نظام ساختاری مسکن در آموزه های دینی

معماری، بسیاری از رفتارهای ما را جهت دهی می کند. تا پیش از آن که بنایی ساخته شود، بنا اسیر انسان است؛ اما پس از ساخت، انسان اسیر آن می گردد. تا پیش از ساخت ما به آن شکل می دهیم و پس از ساخت، بنا رفتار ما را شکل می دهد؛

به همین دلیل اگر در مرحله طراحی بر اساس همین فرهنگ خودی و بومی نقشه ای طراحی شود، میان فرهنگ ما و فرهنگی که ساختمان بر ما تحمیل می کند تناقضی پیش نخواهد آمد؛ اما اگر معماری بر اساس فرهنگ بیگانه و غیر خودی ساخته شود، میان فرهنگ فرد مسلمان و فرهنگ ساختمان، تناقض پیش خواهد آمد.

ممکن است این تناقض در آغاز مشکل ساز باشد و رنگ و بوی ستیز دهد؛ اما به مرور زمان از فرهنگ فرد، حساسیت زدایی شده و فرهنگ ساختمان چیره می شود. پس باید روش ساخت مسکن در آموزه های دینی، از نکات ابتدایی مانند ویژگی های زمین آن تا نکات جزیی در نما و جلوه ساختمان مورد بررسی و دقت قرار بگیرد.

ساخت و ساز مسکن در آموزه های دینی

خداوند هر چیزی را زیبا[۱] و در کمال اتقان و استحکام و نظم خلق کرده است[۲] و به هر موجودی آنچه را لازمه آفرینش او بود عطا کرد، و سپس او را در تمام مراحل وجود رهبری کرده است.[۳]

بر این مبنا، انسان نیز در پیروی از خالق خود باید در هنگام ساخت و ساز، به زیبایی و کمال اتقان و استحکام و ابعاد مختلف ساختمان در دست ساخت خود بیندیشد و با توجه به ملاک های مسکن در آموزه های دینی و با کشف قوانین طبیعت و پیروی و مراعات آن ها، خانه ای ایمن و راحت برای خود تهیه کند. از رسول اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) نقل شده است چون کسی از شما به کاری دست زند، باید درست و محکم کاری کند.[۴]

رعایت این اتقان و استحکام و زیبایی در صورتی امکان پذیر است که مواردی چون:

1. تدارک زمین خوب و مناسب؛
2. تطابق با طبیعت و وضعیت اقلیمی یا شرافت جغرافیایی؛
3. انتخاب محل و مکان امن؛
4. سکونت در میان مسلمانان؛
5. مراعات حال همسایگان؛
6. رعایت هندسه مسکن؛
7. پرهیز از ساخت و ساز در اماکن دور از اجتماع را در نظر بگیرد که درباره این ها به اختصار توضیح می دهیم:

شرافت جغرافیایی مسکن در آموزه های دینی

قرآن از قراردادن حضرت مریم (علیها السلام) و فرزندش عیسی (علیه السلام) در سرزمینی مرتفع که دارای آرامش است، یاد میکند[۵] که پیوند میان آب (طبیعت)، امنیت و سکونت را نشان می دهد و از نعمت مسکن به عنوان جایگاه صدق و راستى «مُبَوَّاْ صِدق» یاد می کند[۶] و شهری را که در طراحی آن باغ و بوستان و به طور کلی طبیعت لحاظ شده باشد، شهری طیب نامیده و باغی را که در ارتباط با محل سکونت باشد، نعمتی الهی برشمرده است. با رجوع به قرآن کریم و مسکن در آموزه های دینی، نخستین سکونتگاه بشر را باغی بهشتی می یابیم.

زمین مناسب مسکن در آموزه های دینی

اولین ویژگی مهم برای مسکن مناسب افزون بر آب و هوای خوش زمین آن است. از امیرالمومنین نقل شده است مسکن خوب و مناسب خانه ای است که علاوه بر قرار گرفتن در منطقه خوش آب و هوا، در زمین حاصل خیز هم بنا شود.[۷]

هم سطح نبودن لب بام با پشت بام مسکن در آموزه های دینی

مستحب است لب بام هم سطح آن نباشد و دست کم حائلی بلندتر از یک ذراع داشته باشد در روایتی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده است: هر که بر بام بدون دیوار بخوابد و به او صدمه ای برسد ملامت نکند مگر خودش را.[۸] همچنین امام صادق (علیه السلام) فرموده اند: تنها خوابیدن بر بام مکروه است و خوابیدن بر روی بام بدون دیوار، جایز نخواهد بود و این حکم برای زن و مرد مساوی است.[۹]

در پاسخ به این سوال که اگر سه جانب آن دیوار باشد چگونه است؟ فرموده اند : کفایت نمی کند.[۱۰] شاید دلیل این توصیه ها و تاکیدها در رابطه با مسکن در آموزه های دینی ، جلوگیری از حوادث ناگواری چون سقوط از پشت بام، اصلاح و کنترل روابط همسایگان و رعایت شئونات اخلاقی مانند حفظ حیا و عفت باشد.

تقسیم بندی فضای مسکن در آموزه های دینی

معماری غربی دقیقا بر خلاف معماری اسلامی است و هر آنچه اسلام مد نظر قرار داده است مورد هدف قرار میدهد، بخش اعظم زیربنای خانه به صورت یک سالن باز درآمده و در گوشه ای از آن آشپزخانه که به بانوان اختصاص دارد، بدون هیچ حفاظ و در و پنجره ای به صورت باز است و در گوشه دیگر اتاق آینه ای بزرگ نصب می شود که افق دید نامحرمان را تا زوایای داخلی فزونی می بخشد و فعالیت های بانوان در داخل آشپزخانه به راحتی مشاهده می شود.

در اطراف این سالن باز سرویس بهداشتی، حمام و اتاق خواب قرار دارد که نه تنها میهمان و میزبان در این خانه ها امنیت و آسایش ندارند بلکه افراد خانه هم از دست یکدیگر امنیت و آسایش ندارند.

در معماری جدید بدون رعایت الگوهای پیشنهادی اسلام در ساخت و ساز اعتقادات مذهبی عفاف و حجاب مورد هجمه قرار می گیرد؛ حریم محرم و نامحرم شکسته می شود؛ میهمانان هنگام پذیرایی مجبورند کنار میزبان به صورت مختلط بر سر یک سفره قرار گیرند؛

خانه هیچ اندرونی و بیرونی ندارد؛ حتی محل خشک نمودن لباس های شسته شده یا داخل خانه در معرض دید همگان قرار می گیرد؛ در حالی که شایسته است لباس بانوان را از دید نامحرمان محفوظ نگه داشت.

فضای مسکن در آموزه های دینی، دارای فضای بیرونی است و مراجعات بیرونی منزل از فضای درونی که متعلق به همسر و فرزندان است باید جدا شود تا رفاه و آسایش و امنیت خانواده در حد اعلی تامین شود.

فضای داخلی یا به اصطلاح اندرونی هم در صورت امکان از چند اتاق تشکیل می شود، اتاق والدین، اتاق مخصوص فرزندان، اتاق مخصوص عبادت، و نیز قسمت سرویس بهداشتی که باید در مکانی پوشیده باشد تا عفت و حیا محفوظ بماند در معماری اسلامی تا حد ممکن بنابر عدم اختلاط زن و مرد نامحرم است.

 اتاق عبادت مسکن در آموزه های دینی

در روایات سفارش شده است اتاقی ویژه در منزل به عنوان اتاق عبادت انتخاب شود. خداوند متعال در قرآن می فرماید: «و به موسی و برادرش وحی کردیم که برای قوم خود خانه هایی در سرزمین مصر انتخاب کنید؛ خانه هایتان را قبله قرار دهید و نماز را برپا دارید.»[۱۱]

یکی از معانی قبله در این آیه به قرینه «وَأَقِیمُوا الصَّلاهَ» عبادتگاه است؛ یعنی خانه های خود را محل عبادت قرار دهید؛ معنای دیگر، رو در رو قرار دادن خانه ها به صورت متمرکز و در کنار هم است تا از پراکندگی و تفرقه دور شوند و به استحکام روابط صحیح اجتماعی و احیای روح جمعی بپردازند.

آسایش با امکانات ظاهری به دست می آید و آرامش جز با معنویات فراهم نخواهد شد؛ بنابراین مسکن مناسب هم باید از امکانات رفاهی و مناسب روز برخوردار باشد. البته بدون تجملات و تشریفات زاید و هم مکان مناسبی برای عبادت و کسب معنویات باشد.

روایات متعددی وارد شده است که یکی از اتاق های خود را عبادتگاهتان قرار دهید و ائمه اهل بیت (علیهم السلام) به این مطلب توصیه و عمل می کردند. حضرت علی (علیه السلام) اتاقی ویژه برای عبادت داشتند[۱۲] و امام صادق (علیه السلام) به یکی ا اصحاب خود فرمودند: دوست دارم یکی از اتاق های خود را عبادتگاه خود، سازی.[۱۳]

بنابراین، بنای خانه و مسکن در آموزه های دینی در صورتی با آرامش حقیقی قرین می گردد که جلوه ای از معنویت و پرتویی از نور حق در آن بدرخشد. در خانه یک مسلمان باید نمادی از یاد خدا جلوه گر باشد.

اتاق پذیرایی مسکن در آموزه های دینی

یکی از برنامه های اخلاقی اسلامی پذیرایی از مهمان است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند: برکت به جانب خانه ای که مردمان دیگر از آن بهره مند می شوند، بسیار سریع روان می شود.

به این دلیل به داشتن اتاق اختصاصی برای پذیرایی از مهمان سفارش شده است. پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) فرمودند: هر چیزی زکاتی دارد و زکات خانه، اتاق پذیرایی از میهمان است.[۱۴]

اتاق خواب مسکن در آموزه های دینی

یکی دیگر از اصول ساختاری مسکن در آموزه های دینی ، جداسازی اتاق خواب است. موضوعی که به سلامت خانواده و اخلاق نوجوانان و افراد نابالغ مربوط می شود.[۱۵] این اصل را می توان از دستور قرآن برای اجازه ورود به اتاق والدین دریافت.

قرآن کریم می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده اید بردگان شما و همچنین کودکانتان که به حد بلوغ نرسیده اند در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند: پیش از نماز صبح و نیمروز هنگامی که لباس های (معمولی) خود را بیرون می آورید و بعد از نماز عشا؛ این سه وقت خصوصی برای شماست.[۱۶]

در این راستا توجه به محل سکونت رسول الله (صلى الله علیه و آله) با حضرت خدیجه (سلام الله علیها) نیز خالی از لطف نخواهد بود، اگر چه این خانه بر اساس الگوهای اسلامی مدون در دوره اسلامی ساخته نشده بود، ولی در نقشه هایی که از این خانه در کتاب های تاریخی موجود است، مکان زندگی خصوصی این زوج بزرگوار از مکان های عمومی تفکیک شده است.

پس از ورودی خانه که در وسط بنا ساخته شده است، فضای سمت راست به بخش زندگی خصوصی زوجین، بخش سمت چپ به مکان استقبال رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم) از مراجعان و قسمت روبرو که به طور تقریبی مساحتی برابر سه بخش مذکور دارد، به عنوان مکان تجارت حضرت خدیجه مشخص شده است.

بخش اختصاصی زندگی زوجین هم به سه قسمت تقسیم شده است:

• مصلای رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم)
• اتاق خصوصی حضرت
• اتاق محل تولد حضرت فاطمه (سلام الله علیها)

در گزارشی دیگر از خانه حضرت خدیجه آمده است: خانه ای زیبا و دارای چهار اتاق. سه اتاق اندرونی (یک اتاق برای فرزندان، یک اتاق برای پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) و یک اتاق نیز برای عبادت رسول خدا (ص)؛

اتاق بیرونی هم برای ملاقات با مردم و میهمانان بوده است. طرحی زیبا اما عاری از هر گونه تکلف و زینت های دنیوی. که متاسفانه به دست وهابیت تخریب شده است. در مدینه نیز تا مدت ها خانه های پیامبر اکرم (ص) زاهدانه، ساده، بی آلایش، بدون زرق و برق، به عنوان شکلی از ترکیب خانه و مسجد، متناسب با شنون یک رهبر اسلامی به صورت الگویی ویژه بوده است.

رعایت مکان چاه آب آشامیدنی مسکن در آموزه های دینی

شگفتی های معماری مسلمانان در ظرافت های خاصی است که با استفاده از آموزه های اسلامی در ساخت و ساز مسکن به کار رفته است. برای نمونه در معماری اسلامی حتی به مکان چاه آب آشامیدنی و چاه فاضلاب و مکان سرویس های بهداشتی در ساختمان توجه شده است.

بر اساس نظر مشهور فقیهان، مستحب است بین چاه آب و چاه مستراح در زمین سخت و نیز در صورت پایین بودن سطح مکان فاضلاب نسبت به چاه، پنج ذراع فاصله باشد و در زمین نرم و نیز در صورت مساوی بودن مکان فاضلاب یا بالا بودن آن نسبت به چاه، هفت ذراع فاصله باشد.

در روایت امام صادق (علیه السلام) مقدار فاصله ده ذراع ذکر شده است[۱۷] که علامه مجلسی آن را ناظر به استحباب برتر دانسته است.

پوشیدگی سرویس بهداشتی مسکن در آموزه های دینی

از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است شایسته است محل تخلی در پوشیده ترین جای خانه باشد. پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) فرمودند: جبرییل امین بر من نازل شد و گفت در خانه ای که سگ یا ظرف ادرار در آن باشد ما ملائکه وارد نمی شویم.[۱۸]

بنابراین می توان نتیجه گرفت سرویس بهداشتی باید دور از محل نشیمن باشد.[۱۹] بر اساس فقه شیعه روبه قبله یا پشت به قبله بودن سرویس بهداشتی حرام است.

خروجی مناسب برای فاضلاب مسکن در آموزه های دینی

بی توجهی به خروجی درست فاضلاب ها موجب آزار دیگران و آلودگی محیط می گردد. در روایت است که در زمان حضرت بقیه الله (ارواحنا له الفداء) تمامی بالکن ها و فاضلاب ها و ناودان هایی که مشرف یا واقع در راه هست مسدود می گردد.[۲۰]

نتیجه گیری

دین مبین اسلام برای نحوه معماری خانه و ساختمان نیز به صورت جزیی حتی در مورد خروجی فاضلاب نیز توصیه و دستوراتی دارد. این موضوع علاوه بر این که نشان دهنده جامعیت دین اسلام است، نشان دهنده این است که با این توصیه ها به دنبال فراهم کردن آرامش و آسایش انسان و فراهم کردن کرامت و عزت برای اوست.

همچنین با رعایت کردن دستورالعمل های ساخت مسکن در آموزه های دینی و عمل کردن به آن در برنامه های شهرسازی، می توان از بروز بسیاری از مشکلات و آسیب های خانوادگی و اجتماعی جلوگیری کرد.

پی نوشت ها

[۱] . الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ (مسجده: ۷).

[۲] . صُنْعَ اللهِ الَّذى أَتْقَنَ کُلَّ شَیْء (نمل: ۸۸).

[۳] . رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى کُلِّ شَیْءٍ خَلَقَهُ ثُمَّ هَدى (طه: ۵۰).

[۴] . إذَا عَمِلَ أَحَدُکُمْ عَمَلًا فَلْیُتقن (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۳، ص ۲۶۲).

[۵] . وَ جَعَلْنَا ابن مریم و أمَّهُ آیَه و أویْناهُما إلى ربوه ذات قرار و معین (مومنون: ۵۰).

[۶] . وَ لَقَدْ یَوان بنی إسرائیل منوا صِدْقٍ وَ رَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبات (یونس : ٩٣).

[۷] . لا تطیب الشکلى إلا بثلاث الهواء الطیب وَ الْمَاء الْعَزِیزِ الْعَذَبِ وَ الْأَرْضِ الْخَوَّارَه (ابن شعبه حزانی تحف العقول: ص ۳۲۰).

[۸] . مَنْ بَات عَلَى سَطْحِ غَیْرِ مُحَجْرٍ فَأَصَابَهُ شَیْءٌ فَلا یَلُومَنَّ إلا نفسه (احمد بن خالد البرقی المحاسن، ج ۲، ص ۶۲۷) .

[۹] . أنه کره أن یبیت الرَّجُلُ عَلى سَطْحِ لَیْتَ عَلَیْهِ حَجْرَه وَ الرَّجُلُ وَ الْمَرْأَهُ فِی ذَلِکَ سَوَاءٌ (همان).

[۱۰] . فَقَالَ نَهَى النَّبِیُّ (صلى الله علیه و سلم) عَنْهُ فَسَأَلته عن ثلاثه حیطان فقال لا إلَّا أَرْبَعَ فَقُکَ کَمْ طُولُ الْحَافِظِ قَالَ أقصرهُ ذِراعٌ وَ شِیرٌ (همان، ص ۶۲۱).

[۱۱] . وَ أَوْحَیْنَا إِلى مُوسى و أخیهِ أَن تَبُوا لِقَوْمِکُما بیضر بیوتاً و اجْعَلُوا بُیُونَکُمْ قِبْلَهً وَ أَقِیمُوا الصَّلاه وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ (یونس: ۸۷).

[۱۲] . کَانَ عَلِیٌّ قَدْ جَعَلَ بَیْتاً فِی دَارِهِ لَیْسَ بِالصَّغَیرِ وَ لا بالکبیر لصلابه (محمد بن حسن حرعاملى؛ وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۲۹۵ و ۲۹۶).

[۱۳] . کَتَبَ إِلَیَّ أَبو عَبْدِ اللَّهِ إلى أحِبُّ لَک أَن تَتَّخِذَ فی دارکَ مَسْجِداً فِی بَعْضٍ بیوتک (همان، ص ۲۹۶).

[۱۴] . لکل شیء زکاه و زکاه الدار بیت الضیافه (ابوالقاسم پاینده؛ نهج الفصاحه ص ۶۳۲، ش ۲۲۵۸).

[۱۵] . إن البرکه أشرع إلى الب الذى یا مِنْ المَعْرُوف (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی ج ۲، ص۲۹).

[۱۶] . یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنَکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ وَ الَّذِینَ لَمْ یَلْقُوا الْعُلْمَ مِنکُمْ ثَلاث مرات من قبل صَلَاهِ الْفَجْرِ وَ حینَ تَضْعُون ثیابکم من الظهیره و من بعد صلاه العشاء ثلاث عورات لکم (نور:۵۸).

[۱۷] . سالته عن البشر یَتَوَضَّأُ مِنْهَا الْقَوْمُ وَ إلى جانبها بالوعه قَالَ إِنْ کَانَ بَیْنَهُمَا عَشَرَهُ أَذْرُعٍ وَ کَانَتِ الْبَتَرُ التی یَسْتَقُونَ مِنْهَا إلى الْوَادِی فَلا بَأْسَ (محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ٧٧، ص ٣٢).

[۱۸] . إن جبریل أَتَانِی فَقَالَ إِنَّا مَعْشَرَ الْمَلَائِکَهِ لَا نَدْخُلُ بَیْنا فِیهِ کَلْبٌ وَ لَا یَمْثَالُ جَسَدِ وَ لَا إِناء یبال فیه (ابن بابویه، الخصال، ج۱، ص۱۳۸).

[۱۹] . الیس من حسن التقدیر فی بناء الدار أن یکون الخَلاءُ فِی أَسْتَرِ موضع فیها (مفضل بن عمر جعفی کوفی، توحید مفضل، ص ۷۰۰، محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۲۵۰).

[۲۰] . وَ کَسَرَ کُل جَنَّاحٍ خارج فى الطریق و أبطل الکلف و المَازِیتِ إِلَى الطَّرْفَاتِ (محمد بن نعمان؛ مفید، الارشاد ج۲، ص ۳۸۵).

منابع

• قرآن کریم.
•  ابن بابویه محمد بن على صدوق؛ الخصال؛ قم: نشر جامعه مدرسین، ۱۳۶۲.
• حر عاملی، محمد بن الحسن؛ وسائل الشیعه، قم: موسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق.
• ابن شعبه حرانى، حسن؛ تحف العقول، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
• اخوت، هانیه بازشناسی مولفه های هویتی مسکن سنتی بر اساس آیات قرآن و روایات ائمه معصومین، دو فصلنامه تخصصی پژوهش های میان رشته ای قرآن کریم س۳، ش۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۱.
• براتی، ناصر؛ «بازشناسی مفهوم خانه در زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در خیال، ش ۸، زمستان ۱۳۸۲.
• ارجح ،اکرم؛ مدخل خانه، در: گروه مولفان دانشنامه جهان اسلام؛ تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی، ۱۳۹۰.
• شریفی، احمد حسین؛ سبک زندگی :تهران نشر آفتاب توسعه، ۱۳۹۲.
• مطهری مرتضی؛ مجموعه آثار نشر صدرا، ۱۳۶۸ش.
• معماریان، غلامحسین؛ سیری در مبانی نظری معماری تهران، ۱۳۹۲.
• نوری، حسین؛ مستدرک الوسائل؛ قم موسسه اهل البیت قم، ۱۴۰۸ق.

برگرفته از کتاب مسکن بر اساس آموزه های قرآن و اهل بیت (علیهم السلام).