idea می باشد.

۳-اعمالی که همواره توسط  فرد وسواسی در چهارچوبی مشخص، به یک شکل ثابت و برطبق قواعد خاصی به منظور غلبه بر اضطراب انجام می شوند و شبیه مراسم آیینی رسمی هستند را آیین واره می نامند.

منابع اقتباس:

1. اختلال وسواس (جدیدترین راهبردهای ارزیابی و درمانی)؛ گیل استکتی و تریزا پیگت؛ ترجمه حبیب الله قاسم زاده؛ صفحه ۱۱-۱۳
2. بخش سلامت تبیان؛ فرآوری: نیره ولدخانی