مصباح الشریعه

معرفى اجمالى

کتاب« مصباح الشریعه»، به زبان عربى، در علم اخلاق و منسوب به امام جعفر صادق(علیه السلام) است.

سید بن طاووس، در کتاب« کشف المحجه» و کتاب« الأمان» این کتاب را منسوب به امام جعفر صادق(علیه السلام) دانسته و محقق نورى، آن را کتابى معتبر خوانده است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر روایاتى اخلاقى، بدون ذکر سند، در ضمن ۱۰۰ باب است.

اولین باب کتاب، در باره عبودیت و آخرین باب آن، در مورد غیبت است.

گزارش محتوا

امام جعفر صادق(علیه السلام)، در آغاز، معاملات را بر چهار بخش تقسیم مى نماید:

1. معامله با خدا؛
2. معامله با نفس؛
3. معامله با خلق؛
4. معامله با دنیا.

سپس هر یک را بر هفت پایه استوار مى سازد؛ مثلا معامله با خدا، بر اداى حق و حفظ حد و شکر بر نعمت هاى او و خوشنودى بر قضاى او و صبر بر بلاى او و نگه داشتن حرمت او و شوق به دیدار او استوار است.

سپس آن حضرت، به شرایط فتوى و کسى که صلاحیت فتوى دادن را دارد و شرایط امر به معروف و نهى از منکر و کسى که صلاحیت امر به معروف و نهى از منکر را دارد مى پردازد.

پس از آن، به شرح حالات انسان هنگام خروج از منزل و قرائت قرآن و لباس پوشیدن پرداخته؛ مثلا در باره شرایط خروج از منزل مى فرماید:

« هر گاه خواستى از منزل خود خارج شوى، همانند کسى باش که دیگر به آن جا باز نخواهد گشت و فقط براى اطاعت خداوند یا امرى از امور دین از منزل خارج شو و با حالت سکینه و آرامش قلب و وقار باش و در حالى که خداوند را آشکارا و در نهان یاد مى کنى از منزل خارج شو».

امام(علیه السلام)، پس از آن به بیان صفات حسنه، مانند صدق، اخلاص، تقوى، تواضع و سخاوت مى پردازد و صفات ناپسند، مانند ریا، جهل، وسوسه، تکبر، حسد، طمع و حرص را به دنبال آن ذکر کرده است.

در این کتاب، امام جعفر صادق(علیه السلام)، در باره شناخت پیامبران الهى و ائمه معصومین(علیه السلام) و صحابه حضرت رسول خدا( ص) نیز سخن مى گوید.

ویژگى هاى کتاب:

1. در این کتاب، دقایق معارف و اسرار حقایق و لطایف اخلاقیات و مراحل سیر و سلوک و خصوصیات مراتب ایمان، به اندازه اى دقیق و تحقیقى و عمیق ذکر شده که کوچک ترین نقطه ضعف و انحراف و سستى در خلال جملات و مطالب آن دیده نمى شود؛
2. آنچه مسلم است این کتاب، در مرتبه اى فوق کتب نوشته شده توسط علما و محققین و عرفا است؛
3. کتاب، ظاهراً نوشته امام جعفر صادق(علیه السلام) نیست، ولى نویسنده، مجموعه اى از کلمات آن حضرت را جمع آورى نموده و خوانندگان را از گوهر گران بهاى کلمات آن حضرت بهره مند گردانده است؛
4. این کتاب، مهم ترین و پرارزش ترین مجموعه اى است که یکى از بزرگان برجسته شیعه، آداب و معارف و اخلاق و سنن مذهب شیعه جعفرى را در مقابل مؤلفات مذاهب دیگر تألیف و تدوین نموده و به مناسبت در بر داشتن سخنان امام صادق(علیه السلام)، آن را به آن حضرت که یگانه مروج و مبین احکام و آداب این مذهب است، نسبت داده است.

عناوین ابواب کتاب، به ترتیب چنین است:

۱ و ۲٫ فى العبودیه؛

3. فى غض البصر؛
4. فى المشى؛
5. فى العلم؛
6. فى الفتیا؛
7. فى الامر بالمعروف و النهى عن المنکر؛
8. فى آفه العلماء؛
9. فى الرعایه؛
10. فى الشکر؛
11. فى الخروج من المنزل؛
12. فى قرائه القرآن؛
13. فى اللباس؛
14. فى الریاء؛
15. فى الصدق؛
16. فى الاخلاص؛
17. فى التقوى؛
18. فى الورع؛
19. فى المعاشره؛
20. فى النوم؛
21. فى الحج؛
22. فى الزکاه؛
23. فى النیه؛
24. فى الذکر؛
25. فى آفه القراء؛
26. فى بیان الحق و الباطل؛
27. فى معرفه الانبیاء؛
28. فى معرفه الائمه(علیه السلام)؛
29. فى معرفه الصحابه؛
30. فى حرمه المؤمنین؛
31. فى بر الوالدین؛
32. فى التواضع؛
33. فى الجهل؛
34. فى الاکل؛
35. فى الوسوسه؛
36. فى العجب؛
37. فى السخاء؛
38. فى الحساب؛
39. فى افتتاح الصلاه؛
40. فى الرکوع؛
41. فى السجود؛
42. فى التشهد؛
43. فى السلام؛
44. فى التوبه؛
45. فى العزله؛
46. فى الصمت؛
47. فى العقل و الهوى؛
48. فى الحسد؛
49. فى الطمع؛
50. فى الفساد؛
51. فى السلامه؛
52. فى العباده؛
53. فى التفکر؛
54. فى الراحه؛
55. فى الحرص؛
56. فى البیان؛
57. فى الاحکام؛
58. فى السواک؛
59. فى التبرز؛
60. فى الطهاره؛
61. فى دخول المسجد؛
62. فى الدعاء؛
63. فى الصوم؛
64. فى الزهد؛
65. فى صفه الدنیا؛
66. فى المتکلف؛
67. فى الغرور؛
68. فى صفه المنافق؛
69. فى حسن المعاشره؛
70. فى الاخذ و العطاء؛
71. فى المؤاخاه؛
72. فى المشاوره؛
73. فى الحلم؛
74. فى الاقتداء؛
75. فى العفو؛
76. فى الموعظه؛
77. فى الوصیه؛
78. فى التوکل؛
79. فى تبجیل الاخوان؛
80. فى الجهاد و الریاضه؛
81. فى ذکر الموت؛
82. فى حسن الظن؛
83. فى التفویض؛
84. فى الیقین؛
85. فى الخوف و الرجاء؛
86. فى الرضا؛
87. فى البلاء؛
88. فى الصبر؛
89. فى الحزن؛
90. فى الحیاء؛
91. فى المعرفه؛
92. فى حب الله؛
93. فى الحب لله؛
94. فى الشوق؛
95. فى الحکمه؛
96. فى الدعوى؛
97. فى العبره؛
98. فى القناعه؛

توجه: در نسخه حاضر، پس از شماره ۹۸، شماره ۱۰۰ ذکر شده است.

100. فى الغیبه؛

وضعیت کتاب

این کتاب، بارها به زبان فارسى ترجمه شده است که از جمله آنهاست:

1. ترجمه اى با نام« آداب العارفین»؛
2. ترجمه اى با نام« ضیاء المصباح».

شروح فراوانى نیز بر آن نگاشته شده، مانند شرح ملا عبد الرزاق بن ملا میر قارى گیلانى از علماى قرن یازدهم.

نسخه شناسى

1. نسخه اى به خط مولى محمد على مشهدى که تاریخ نگارش آن، سال ۱۰۸۲ است. این نسخه، با سه واسطه از روى نسخه اى به خط شهید ثانى نوشته شده است.
2. نسخه اى به خط مولى عبد الرزاق بن محمد بن سعید مقابى که تاریخ نگارش آن، سال ۱۱۱۵ است.