خلقت انسان و آثار تقوا در موعظه‌ ای از امام حسن (علیه السلام)

آفرینش و خلقت انسان، هدفمند است و خداوند، انسان را بیهوده خلق نکرده است. انسان خلق شده است تا به قله کمال برسد و این هدف، بدون تقوا تحقق پیدا نمی کند. از این رو تقوا امری است که انسان را به خداوند نزدیک نموده و مایه کمال و سعادت انسان می شود. مراد از تقوا، پرهیزکاری و رعایت نمودن حدود الهی است که در شریعت بیان شده است.

به همین دلیل خداوند تقوا را معیار ارزش انسان در نزد خود قرار داده و فرموده است: گرامی ترین تان در نزد خدا با تقوا ترین تان هستید.^[۱]  رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام) نیز بر تقوا تاکید داشته و همواره در موعظه های شان، بندگان خدا را به آن سفارش نموده اند.

در یکی از موعظه های مختصر، امام حسن مجتبی (علیه السلام) پس از آنکه فرموده است انسان بیهوده و عبث خلق نشده است و رزق آنان مقدر گردیده و هیچ کسی از رزقی که برای آنان مقدر شده بی نصیب نمی ماند، از تقوا سخن گفته و بندگان خدا را به آن سفارش نموده است.

متن حدیث

اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ لَمْ یخْلُقْکُمْ عَبَثاً وَ لَیسَ بِتَارِکِکُمْ سُدًى کَتَبَ آجَالَکُمْ وَ قَسَمَ بَینَکُمْ مَعَایشَکُمْ لِیعْرِفَ کُلُّ ذِی لُبٍّ مَنْزِلَتَهُ وَ أَنَّ مَا قُدِّرَ لَهُ أَصَابَهُ وَ مَا صُرِفَ عَنْهُ فَلَنْ یصِیبَهُ.

قَدْ کَفَاکُمْ مَئُونَهَ الدُّنْیا وَ فَرَغَکُمْ لِعِبَادَتِهِ وَ حَثَّکُمْ عَلَى الشُّکْرِ وَ افْتَرَضَ عَلَیکُمُ الذِّکْرَ وَ أَوْصَاکُمْ بِالتَّقْوَى وَ جَعَلَ التَّقْوَى مُنْتَهَى رِضَاهُ وَ التَّقْوَى بَابُ کُلِّ تَوْبَهٍ وَ رَأْسُ کُلِّ حِکْمَهٍ وَ شَرَفُ کُلِّ عَمَلٍ.

بِالتَّقْوَى فَازَ مَنْ فَازَ مِنَ الْمُتَّقِینَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى: «إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفازاً»  وَ قَالَ‏ وَ ینَجِّی اللَّهُ الَّذِینَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ لا یمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ.

‏فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ‏ مَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً مِنَ الْفِتَنِ وَ یسَدِّدْهُ فِی أَمْرِهِ وَ یهَیئْ لَهُ رُشْدَهُ وَ یفْلِجْهُ بِحُجَّتِهِ وَ یبَیضْ وَجْهَهُ وَ یعْطِهِ رَغْبَتَهُ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقا.^[۲]

ترجمه حدیث

بدانید که خدا شما را بیهوده نیافریده، و خودسر رها ننموده، اجل ها (و عمر ها) تان را مقدر کرده، روزی ها را میانتان قسمت کرده، تا هر خردمندى مقام خود بشناسد و بداند هر آسیبى مقدر شده به او خواهد رسید و هر چه تقدیر نشده، نخواهد رسید.

خداوند معاش شما را به عهده گرفته، تا براى عبادت فارغ و آسوده خاطر باشید. به شکر و حق‏ شناسى ترغیب فرموده، یاد خود را واجب کرده، شما را به تقوا و پرهیزکاری سفارش نموده که تقوا نهایت خشنودى او، دروازه توبه، سرآمد هر حکمت، و شرف هر کارى است.

پرهیزکاران رستگار شدند، خداوند تبارک و تعالى می فرماید: «رستگارى براى پرهیزکاران است.»^[۳] و فرماید: «خداوند آن ها را که تقوا پیشه ساختند با اسباب نجاتشان (عمل هاى شایسته) نجات بخشد، نه هیچ بد به آن ها رسد و نه اندوهگین شوند».^[۴]

بندگان خدا! از خدا پروا کنید و بدانید هر که از خدا پروا کند خدا راهى براى بیرون شدن از فتنه ‏ها به رویش بگشاید، در کار ها صلاح و سدادش را به وى بنماید، وسیله هدایتش را آماده سازد، حجت و برهانش را پیروز گرداند، رو سفیدش کند و خواسته‏ هایش را عطا فرماید، با آن ها که خدا نعمتشان بخشیده یعنى پیامبران، صدیقان (راستى پیشگان) گواهان و شایستگان (همنشین باشد) و چه خوش رفیقانى هستند.^[۵]

توضیح روایت

بیهوده نبودن خلقت هستی

خداوند هیچ موجودی را عبث و بیهوده نیافریده است؛ «وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبینَ‏؛ ^[۶] ما آسمان ها و زمین و آنچه را که در میان این دو است به بازى (و بى ‏هدف) نیافریدیم.»

امام حسن (علیه السلام) در ابتدای حدیث از بیهوده نبودن خلقت انسان سخن گفته شده است. خداوند درباره خلقت انسان می فرماید: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ^[۷]؛آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریده‏ ایم، و بسوى ما باز نمى‏ گردید؟»

خلقت انسان، هم در این دنیا غایتی دارد و هم در دنیای عقبی؛ خداوند انسان را خلق کرد تا عبادتش را انجام دهد. این مطلب در این آیه منعکس شده است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ؛ ^[۸]‏ من جن و انس را نیافریدم جز براى اینکه عبادتم کنند (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند).»

خداوند هیچ نیازی به عبادت بندگان خود ندارد؛ بلکه این انسان است که با عبادت خداوند در قالب های متعدد به او نزدیک شده و زندگی ابدی خود را می سازد تا در قیامت به سعادت ابدی برسد.

تقوا عامل کمال انسان

تقوا از اموری است که در دین اسلام به صورت جدی مورد توجه قرار گرفته است. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و همه امامان، مسلمانان را به تقوای الهی توصیه نموده اند؛ زیرا تقوا کلید اصلی کمال و سعادت انسان است و با تقوا است که انسان حتی در همین دنیا زندگی راحتی برای خود رقم می زند.

خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَ مَنْ یَتَّقِ‏ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً  وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِب^[۹]‏؛ و هر کس تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‏ کند و او را از جایى که گمان ندارد روزى مى ‏دهد.» انسان با تقوای الهی و با آرامش روحی می تواند به زندگی خود ادامه دهد.

تقوای الهی باعث بخشیده شدن گناهان می شود. خداوند فرموده است: «وَ مَنْ یَتَّقِ‏ اللَّهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَ یُعْظِمْ لَهُ أَجْراً^[۱۰]؛ و هر کس تقواى الهى پیشه کند، خداوند گناهانش را مى‏ بخشد و پاداش او را بزرگ مى‏ دارد.»

تقوای الهی باعث می شود که کارها و اعمال نیک ملکه انسان گردد و هرگز به گناه و انجام کار های غیر انسانی فکر نکند و این همان رشد و کمالی است که در موعظه امام حسن (علیه السلام) منعکس شده است.

نتیجه گیری حدیث آثار تقوا

تقوا و پرهیزکاری، تنها راهی است که انسان را به خداوند می رساند. همچنین ارزش انسان با معیار تقوا و پرهیزکاری سنجیده می شود. تقوا انسان را از ارتکاب کار های ناپسند و غیر انسانی منع کرده و سبب می گردد تا به گناه های مختلف آلوده نشود. بنابراین می توان گفت جامعه ای گرفتار انواع آلودگی های اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی می شود که افراد آن پروایی از خدا نداشته باشند.

اگر پرهیزکاری در انسان ملکه شده و به صفت راسخ و استواری در او تبدیل شود، به جایی میرسد که حتی تصور کار خلاف را هم نمی کند و مانند چراغ فروزانی در تاریکی، نه تنها خود به سعادت و رستگاری میرسد بلکه باعث هدایت و سعادت دیگران هم می شود.

پی نوشت ها

[۱] . حجرات، ۱۳.

[۲] . تحف العقول ، ص۲۳۲.

[۳] . نبأ، ۳۱.

[۴] . زمر، ۶۱.

[۵] . ترجمه تحف العقول، ص۳۶۳.

[۶] . دخان ، ۳۸.

[۷] . مؤمنون، ۱۱۵.

[۸] . ذاریات، ۵۶.

[۹] . طلاق، ۲.

[۱۰] . طلاق، ۵.

منابع

1. قرآن کریم
2. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق.
3. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، ترجمه تحف العقول، ترجمه جنتى، احمد، تهران، مؤسسه امیر کبیر، چ۱، ۱۳۸۲ش.