علل شورش بر ضد عثمان

اشاره:

جریان کشته شدن عثمان اولین حادثه ناگواری است که در تاریخ اسلام اتفاق افتاده. عثمان که با شورای شش نفره عمر به خلافت رسید، نتوانست آنچه که خلفای پیشین رعایت می کرد، رعایت کند و راهی را در پیش گرفت و مرتکب رفتارهایی شد که برای صحابه غیر قابل تحمل بود. در این نوشته به علل شورش صحابه و سایر مسلمانان علیه عثمان به صورت مختصر بیان گردیده است.

عثمان پس از این که به خلافت رسید نه تنها سیره نبوی بلکه سیره دو خلیفه اول را نیز زیر پا گذاشت، او دست به اقداماتی زد که در نهایت به آشوب و شورش در جامعه اسلامی منجر شد او بدعت‌هایی را در دین به وجود آورد که آثار مخربی در جامعه‌ اسلامی بنیان نهاد. وی زمینه ‌ساز تسلط طولانی خاندانش به قدرت بود.(۱)

مدّت حکومت عثمان ۱۲ سال بود(۲) اقدامات خلاف او خصوصا در نیمه دوم حکومتش زمینه ‌ساز شورش بر ضد او شد. در این جا به پاره ای از این موارد اشاره می شود.

۱. عدم قصاص عبیدالله بن عمر یکی از علل شورش است. عبیدالله فرزند عمر به بهانه کشته شدن پدرش توسط ابو لؤلؤ ،دختر ابو لؤلؤ، جفینه و هرمزان را به قتل رسانید(۳) و عثمان از خون او گذشت و او را با احترام در کوفه منزل داد. این مسئله در بین مسلمین و صحابه‌ روشن بود که بر خلاف آیات قرآن و سیره‌ نبوی است که در مقابل قتل باید قاتل قصاص شود و هیچ کس حق تعرض بر غیر قاتل را ندارد.

۲. برگرداندن حکم بن ابو العاص و مروان تبعیدی های پیامبر (صلّی الله علیه و آله) به مدینه علت دیگری شورش محسوب می گردد.او با برگرداندن حکم بن ابوالعاص و پسرش مروان از طائف به مدینه حکم رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) را زیر پا گذاشت در حالی که خلفای پیش از او از این عمل امتناع کردند.(۴)

۳. توجه بیش از حد به مادیات و تجمل نیز از علل شورش است. او برای خود کاخی ساخت که در مدینه سابقه نداشت و اموال و املاکی به تملک خود درآورد.(۵) روزی که عثمان کشته شد اموال وی نزد خزانه دارش به ۱۵۰۰۰۰ دینار طلا و ۱۰۰۰۰۰۰ درم می رسید و بهای املاک او در وادی القری و حنین و دیگر جاها ۱۰۰۰۰۰ دینار طلا بود و گوسفند و شتر فراوان از او بر جای ماند.(۶)

۴. تسلط دادن بنی امیه بر مردم و بخشش اموال فراوان به آنها از علتهای شورش علیه عثمان گردید. عثمان به تدریج بنی امیه را بر دیگر قبایل و قریشیان برتری می ‌داد. طبیعی بود که چنین ترجیحی برای بسیاری از خاندان ‌های قریشی و دیگران قابل تحمل نبود، لذا به تدریج حامیان او مبدل به مخالفین شده و بر ضد او در شورش متحد شدند.(۷)

در دوره‌ی او بنی امیه و فرزندان ابی معیط بر تمام امور مسلط شده و دارای تیول و مرغوب ‌ترین زمین‌ ها شدند و به ستم، اموال مردم را مصادره می ‌کردند.(۸) عثمان از بیت المال به خاندان خود تا می ‌توانست می ‌بخشید. او به شهرهای مختلف نامه می ‌نوشت و دستور می ‌داد تا والی آن شهر به منسوبین او از بیت المال مبالغ زیادی بپردازد. مثلاً به والی بصره، عبدالله بن عامر نوشت که ششصد هزار درهم از بیت المال بصره به دامادش بپردازد.(۹) او همواره به خویشاوندان خود جایزه‌ای می‌داد … تا جایی که خزانه ‌دار مدینه از دست عثمان و خاندانش به ستوه آمد و روزی در حالی که عثمان در مسجد خطبه می ‌خواند وارد مسجد شد، و به مردم گفت: ای مردم عثمان گمان برده است که من خزانه ‌دار او و خویشان او هستم … این کلید بیت المال شماست تحویل بگیرید …(۱۰)

عثمان ولید بن عقبه بن ابی معیط را که پیامبر (صلّی الله علیه و آله) او را اهل جهنم شمرده بود والی کوفه کرده بود. همین والی بود که با مستی برای مردم نماز خواند و نماز صبح را به چهار رکعت تمام نمود. برخی از صحابه و مؤمنین به این عمل او اعتراض کردند. ولید همچنین جادوگری را که یهودی بود برای اجرای نمایش و شعبده بازی به مسجد وارد کرد. والیان بعدی نیز همانند او با مردم بدرفتاری می ‌کردند این امور مردم را به منظور اعتراض به سوی مدینه روانه کرد.(۱۱)

۵. بدرفتاری و جسارت به برخی از صحابه‌ بزرگ و مورد عنایت پیامبر( صلّی الله علیه و آله) نیز از کارهای عثمان بود که مردم را علیه او شوراند. او ابوذر صدیق را به ربذه تبعید کرد و عبدالله بن مسعود را کتک زد و عمار یاسر را ناسزا گفت که منجر به مخالفت قبیله‌ بنی مخزوم با او شد.(۱۲)

بنابراین علل شورش بر ضد عثمان که منجر به کشته شدن او شد رامی توان در موارد ذیل خلاصه کرد.

۱. مخالفت با سیره‌ نبوی وشیخین وعمل بر خلاف قرآن.

۲. مسلط کردن بنی امیه و خویشان خود و ترجیح آنان بر تمام مسلمین و ایجاد فاصله‌ طبقاتی فراوان.

۳. اسراف و تبذیر و بخشش بی حد و حصر بیت المال به خویشان.

پی نوشت:

1. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۰، ج۴، ص۵۸۰، و طبری، تاریخ الطبری، بیروت، چاپ اول، بی‌تا، ج۴، ص ۲۸۳.
2. مسعودی، مروج الذهب، ترجمه پاینده، تهران، علمی فرهنگی، چاپ چهارم، ۱۳۷۰، ج۱، ص۶۸۸.
3. محمد بن جریر طبری ،تارخ طبری ،ترجمه ابو القاسم پاینده ،تهران ،اساطیر ،۱۳۷۵،ج۵،ص ۲۰۸۳
4. مسعودی ،پیشین، ص ۶۸۹ و ۶۹۱.
5. همان، ص ۶۹۰.
6. علامه امینی ،الغدیر ،جمعی از مترجمان تهران ،بنیاد بعثت،بی تا،ج۱۶،ص ۸۴
7. جعفریان، رسول، تاریخ تحول دولت و خلافت، قم، دفتر تبلیغات، چاپ اول، ۱۳۷۳، ص ۱۲۶.
8. مسعودی،همان، ص ۶۹۳.
9. همان، ص ۶۲.
10. همان، ص ۶۲.
11. همان، ص ۶۹۱ ـ ۶۹۴.
12. یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی، با ترجمه‌ی محمدابراهیم آیتی، تهران، علمی فرهنگی، چاپ هفتم، ۱۳۷۴، ج۲، ص۸ ـ ۶۶.

منبع: سایت اندیشه قم.