فراخواندن معاویه به بیعت

اشاره:

با توجّه به اینکه این نامه در آغاز خلافت ظاهرى امیرمؤمنان على(علیه السلام) و بیعت مردم با آن حضرت نوشته شده هدف از آن این بوده است که از معاویه هرچه زودتر بیعت گرفته شود، زیرا اگر کار به درازا کشد مشکلات مهم ترى در پیش خواهد بود. این نامه پانزدهمین و آخرین نامه اى است که در نهج البلاغه خطاب به معاویه آمده است و هدف از آن دعوت معاویه در اوّلین فرصت به قبول بیعت با امام بوده است.

و من کتاب له (علیه السلام) إلى معاویه [من المدینه] فی أول ما بُویِعَ له [بالخلافه]، ذکرَه الواقدی فی کتاب «الجمل»:

مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِیٍّ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ إِلَى مُعَاوِیَهَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ؛ أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ عَلِمْتَ إِعْذَارِی فِیکُمْ وَ إِعْرَاضِی عَنْکُمْ، حَتَّى کَانَ مَا لَا بُدَّ مِنْهُ وَ لَا دَفْعَ لَهُ، وَ الْحَدِیثُ طَوِیلٌ وَ الْکَلَامُ کَثِیرٌ، وَ قَدْ أَدْبَرَ مَا أَدْبَرَ وَ أَقْبَلَ مَا أَقْبَلَ؛ فَبَایِعْ مَنْ قِبَلَکَ وَ أَقْبِلْ إِلَیَّ فِی وَفْدٍ مِنْ أَصْحَابِکَ؛ وَ السَّلَامُ.

فرهنگ لغت

الِاعْذَار: اقامه عذر کردن.

قِبَلَکَ: نزد تو.

الْوَفْد: گروهى که بعنوان نماینده پیش کسى مى روند.

وَفد: جماعت مهمان

نامه اى از آن حضرت (ع) از مدینه، در آغاز بیعت با او به خلافت به معاویه نوشته است. واقدى آن را در کتاب الجمل آورده است:

از بنده خدا، امیر المؤمنین، به معاویه بن ابى سفیان، اما بعد، مى دانى که من اگر چیزى در باره شما گفته ام یا از شما روى گردانیده ام، معذور بوده ام. تا آن اتفاق که باید بیفتد، افتاد و دفع آن را چاره نبود. و این سخن دراز است و حرف بسیار. گذشته گذشت و آمدنى آمد. پس از آنان که در نزد تو هستند، بیعت بستان و با جمع یارانت به نزد من آى. والسلام.

نامه در یک نگاه:

در آغاز مى فرماید: «این نامه اى است از سوى بنده خدا على امیرمؤمنان به معاویه فرزند ابوسفیان»; (مِنْ عَبْدِ اللهِ عَلِیّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ إِلَى مُعَاوِیَهَ بْنِ أَبِی سُفْیَانَ).

سپس مى فرماید: «اما بعد (از حمد و ثناى الهى) (اى معاویه) از اتمام حجتم درباره شما و اعراضم از شما به خوبى آگاهى دارى تا آنجا که آن حادثه اى که چاره اى از آن نبود واقع شد و راهى براى دفع آن نبود (اشاره به ماجراى قتل عثمان است)»; (أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ عَلِمْتَ إِعْذَارِی(۲) فِیکُمْ، وَإِعْرَاضِی عَنْکُمْ، حَتَّى کَانَ مَا لاَ بُدَّ مِنْهُ وَلاَ دَفْعَ لَهُ).

امام(علیه السلام) در این بخش از نامه به طور سربسته به مسائل مربوط به قتل عثمان اشاره مى کند و تمام بنى امیّه و خاندان عثمان را مخاطب قرار مى دهد و مى فرماید: من تا آنجا که مى توانستم تلاش و کوشش کردم چنین حادثه اى رخ ندهد، اشتباهات عثمان را به او یادآورى کردم و کرارا به او هشدار دادم و هنگامى که نپذیرفت و من مأیوس شدم او را رها ساختم; نتیجه اعمالش دامان او را گرفت و شورش بر ضدش چنان شدید بود که راهى براى جلوگیرى از آن پیدا نمى شد، بنابراین من وظیفه خود را به طور کامل انجام دادم که این حادثه واقع نشود ولى چه سود که عثمان و اطرافیانش با من همکارى نکردند.

این سخن به اصطلاح از قبیل دفع دَخْل است، چون امام(علیه السلام) پیش بینى مى کرد که معاویه به بهانه خون عثمان از پذیرفتن بیعت صرف نظر کند. با این سخن به بهانه هاى او پایان داد، هرچند معاویه بعداً از طریق دیگرى وارد شد; بى آنکه ابتدا امام را در خون عثمان متهم کند قاتلان عثمان را از امام مطالبه کرد و آن را بهانه اى براى سر باز زدن از بیعت قرار داد.

سپس مى افزاید: «این داستان، طولانى است و سخن در اینجا فراوان است. گذشته گذشته است و آینده روى آورده (بنابراین سخن درباره این گونه مسائل را بگذار) اکنون تو مأمورى از تمام کسانى که نزد تو هستند براى من بیعت بگیرى و با گروهى از یارانت (براى بیعت مستقیم با من) به سوى من بیا. والسلام»; (وَالْحَدِیثُ طَوِیلٌ، وَالْکَلاَمُ کَثِیرٌ، وَقَدْ أَدْبَرَ مَا أَدْبَرَ، وَأَقْبَلَ مَا أَقْبَلَ. فَبَایِعْ مَنْ قِبَلَکَ، وَأَقْبِلْ إِلَیَّ فِی وَفْد(۳) مِنْ أَصْحَابِکَ. وَالسَّلاَمُ).

اشاره به اینکه فعلا مشکل مهم مسلمانان مسأله بیعت و تحکیم پایه هاى حکومت اسلامى است; مسائل فرعى را باید براى وقت دیگر گذارد. باید با یارانت به طور دسته جمعى به صفوف مسلمانان بپیوندى که همه (جز اندکى) با من بیعت کردند.

جمله «أَدْبَرَ مَا أَدْبَرَ وَأَقْبَلَ مَا أَقْبَلَ» شبیه چیزى است که ما مى گوییم: گذشته ها گذشته و باز نمى گردد; آنچه مهم است مسائل امروز و آینده است که باید براى آن فکرى کرد.

جمله «فَبَایِعْ مَنْ قِبَلَکَ» اشاره به این است که تو از طرف من با یارانت بیعت کن.

پی نوشت:

سند نامه: همان گونه که در عنوان آمده است مرحوم سیّد رضى این نامه را از کتاب الجمل واقدى (محمد بن عمر بن واقد المدائنى متوفاى ۲۰۷) گرفته است. قابل توجّه اینکه «واقدى» از کسانى است که خطبه هاى امیرمؤمنان على(علیه السلام) و سخنان آن حضرت را گردآورى کرده است (مصادر نهج البلاغه، ج ۳، ص ۴۷۷). به گفته «ابن ندیم» واقدى شیعه بود، هرچند در برابر مخالفان متعصب تقیه مى کرد. از او نقل شده است که على(علیه السلام) از معجزات رسول خداست، همچون عصا براى موسى و زنده کردن مردگان براى عیسى بن مریم. او اهل مدینه بود سپس به بغداد منتقل شد و در عصر مأمون به منصب قضاوت رسید. او اطلاعات وسیعى از تاریخ اسلام و همچنین حدیث و فقه و احکام و اخبار داشت (مصادر نهج البلاغه، ج ۱، ص ۵۷).
«إعذار» به معناى اتمام حجت است.
«وفد» به معناى گروه است.
منبع: ahlolbait.ir/article/16482/