روش مقابله با اضطراب و استرس در قرآن و روایات-بخش اول

دین مبین اسلام به عنوان یک برنامه جامع و کامل بشری، روش های بنیادینی را برای مقابله با اضطراب و استرس پیش روی انسان قرار داده است که عمل به این روش ها، سبب ایجاد آرامش در زندگی فردی و اجتماعی وی می شود.

فشار روانی یکی از مهمترین چالش های زندگی امروزی است به طوری که طبق گزارشات کارشناسان سازمان بهداشت جهانی، حدود ۶ درصد کل جمعیت جهان از بیماریهای روانی رنج می برند و شروع ۸۰ درصد از بیماریهای جسمی، با فشار همراه بوده است.۱

بی شک دین مبین اسلام در این زمینه روشهای منحصر به فردی دارد و عمل به آموزه های قرآن کریم میتواند به عنوان موثرترین شیوه به شمار آید و این خود بعدی فراگیر از عظمت قرآن کریم، اعجاز و اثرگذاری آن در امور خدماتی و درمانی را نمایان می سازد.۲ از طرفی روایات ائمه معصومین (ع) سراسر توصیه و برنامه هایی است که انسان بهترین زیست را داشته باشد.

اضطراب و استرس به منزله بخشی از زندگی هر انسان، در همه افراد بطور نرمال وجود دارد و در این حدّ به عنوان پاسخی سازش یافته تلّقی می شود. نبود استرس ممکن است ما را با مشکلات و خطرات قابل ملاحظه ای مواجه نماید، این اضطراب و استرس است که ما را به بسیاری از کارهای مهم مثل درمان بیماریها و دغدغه داشتن همسر، فرزند، تربیت فرزندان و دوری از گناه و عبادت وامیدارد.

پس، اضطراب و استرس به منزله بخشی از زندگی هر انسان، یکی از مؤلفه های ساختار شخصیت وی را تشکیل می دهد. اضطراب و استرس در برخی مواقع، سازندگی و خلاقیت را در فرد ایجاد می کند و امکان تجسم موقعیت ها و سلطه بر آنها را فراهم می آورد و یا آنکه وی را بر می انگیزد تا بطور جدّی با مسئولیت مهمّی مانند آماده شدن برای پذیرفتن یک وظیفه اجتماعی مواجه شود.

اما اگر اضطراب و استرس از این حدّ فراتر رود و از حالت سازندگی خارج شده، جنبه مزمن و مداوم پیدا کند، باید آن را به منزله منبع شکست و استیصال گسترده ای تلقّی کرد که فرد را از بخش عمده ای از امکاناتش محروم می کند، آزادی و انعطاف او کاهش می یابد و طیف گسترده اختلالهای اضطرابی را در او به وجود می آورد.

از این روست که توجه به روشها و مهارت های مقابله با اضطراب و استرس های خارج از حد و زیان آور، ضرورت پیدا می کند؛ چراکه انسان، خواهان آرامش و آسایش در دنیا و دوری از فشارهای روانی است.

مفهوم اضطراب و استرس

اضطراب، واژه ای عربی و مصدر می باشد. حیران و سرگردان بودن، حرکت، زیاد رفتن در جهات مختلف از جمله معانی است که در کتاب های لغت برای اضطراب بیان کرده اند۳. «اضطراب» در فارسی، معادل پریشان شدن، لرزیدن، سراسیمگی، بی تابی، نگرانی، آشفتگی و پریشان ساختن می باشد۴. در معادل انگلیسی آن (Stress) است.

تعاریف گوناگون روانشناسان از اضطراب و استرس

در روانشناسی برای اضطراب واسترس، تعاریف گوناگونی ارائه شده که در ادامه به چهار مورد از آنها اشاره می شود:

الف) اضطراب عموما یک انتظار به ستوه آورنده است که ممکن است در تنشی گسترده و موحش و اغلب بی نام، اتفاق می افتد. این حالت که به شکل احساس و تجربه های کنونی مانند هر اغتشاش هیجانی در دو سطح همبسته روانی و بدنی در فرد پدید می آید، ممکن است به یک تهدید عینی، «اضطراب آور» (تهدید مستقیم یا غیر مستقیم مرگ، حادثه سوم شخصی یا مجازات) نیز وابسته باشد. (لافون، ۱۹۷۳)م.

ب) ناراحتی روانی و بدنی که بر اثر ترسی مبهم و احساس ناامنی و تیره روزی قریب الوقوع در فرد به وجود می آید. (پیه رون، ۱۹۸۵)م .

ج) اضطراب حالتی هیجانی توأم با هشیاری مستقیم نسبت به بی معنایی، نقص و نابسامانی جهانی است که در آن زندگی می کنیم. (ربر، ۱۹۸۵)م

د) نگرانی پیشاپیش نسبت به خطرها یا بدبختی های آینده، توأم با احساس بی لذّتی یا نشانه های بدنی تنش منبع خطر پیش بینی شده میتواند درونی یا بیرونی باشد.۵

فرد مضطرب غالباً از علت و منشاء اضطراب و پریشانی خودش آگاهی ندارد و نمی داند که استرس، ناشی از احساس ناامنی درونی است یا از موقعیت خارجی است که ترسش را در آن می افکند. استرس و پریشانی مثل نگرانی، بیشتر معمول تخیل است ولی از دو جهت با نگرانی تفاوت دارد:

۱ـ نگرانی مربوط به موقعیت های خاص می شود مثل، امتحانات و مشکلات مادی، در حالی که پریشانی یک حالت عاطفی تعمیم یافته است.

۲ـ نگرانی در مورد مشکلات عینی است حال آنکه اضطراب و پریشانی ناشی از یک مشکل ذهنی است.۶

همچنین اضطراب نوعی نگرش و تشویش درونی است که منبع آن معلوم نیست. بایستی توجه داشت که اضطراب ناشی از نگرانی با ترس فرق دارد؛ زیرا در ترس، منشاء ناراحتی معلوم است ولی در اضطراب این طور نیست، اضطراب شامل احساس عدم اطمینان، درماندگی و برانگیختگی فیزیولوژیکی می شود و شخص از تنش و عصبی بودن و بی قراری شکایت دارد.۷

مهارت های مقابله با اضطراب و استرس

۱ـ تقویت ایمان و باور

اولین و مهمترین عاملی که در ایجاد پریشانی و اضطراب و استرس نقش اساسی دارد، ضعف باور و ایمان به خداوند و وعده های اوست. یقیناً تنها خداوند و به عنوان آفریننده انسان ها، از تمام زوایای وجودی انسان باخبر است و درد و درمان او را هم تنها خداوند و برگزیدگان او می دانند هر چند ممکن است برخی از این زوایای وجودی را هم خود بشر پی ببرد، اما روشن است که علم بشر محدود است و هم درصد خطای بالایی دارد.

دین مبین اسلام که حاوی برنامه های زندگی بشر است، از مهمترین رهنمودهای آن ایمان به خدا و باورهای درونی و وعده های اوست. لذا توحید جزو اصول دین به شمار می رود؛ چراکه زیر بنای تمام تعلیمات اسلام خدابینی و خداپرستی است. تمام بدبختی های انسان از زمانی شروع می شود که از این اصل اساسی دست برداشته و به هواپرستی روی آورد.

آنچه روانشناسان در بسیاری از گفته ها و کتابهای خود مطرح می کنند، بیشتر به جنبه های علل و اسباب مادی تکیه دارند و از هدف آفرینش و آفریننده آن غافل هستند و این امر باعث شده که روانشناسی، علیرغم پیشرفت آنچنانی خود، هنوز در حل مشکلات جدی بشر ناتوان باشد. لذا در سالهای اخیر شاهد این هستیم که برخی از آنها به سوی درمان با معنویت و خدا روی آورده اند.۸

امروزه نیز برخی از دانشمندان و روانشناسان به این عقیده رسیده اند که کسی که واقعا معتقد به مذهب است هرگز گرفتار امراض عصبی نخواهد شد۹ و خود از مبلّغان معنویت گشته اند.

اما باید توجه داشت که آنها ما را از آن جهت به دینداری تشویق نمی کنند که به خدا ایمان آورده، موحد شویم و به حساب و کتاب آخرت اعتقاد پیدا کنیم و از آتش جهنم آن دنیا رهایی یابیم، بلکه برای نجات از آتش جهنم این دنیا (یعنی جهنم بیماریهای روان تنی مثل زخم معده و اختلالهای عصبی و روانی و جنون) است که گرویدن به معنویت را سفارش می نمایند.

ویلیام جیمز، پدر روانشناسی علمی، در نامه ای به یکی از دوستانش نوشته که: «هر چه بیشتر از سالهای عمرم می گذرد کمتر میتوانم بدون اعتقاد به معنا و دین زندگی کنم». وی در جایی دیگر چنین می نویسد: «ایمان یکی از نیروهایی است که بشر به مدد آن زندگی می کند و فقدان کامل آن در حکم سقوط بشر است».۱۰

چرا ایمان به دین تا این درجه آرامش و خونسردی و شکیبایی به ما می بخشد؟ خوب است در خصوص پاسخ به این سوال، به سخن ویلیام جیمز رجوع کنیم که می گوید: «امواج خروشان سطح اقیانوس، هرگز آرامش اعماق آن را بر هم نمی زنند. در نظر کسی که حقایق بزرگتر و با ثبات تر دستاویز دارد، فراز و نشیب های هر ساعته زندگی، چیزهای نسبتا بی اهمیتی جلوه می کند. بنابراین یک شخص واقعا متدین، تزلزل ناپذیر است و فارغ از هر دغدغه و تشویش، و برای انجام دادن هر گونه وظیفه ای که روزگار پیش آورد، با خونسردی آماده و مهیاست».۱۱

نکته بسیار مهم این است که ایمان مورد نظر روانشناسان غربی با آموزه های آیات الهی تفاوت دارد. خداوند در آیات متعددی، ایمان واقعی را مایه آرامش و دوری از اضطراب و استرس می داند که در این باره می خوانیم:

«و چگونه از آنچه شریک خدا میگردانید بترسم، با آنکه شما از اینکه چیزی را شریک خدا ساخته اید که خدا دلیلی درباره آن بر شما نازل نکرده است. نمی هراسید؟ پس اگر می دانید، کدام یک از ما دو دسته به ایمنی سزاوارتر است؟ * کسانی که ایمان آورده و ایمان خود را به شرک نیالوده اند، آنان راست ایمنی و ایشان راه یافتگانند».۱۲

این همان وعده مبارکی است که خداوند بارها در قرآن کریم به آن اشاره نموده است، آنجا که میفرماید: «الا إن اولیاء الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون»۱۳ آگاه باشید که بر دوستان خدا نه بیمی است و نه آنان اندوهگین می شوند. و نیز میفرماید: «إن الذین قالو ربنا الله ثم استقاموا فلا خوفٌ علیهم و لا هم یحزنون»۱۴ محققاً کسانی هستند که گفتند: «پروردگار ما خداست» سپس ایستادگی کردند بیمی بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد.

خداوند سبحان در آیات دیگر به مؤمنان وعده آرامش و دوری از اضطراب و استرس و پریشانی داده است، در این آیه خداوند سبحان میفرماید: «هو الذی انزل السکینه فی قلوب المؤمنین لیزدادو ایمانا مع ایمانهم».۱۵اوست که بر دلهای مؤمنان آرامش فرستاد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزاید»؛ امام صادق (ع) در تفسیر این آیه شریفه فرمودند: «هو الایمان».۱۶  آن آرامش، ایمان است.

امیرالمومنین (ع) در مورد حقیقت ایمان می فرمایند: ریشه ایمان، تسلیم نیکو در برابر فرمان الهی است.۱۷ نکته جالب توجه اینکه: ایمان نه تنها باعث آرامش و دوری از اضطراب و استرس در این دنیا می شود بلکه در روز قیامت نیز از عوامل بسیار مهم در آرامش انسان است.

۲ـ نماز

آرام سازی یکی از شیوه های مورد استفاده برخی از روان درمانگران برای درمان بیماریهای روانی و از جمله آنها اضطراب و استرس است. خواندن نماز آن هم پنج بار در روز، خود از بهترین برنامه آرام سازی می باشد؛ چراکه نماز یکی از مهمترین پل های ارتباطی با خداوند است و همین مایه آرامش انسان و دوری از اضطراب و استرس می شود.

نماز نوعی یاری جستن از خداوند با آداب مخصوص است. قرآن میفرماید: «و استعینوا بالصّبر و الصلاه و انها لکبیرهٌ الا علی الخاشعین»۱۸ از شکیبایی و نماز یاری جویید. و به راستی این کار، گران است مگر بر فروتنان.

خضوع و تسلیم در برابر خداوند بی همتا می تواند به انحاء گوناگون فرد را در حل مشکل یاری دهد:

۱- زمانی انسان به نماز می ایستد، سعی می کند در آن لحظه همه افکار و خاطره ها، از جمله فشارها و سختی ها را از ذهن خود دور کند و تنها متوجه خداوند شود. همین سعی در دوری از فشارها، در رسیدن فرد به آرامش مؤثر است.

۲- رابطه عاطفی که در این حالت بین انسان و خداوند برقرار می شود، روح و روان او را تقویت می کند و مایه احساس آرامش وی میگردد.

۳-نماز با آدابی که دارد، نحوه رسیدن به آرامش را به انسان می آموزد.

۴- توجه به معنای اذکار نماز نیز نقش بسزایی در آرامش فرد دارد. با ذکر «الله اکبر» فرد متوجه عظمت خداوند می شود و هر چیز دیگر از جمله مشکلات زندگی در نظرش کوچک میگردد. با تلاوت «ایاک نعبد و ایاک نستعین» به خود الهام می بخشد که در واقع باید در همه امور از خدا کمک جوید۱۹.

خداوند در جای دیگر قرآن میفرماید: «کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کردند و نماز برپا داشته و زکات داده اند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود؛ و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند».۲۰ همچنین در احادیث آمده هر گاه امری بر پیامبر (ص) سخت می آمد به نماز می ایستاد.۲۱

۳ـ یاد خدا

در نهاد انسان، حقایق فطری وجود دارد که انسان در تکاپوی رسیدن به آنهاست که اگر به آنها نایل نشود و در راه رسیدن به آنها مانعی پدید آید، اضطراب و استرس، ناخشنودیها و عقده هایی در اعماق روح بر جای می گذارد که مستقیماً از علل آنها آگاه نیستیم؛ اما آثار آنها خواهی نخواهی در اعمال و رفتار شخص مشهود و محسوس می شود؛ از جمله آنکه اگر بشر از محبوب و معبود خود دور بیافتد و با او ارتباط و انس پیدا نکند، پیوسته در اضطراب و استرس و ناراحتی به سر می برد و هیچ چیز و هیچ رویدادی جایگزین آن نمی شود.۲۲

دوری از یاد خدا باعث می شود تا انسان زندگی پر اضطراب و استرس و ناراحت کننده ای را داشته باشد، خداوند در این باره میفرماید: «و من اعرض عن ذکری فان له معیشه ضنکا و نحشره یوم القیامه أعمی»۲۳ «و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت زندگی تنگ و سختی خواهد داشت و روز رستاخیز او را نابینا محشور می کنیم».

۴ـ توکل

انسانهای مضطرب وقتی به مشکلی دچار می شوند، برای رفع و حل آن و رسیدن به آرامش به هر کسی روی آورده و از آن کمک می گیرند. حال در نظر آنها بزرگترین شخص ممکن است یک مدیر، یک روانشناس، یک سرمایه دار، یک وکیل و یا یک رییس جمهور باشد.

اما فرض کنید شخص تمام امور خود را به کسی سپرده که از عهده هر کاری بر می آید و آن را بدون هیچ هزینه ای به سر انجام میرساند و او کسی نباشد جز آفریدگارش که به همه امور آگاه است.

توکل و واگذاری امور به خداوند باعث می شود که انسان با خیال راحت به امور زندگی خود بپردازد و از حوادث و سرانجامی که برایش رقم می خورد مطمئن باشد، حال آن سرانجام ممکن است در ظاهر برایش خوب یا بد باشد، این اعتماد به نفس آرامش خاصی می دهد. خداوند سبحان در این باره میفرماید:

«کسانی که در نبرد احد پس از آنکه زخم برداشته بودند، دعوت خدا و پیامبر او را اجابت کردند، برای کسانی از آنان که نیکی و پرهیزکاری کردند، پاداشی بزرگ است همان کسان که برخی از مردم به ایشان گفتند: مردمان برای جنگ با شما گرد آمده اند پس از آن بترسید و این سخن بر ایمانشان افزود و گفتند: «خدا ما را بس و نیکو حمایتگری است». در واقع این شیطان است که دوستانش را می ترساند؛ پس اگر مؤمن هستید از آنان مترسید و از من بترسید».۲۴

نکته دیگر اینکه در مواجهه با مسائل زندگی و نیل به موفقیت، به دو دسته از عوامل نیازمندیم:

الف: فراهم آوردن اسباب طبیعی؛

ب: شرائط روانی خاصی که بتوانیم بهتر با مسائل مواجه شویم. توکل باعث فراهم شدن این شرائط روانی است.

گاهی سستی اراده، ترس، غم، اضطراب و استرس و عدم اشراف کامل بر موقعیت ها، باعث می شود نتوانیم از راه حل های ممکن به شکل مطلوب بهره ببریم. توکل باعث تقویت اراده و عدم تاثیر عوامل مخل روانی می شود، فرد با چنین باوری اگر به موفقیت برسد و به هدف خود نائل شود، از نظر روانی به حالت تعادل خواهد رسید و اگر شکست بخورد، چون معتقد است خداوند، هم قادر به فراهم آوردن اسباب موفقیت انسانهاست و هم مصالح آنها را بهتر از خود آنان می داند می پذیرد که شکست ظاهری به صلاح و نفع او بوده است و در نتیجه، از لحاظ روانی ضربه نخواهد خورد.

بنابراین، توکل فرد را در سعی و کوشش در جهت حل مسائل زندگی و رسیدن به تعادل و سازگاری، تواناتر خواهد ساخت. مکانیزم تأثیر توکل به این صورت است که اگر فرد در آن حالت ها تنها به اسباب مادی توجه نماید، به سادگی دست از عمل می کشد و ناامیدی او را از پای در می آورد ولی فردی که بر خدا توکل دارد، معتقد است که نبود شرائط مادی باعث عدم تحتقق یک رویداد و یا عدم حل مشکل نمی شود.

حضرت علی (ع) در حدیثی توکل را مایه برون رفت از تنیدگی ها و بدی ها و اضطراب و استرس ها دانسته و میفرماید: «التوکل علی الله نجاه من کل سوء و حرزٌ من کل عدو»۲۵ توکل بر خداوند مایه نجات از هر بدی و محفوظ ماندن از هر دشمنی است.

پیامبر گرامی اسلام (ص) نیز در حدیثی زیبا، نتیجه توکل را قوت و قدرت می داند: هر کس دوست دارد نیرومندترین مردم باشد، باید به خدا توکل کند.۲۶

۵ـ ایمان به رزاقیت الهی

ترس از آینده و چگونگی تأمین روزی، یک نگرانی عمومی است. ترس و نگرانی اگر به اندازه باشد و از حدّ متعارف نگذرد، عامل تحرک برای کسب روزی است، انسان بی خیال، برای کسب روزی تلاش نخواهد کرد و همین امر، موجب بروز مشکلات فراوانی در زندگی وی خواهد شد. پس نگرانی به اندازه کم آن مفید است؛ اما اگر افزایش یابد و از حدّ معمول بگذرد، به افزایش فشار روانی منجر شده و زندگی را به مخاطره می اندازد.۲۷

امام علی (ع) یکی از عوامل هلاک کننده مردم را ترس از فقر می داند و میفرماید: «أهلک الناس اثنان: خوف الفقر و طلب الفخر».۲۸ دو چیز مردم را هلاک کرده است: ترس از فقر و فخر فروشی.

بخل ورزیدن، یکی از پیامدهای این ترس است. فرد تصور می کند، اگر از مال خود ببخشد فقیر میگردد و همین نگرانی، موجب بخل ورزی میگردد، غافل از اینکه با این کار، به سوی فقر شتاب کرده است؛ زیرا فرد بخیل، گاهی از ترس فقیر شدن، به اندازه افراد فقیر از آنچه دارد استفاده می کند!

ترس از روزی آینده، معلول نداری یا کم داری نیست. قرآن کریم میفرماید: «قل لو أنتم تملکون خزائن رحمه ربی اذاً لامسکتم خشیه الانفاق و کان الانسان قتورا»۲۹ بگو: اگر مالک خزانه های رحمت پروردگار من نیز می بودید، باز هم امساک می کردید به جهت ترس از اینکه انفاق، مایه فقر شود و البته انسان، تنگ نظر است.

معلوم می شود که ریشه این ترس را در عوامل بیرونی نباید جستجو کرد، بلکه پدیده ای است روانی که ریشه در شناخت دارد. همچنین پدیده شوم دخترکشی در فرهنگ جاهلیت نیز ریشه در ترس از روزی داشته است.۳۰

این در حالی است که روزی انسان، از سوی خدا تضمین شده: «إن الله هو الرزاق ذو القوه المتین»۳۱ «خداوند است روزی رسان و اوست دارنده نیرویی سخت و استوار». وقتی انسان بداند روزی اش به دست صاحب قدرت است، احساس اطمینان و آرامش می کند.

خداوند متعال میفرماید: «و ما من دابه فی الارض الاّ علی الله رزقها و یعلم مستقرها و مستودعها کل فی کتاب مبین».۳۲ هیچ جنبده ای در روی زمین نیست مگر آنکه روزی اش بر عهده خداست و موضع و مکان آن را می داند، همه اینها در کتابی روشنگر (لوح محفوظ) آمده است.

علاوه بر انسان، هر جانداری روزی خود را دارد: «و کأین من دابه لا تحمل رزقها الله یرزقها و ایاکم و هو السمیع العلیم».۳۳ چه بسیار جنبدگانی که یارای تحصیل روزی خویش را ندارند و خدا آنها را و شما را روزی می دهد و او شنوا و داناست.

پس اگر خدا روزی رسان است، سوءظن به خداوند و یأس و ناامیدی نسبت به روزی آینده و در نتیجه به سمت تلاش زیاد برای گرفتن دنیا و حرص به آن بی معناست؛ چراکه انسان قطعا به همه آنچه که می خواهد نمی رسد و این باعث ایجاد اضطراب و استرس و پریشانی در او می شود.

بخش دوم مقاله را در این قسمت مطالعه کنید.

جمع بندی

اضطراب و استرس، مسئله ای است که امروزه در زندگی بسیاری از افراد مشاهده می شود و زندگی آنان را از حالت عادی خارج و با چالش مواجه می کند. در آموزه های اسلامی شیوه های یافت می شود که به مدد آنها میتوان با اضطراب و استرس مقابله کرده و آن ها را مهار نمود. در بخش اول این مقاله به شیوه هایی نظیر تقویت ایمان و باورها، اهتمام به نماز، توکل بر خدا و ذکر و یاد او اشاره شد.

پی نوشت ها

۱-مجله بهداشت، ص ۴۲۵، (وزارت بهداشت و درمان پزشکی ش ۴۸۹)

۲-نجاتی، قرآن و روانشناسی، ص ۵۸.

۳-راغب، مفردات قرآن، ص ۳۰۴.

۴-فرهنگ معین، ج ۱، ص ۲۹۵.

۵-دادستان، روانشناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگسالی، ص ۶۱.

۶-نوابی نژاد، رفتارهای بهنجار و نابهنجار در کودکان، ص ۷۳.

۷-بیات، فرهنگ واژه ها، ص ۶۳۷.

۸-هر چند در نوع درمان های آنان با معنویت، اشکالات فراوانی وجود دارد. چراکه معنویت مورد نظر آنان با معنویت مطرح در اسلام، تفاوت فراوانی دارد. آنها معنویت را در فرقه ها و عرفان های کاذبی از جمله بودا و راهکارهای آن می دانند که هیچ اثری از خدا و آخرت در آن دیده نمی شود مگر در اندک مواردی.

۹-توکلی، رویکردی انتقادی به خواستگاه دین از نگاه فروید.

۱۰-کارنگی، آیین زندگی.

۱۱-فرانکل، خدا در ناخود آگاه، ترجمه یزدی.

۱۲- انعام /۸۲ و ۸۱.

۱۳-یونس/۶۲.

۱۴-احقاف/۱۳.

۱۵- فتح/ ۴.

۱۶- شیخ کلینی، کافی، ج۲ ص۱۵

۱۷-آمدی، شرح غرر الحکم و درر الکلم، ج۲ ص۴۱۶.

۱۸-بقره /۴۵.

۱۹-روانشناسی سلامت (۲)، ص ۷۶۲ و ۷۶۱.

۲۰- بقره/ ۲۷۷.

۲۱- ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم؛ به نقل از طبری ج ۱، ص ۲۹۸.

۲۲- صانعی، بهداشت روان در اسلام ص ۴۹.

۲۳-طه/ ۱۲۴.

۲۴- آل عمران/۱۷۲- ۱۷۵.

۲۵-علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۷۹.

۲۶-ری شهری، میزان الحکمه، ج ۱۳، ص ۴۱۶.

۲۷-پسندیده، رضایت از زندگی، ص ۵۸.

۲۸-ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص۲۳۹؛ شیخ صدوق، الخصال، ج۱، ص۶۹

۲۹- اسراء /۱۰۰.

۳۰- ا سراء/۳۱.

۳۱- ذاریات/۵۸.

۳۲- هود/۶.

۳۳-عنکبوت/۶۰.

منبع اقتباس: پرسمان؛ مقاله روش مقابله با اضطراب و استرس و پریشانی در قرآن و روایات؛ نویسنده: احمد ابراهیمی