معناى محکم و متشابه از نظر مفسرین و علمای اسلامی

در میان علماى اسلام در معناى محکم و متشابه آیات قرآن کریم اختلاف عجیبى است و با تتبع اقوال مى‏ توان نزدیک به بیست قول در این مسئله پیدا کرد. در نوشتار حاضر، درباره این موضوع مطلبی از علامه طباطبایی (ره) نقل می شود.

قول مشهور درباره آیات محکم و متشابه

آنچه عملا پیش‏ مفسرین از صدر اول تاکنون دایر و مورد اعتماد است این است که آیات محکم که به آن ام الکتاب هم گفته می شود، آیاتی هستند که معناى مراد آن ها روشن است و به معناى غیر مراد اشتباه نمى‏ شود به این گونه آیات باید ایمان آورد و هم عمل کرد.

آیات متشابه آیاتى هستند که ظاهر شان مراد نیست و مراد واقعى آن ها را که تاویل آن ها است جز خداوند نداند و بشر را راهى به آن نیست، به این گونه آیات باید ایمان آورد ولى از پیروى و عمل به آن ها توقف و خوددارى نمود.

این قولى است که در میان علماى اهل سنت و جماعت مشهور است و مشهور در میان شیعه نیز همین قول است؛ جز این که اینان معتقدند که تاویل آیات متشابهه را پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله) و ائمه اهل‏ بیت (علیهم السلام) نیز مى ‏دانند ولى عامه مومنین که به تاویل متشابهات راه ندارند علم به آن باید به خدا و پیغمبر و ائمه هدى ارجاع داده شود.

عدم انطباق این تعریف متشابه با آیات قرآن

این قول با اینکه عملًا میان اکثر مفسرین دائر و مورد اعتماد است از چند جهت به متن آیه کریمه: «هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُ‏ الْکِتابِ‏ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ زَیغٌ فَیتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَهِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ»^[۱] و به اسلوب دلالت سایر آیات قرآنى انطباق ندارد، زیرا:

اولًا: در قرآن کریم آیاتى به این وصف که براى تشخیص مدلولش به هیچ‏ وجه راهى نباشد سراغ نداریم، گذشته از این که قرآن مجید خود را با صفاتى مانند نور و هادى و بیان توصیف مى‏ کند که هرگز با گنگ بودن آیاتش از بیان مراد واقعى خود سازش ندارد.

گذشته از اینکه آیه کریمه: «أَ فَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً؛^[۲] آیا قرآن را تدبر و پى ‏گیرى نمى ‏کنند و اگر از پیش غیرخدا بود در آن اختلاف بسیار مى ‏یافتند. تدبر در قرآن را رافع هرگونه اختلاف قرار مى ‏دهد در صورتى که آیه متشابه چنان که لازمه قول مشهور است اختلافش با هیچ ‏گونه تدبرى حل نمى ‏شود.

ممکن است گفته شود که مراد از آیات متشابهه همان حروف مقطعه فواتح سور مانند الم، الر، حم و غیره آن ها باشد که راهى براى تشخیص مراد واقعى آن ها نیست.

ولى باید توجه داشت که در آیه کریمه آیات متشابه را به نام متشابه در مقابل محکم خوانده و لازمه این تسمیه این است که آیه نامبرده مدلولى از قبیل مدلولات لفظى داشته باشد نهایت این که مدلول واقعى با غیر واقعى مشتبه شود و حروف مقطعه فواتح سور مدلول واقعى با غیرواقعى این‏طورى ندارند.

علاوه بر این ظاهر آیه این است که جمعى از اهل زیغ و انحراف از آیات متشابهه در اضلال و تفتین مردم استفاده مى‏ کنند و در اسلام شنیده نشده است کسى از حروف مقطعه فواتح سور چنین استفاده تاویلى بنماید و کسانى که چنین استفاده تاویلى‏کرده ‏اند از تاویل همه قرآن این استفاده را نموده‏ اند نه تنها از حروف مقطعه و فواتح سور.

بعضى گفته ‏اند: تاویل متشابه در آیه اشاره به قصه معروفى است‏ که به موجب آن یهود مى‏ خواستند از حروف مقطعه در اوایل سوره های قرآن مدت بقاء و دوام اسلام را به دست آورند و پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله) با خواندن فواتح سور یکى پس از دیگرى حساب ایشان را مختل ساخت.

این سخن نیز بى ‏وجه است؛ زیرا درصورت راستى این قصه و درستى روایت سخنى بوده که برخى از یهود گفته ‏اند و در همان مجلس پاسخ خود را گرفته‏ اند و این واقعه درخور آن اهمیت نیست که در آیه کریمه به مسئله تاویل متشابه و اتباع آن داده شده است.

علاوه بر این که سخن یهود فتنه ‏اى در برنداشته؛ زیرا اگر دینى حق باشد موقت بودن یعنى قابل نسخ بودن آن لطمه به حقانیت آن نمى ‏زند چنان که ادیان آسمانى قبل از اسلام همین حال را داشته‏ اند و بر حق بودند.

ثانیاً: لازمه این قول این است که کلمه «تاویل» در آیه کریمه به معناى مدلول و معناى خلاف ظاهر بوده باشد و هم اختصاص به آیات متشابهه داشته باشد و هر دو مطلب درست نیست .

در بحثى که از تاویل و تنزیل شده است روشن می گردد که اولًا: «تاویل» در عرف قرآن از قبیل معنى و مدلول نیست که لفظى بر آن دلالت لغوى داشته باشد و ثانیاً: همه آیات قرآنى اعم از محکم و متشابه تاویل دارند نه تنها آیات مشابهه.

ثالثاً: در آیه کریمه کلمه «آیات محکمات» را با جمله «هن ام‏الکتاب» توصیف نموده و مدلول آن این است که آیات محکمه به امهات مطالب کتاب مشتملند و مطالب بقیه آیات بر آن ها متفرع و مترتب مى ‏باشند و لازم بین این مطلب آن است که آیات متشابهه از جهت مدلول و مراد به آیات محکمه برگردند؛ یعنى براى استیضاح معناى آیات متشابهه آن ها را به سوى محکمات رد کنند و به معونه محکمات مراد واقعى آن ها را بیابند.

بنابراین در قرآن مجید آیه‏ اى که هیچ‏گونه دسترسى به مراد واقعیش نباشد نداریم و آیات قرآنى یا بلاواسطه محکمند مانند خود محکمات و یا با واسطه محکمند مانند متشابهات و اما حروف مقطعه فواتح سور اصلا مدلول لفظى لغوى ندارند و بدین سبب از مقسم محکم و متشابه بیرونند.

این مطلب را از عموم آیه: «أَ فَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها»^[۳] و هم‏چنین آیه: «أَ فَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً»^[۴]مى‏توان استفاده کرد.

روش ائمه اهل‏بیت (ع) در محکم و متشابه قرآن‏

آنچه از بیانات مختلف ائمه اهل‏بیت (علیهم السلام) درباره آیت محکم و متشابه به دست مى ‏آید این است که در قرآن مجید متشابه به معناى آیه‌اى که مدلول حقیقى خود را به هیچ وسیله‌ اى به دست ندهد وجود ندارد. بلکه هر آیه ‏اى اگر در افاده مدلول حقیقى خود مستقل نباشد به واسطه آیات دیگرى مى‏ توان به مدلول حقیقى آن پى برد و این همان ارجاع متشابه است به محکم.

چنان که آیه: «الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى؛^[۵] خدا برتخت خود قرار گرفت» و آیه: «وَ جاءَ رَبُّکَ^[۶] و خداى تو آمد»، در جسمیت و مادیت ظاهرند ولى با ارجاع این دو آیه به آیه کریمه: «لَیسَ کَمِثْلِهِ شَی‏ءٌ» معلوم مى ‏شود مراد از قرار گرفتن و آمدن که به‏ خداى متعال نسبت داده شده معنایى است غیر از استقرار در مکان و انتقال از مکان به مکان.

پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله) در وصف قرآن مجید و محکم و متشابه آیات مى ‏فرماید: «وان‏القرآن لم ینزل لیکذب بعضه بعضاً ولکن نزل یصدق بعضه بعضاً فما عرفتم فاعملوا به و ما تشابه علیکم فآمنوا به؛^[۷] به درستى قرآن نازل نشده براى این که برخى از آن برخى دیگر را تکذیب کند ولى نازل شده که برخى از آن برخى دیگر را تصدیق نماید پس آنچه را که فهمیدید به آن عمل کنید و آنچه به شما متشابه شد به آن- تنها- ایمان بیاورید.

و در کلمات امیرالمومنین (علیه السلام)درباره محکم و متشابه آمده است: «یشهد بعضه على بعض و ینطق بعضه ببعض؛^[۸] شهادت مى ‏دهد برخى از قرآن بر برخى دیگر و منطبق مى ‏آید برخى از آن به سبب برخى دیگر».

و امام ششم (علیه السلام) درباره محکم و متشابه مى ‏فرماید: «المحکم مایعمل به والمتشابه ما اشتبه على جاهله؛^[۹] محکم قرآن آن است که به آن بتوان عمل کرد و متشابه آنست که به کسى که نداند مشتبه شود».

و از روایت استفاده مى ‏شود که محکم و متشابه نسبى مى ‏باشند و ممکن است آیه‏ اى نسبت به کسى محکم و نسبت به کس دیگر متشابه باشد.

از امام هشتم (علیه السلام) نیز درباره محکم و متشابه نقل شده است که فرمود: «من رد متشابه القرآن الى محکمه هدى الى صراط مستقیم- ثم قال- ان فى‏ اخبارنا متشابه بها کمتشابه القرآن فردوا متشابهها الى محکمها و لا تتبعوا متشابهها فتضلوا؛^[۱۰] کسى که متشابه قرآن را به محکم آن رد کرد به راه راست هدایت یافت. پس از آن فرمود: به درستى در اخبار ما متشابه هست مانند متشابه قرآن پس متشابه آن ها را به سوى محکم آن ها برگردانید و از خود متشابه پیروى نکنید که گمراه مى ‏شوید.

روایاتی که درباره محکم و متشابه نقل شده به خصوص روایت اخیر صریح است در این که متشابه آیه ‏اى است که استقلال در افاده مدلول خود نداشته باشد و به واسطه رد به سوى محکمات روشن خواهد شد، نه این که هیچ‏گونه راهى براى فهم مدلول آن در دسترس نباشد.^[۱۱]

نتیجه گیری

در مورد آیات محکم و متشابه قرآن، اختلاف زیادی بین مفسران قرآن کریم و علمای اسلامی وجود دارد. آنچه مهم است این است که خداوند چیزی مبهم و بی معنایی را در قرآن نیاورده و حتما راهی برای فهمیدن معنای آن وجود دارد. علامه طباطبایی درباره محکم و متشابه این نظر را برگزیده است و احادیث اهل بیت (علیهم‌ السلام) نیز بر این مطلب دلالت دارند. هرچند قول مشهود درباره محکم و متشابه همان است که در آغاز نوشته نقل گردید.

پی نوشت ها

[۱] . آل عمران، ۷.

[۲]. نساء، آیه ۸۲.

[۳] . محمد، ۲۴.

[۴] . نساء، ۸۲.

[۵]. طه، آیه ۵.

[۶]. فجر، آیه ۲۲.

[۷]. الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، ج۲، ص۶.

[۸]. نهج‏البلاغه، خطبه .۱۳۱

[۹]. عیاشالتفسیر( تفسیر العیاشی)، ج۱، ص۱۶۲.

[۱۰]. عیون أخبار الرضا علیه السلام‏، ج۱، ص۲۹۰.‏

[۱۱]. قرآن در اسلام ، ص ۵۲ -۵۷.

منابع

۱. قرآن کریم.

۲. نهج البلاغه.

۳. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى( ره)، چ۱، ۱۴۰۴ق

۴. شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیه السلام‏، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى، تهران، نشرجهان، چ۱، ۱۳۷۸ق.‏

۵. طباطبایى، محمدحسین، قرآن در اسلام ، قم، بوستان کتاب ، چ ۳، ۱۳۸۸ ش.

۶. عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر( تفسیر العیاشی)، محقق: رسولى، هاشم‏، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، چ۱، ۱۳۸۰ق.

منبع اصلی: طباطبایى، سید محمد حسین، قرآن در اسلام ، قم،  بوستان کتاب ، چ ۳، ۱۳۸۸ ش.