حق پدر و مادر بر فرزندان در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)

حق پدر و مادر از حقوقی بسیار مهمی است که در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام) به آن اشاره شده و علت هایی که این حق را بر فرزند واجب می گرداند، به صورت فهرست وار بیان گردیده است.

پدر و مادر برای فرزند خود تمام زحمات و مشکلات را با شرینی تمام تحمل می کنند و تمام هم و غم شان بر این است که فرزند شان به صورت سالم به رشد و کمال برسد و خطراتی را در این راه به جان می خرند. پس به همین علت است که حقوق آنان بسیار بزرگ است و بر فرزند است که آن ها را در تمام عمر رعایت کند.

متن و ترجمه حدیث درباره حق پدر و مادر

فَحَقُّ أُمِّکَ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهَا حَمَلَتْکَ حَیثُ لَا یحْمِلُ أَحَدٌ أَحَداً وَ أَطْعَمَتْکَ مِنْ ثَمَرَهِ قَلْبِهَا مَا لَا یطْعِمُ أَحَدٌ أَحَداً وَ أَنَّهَا وَقَتْکَ بِسَمْعِهَا وَ بَصَرِهَا وَ یدِهَا وَ رِجْلِهَا وَ شَعْرِهَا وَ بَشَرِهَا وَ جَمِیعِ جَوَارِحِهَا مُسْتَبْشِرَهً بِذَلِکَ فَرِحَهً مُوَابِلَهً مُحْتَمِلَهً لِمَا فِیهِ مَکْرُوهُهَا وَ أَلَمُهَا وَ ثِقْلُهَا وَ غَمُّهَا حَتَّى دَفَعَتْهَا عَنْکَ یدُ الْقُدْرَهِ وَ أَخْرَجَتْکَ إِلَى الْأَرْضِ فَرَضِیتْ أَنْ تَشْبَعَ وَ تَجُوعَ هِی وَ تَکْسُوَکَ وَ تَعْرَى وَ تُرْوِیکَ وَ تَظْمَأَ وَ تُظِلَّکَ وَ تَضْحَى.

 وَ تُنَعِّمَکَ بِبُؤْسِهَا وَ تُلَذِّذَکَ بِالنَّوْمِ بِأَرَقِهَا. وَ کَانَ بَطْنُهَا لَکَ وِعَاءً وَ حَجْرُهَا لَکَ حِوَاءً  وَ ثَدْیهَا لَکَ سِقَاءً وَ نَفْسُهَا لَکَ وِقَاءً تُبَاشِرُ حَرَّ الدُّنْیا وَ بَرْدَهَا لَکَ وَ دُونَکَ فَتَشْکُرُهَا عَلَى قَدْرِ ذَلِکَ وَ لَا تَقْدِرُ عَلَیهِ إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ وَ تَوْفِیقِهِ‏.

وَ أَمَّا حَقُّ أَبِیکَ فَتَعْلَمُ أَنَّهُ أَصْلُکَ وَ أَنَّکَ فَرْعُهُ وَ أَنَّکَ لَوْلَاهُ لَمْ تَکُنْ فَمَهْمَا رَأَیتَ فِی نَفْسِکَ مِمَّا یعْجِبُکَ.‏ فَاعْلَمْ أَنَّ أَبَاکَ أَصْلُ النِّعْمَهِ عَلَیکَ فِیهِ وَ احْمَدِ اللَّهَ وَ اشْکُرْهُ عَلَى قَدْرِ ذَلِکَ وَ لا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّه‏.^[۱]

حق مادرت این است که دانی او تو را در جایی نگه داشته که کسی، کسی را نگه نمی دارد و از میوه دلش به تو داده که کسی به کسی نمی دهد و از تو با همه وجودش از گوش و چشم و دست و پا و موی و پوست، با شادمانی و سرور نگهبانی و نگهداری کرده و ناملایمات غم و اندوه و نگرانی ها را تحمل می کند و شادان و خرم است که تو را سیر نماید و خود گرسنه بماند، تو را بپوشاند و خود برهنه باشد، تو را سیراب کند و خود تشنه بماند، خود در آفتاب باشد و بر تو سایه افکند.

با تحمل مشقت، آرامش و تنعم، تو را فراهم آورد و با پذیرش رنج و بی خوابی تو را از لذت خواب بهره مند سازد. شکمش ظرف وجود تو و دامنش پناهگاه امن تو و سینه اش چشمه جوشانی برای رفع عطش تو و جانش فدای تو شده و سرد و گرم روزگار را به خاطر تو پذیرا گشته است، پس باید به پاس این همه محبت و زحمت، شکرگزار او باشی و هرگز نمی توانی مگر خدایت یاری کند.

و اما حق پدرت آن است که بدانی که او اصل تو است و تو شاخه و فرع او. اگر نمی بود تو نیز نبودی، پس هرگاه در خود چیزی دیدی که تو را شادمان ساخت، بدان که اصل آن نعمت را از پدر داری و خدای را بر آن سپاس گو و شاکر باش.

توضیح درباره حق پدر و مادر

فرمایشات امام سجاد (علیه‌ السلام) درباره حق پدر و مادر بر این مطلب دلالت دارد که حق مادر بسیار بیشتر از حق پدر است. سختی ها و مشقاتی را که مادر درباره فرزندانش تحمل می کند به مراتب سخت تر و بیشتر از آنچه است که پدر تحمل می کند. به هر حال حق پدر و مادر چیزی است که هر چند از سوی فرزندان به کمال و تمام قابل ادا کردن نیست و باید در ادای آن از خداوند متعال کمک خواست ولی در عین حال فرزندان برای رعایت حق پدر و مادر باید تلاش کنند و آنان را از خود راضی نگه دارند.

در قرآن کریم بر رعایت حق پدر و مادر تاکید به سزایی شده و فرزندان در برابر آنان حتی نباید کلمه اف را بر زبان آورند. «وَ قَضى‏ رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیاهُ وَ بِالْوالِدَینِ إِحْساناً إِمَّا یبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍ‏ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریماً؛^[۲]

و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکى کنید، هرگاه یکى از آن دو، یا هر دوى آن ها، نزد تو به سن پیرى رسند، کم ترین اهانتى به آنها روا مدار و بر آن ها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو.

تاکیدات آیه بر رعایت حق پدر و مادر

در این آیه «قضا» مفهوم موکد ترى از «امر» دارد و امر و فرمان قطعى و محکم‏ را مى‏ رساند و این نخستین تاکید در این مسئله است.

قرار دادن توحید یعنى اساسى‏ ترین اصل اسلامى در کنار نیکى به پدر و مادر تاکید دیگرى است بر اهمیت این دستور اسلامى.

مطلق بودن «احسان» که هر گونه نیکى را در بر مى ‏گیرد و همچنین «والدین» که مسلمان و کافر را شامل مى‏ شود، سومین و چهارمین تاکید در این جمله است.

نکره بودن احسان (احساناً) که در این گونه موارد براى بیان عظمت مى ‏آید پنجمین تاکید محسوب مى ‏گردد .

مجموع جمله «نفى و اثبات» در «أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیاهُ‏» در حکم یک جمله اثباتى است، اثبات عبادت انحصارى پروردگار سپس به بیان یکى از مصداق هاى روشن نیکى به پدر و مادر پرداخته مى‏ گوید:

«هر گاه یکى از آن دو یا هر دو آن ها، نزد تو به سن پیرى و شکستگى برسند (آن چنان که نیازمند به مراقبت دائمى تو باشند) از هر گونه محبت در مورد آن ها دریغ مدار و کمترین اهانتى به آنان مکن، حتى سبک ترین تعبیر نامودبانه یعنى «اف» به آن ها مگو و بر سر آنها فریاد مزن، بلکه با گفتار سنجیده و لطیف و بزرگوارانه با آن ها سخن بگو و نهایت فروتنى را در برابر آن ها بنما و بال هاى تواضع خود را در برابرشان از محبت و لطف فرود آر و بگو بار پروردگارا! آن ها را مشمول رحمت خویش قرار ده همانگونه که در کودکى مرا تربیت کرده‏ اند.»^[۳]

رعایت حق پدر و مادر در کهن سالی

فرزند هرچه در احترام پدر و مادر و در احسان و نیکی به آنان کوشا باشد، هرگز نخواهد توانست حق آن ها را ادا کند، ولی باید به مقدار امکان سعی و کوشش داشته باشد و باید وجود آنان را به خصوص در زمان پیری که نیاز به نگهداری دارند، نعمتی از خدا بداند و این فرصت را غنیمت بشمارد و در کسب رضای الهی کوشا باشد و هرگز نباید کار خود را کافی بداند و یا بزرگ بشمارد؛ زیرا اهمیت عمل به نیت و قصد انسان است و هرگز نیت فرزند در نگهداری پدر و مادر همچون قصد و نیت آنان در نگهداری فرزند نخواهد بود.

مردی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسید: پدر و مادرم به سن کهولت و پیری رسیده اند و نیاز فراوان به دست گیری و نگهداری دارند و من درباره آنان همان رفتاری را دارم که آنان با من در کودکی داشتند و آنچه را آنان در آن زمان برای من انجام می دادند، من نیز برای آنان انجام می دهم؛

یعنی در موقع غذا خوردن، لقمه در دهان آن ها می گذارم و در موقع استراحت، آنان را سرگرم می کنم و در پوشیدن و تعویض لباس به آنان کمک می کنم و حتی در هنگام قضای حاجت، وسایل لازم را تهیه می نمایم و آنان را تطهیر می کنم و خلاصه مانند یک کودک از آن ها نگهداری می کنم. آیا من با چنین رفتاری حق آنان را ادا کرده ام؟ فرمود: «نه؛ زیرا آن ها آن رفتار را درباره تو داشتند، با تمنای بقا و طول عمر تو و تو این رفتار را گر چه داری، ولی منتظر مرگ آنان هستی».^[۴]

رعایت حق پدر و مادر در کهن سالی بسیار دشوارتر از هر زمانی دیگر است. در کهن سالی مادر و پدر در تمام امور زندگی محتاج فرزندان هستند همانگونه که بیان شد فرزندان اگر تمام نیازهای والدین را در کهن سالی برآورده سازند باز حق آنان ادا نمی گردد.

حق پدر و مادر بعد از مرگ

رعایت حق والدین اختصاص به دوران حیات آنان ندارد، بلکه پس از مرگ نیز باید این حق عظیم رعایت شود و عدم رعایت آن موجب عقوق است، حتی اگر در دوان حیات مراعات کرده باشد.

امام باقر (علیه‌ السلام) فرموده است: «إِنَّ الْعَبْدَ لَیکُونُ‏ بَارّاً بِوَالِدَیهِ فِی حَیاتِهِمَا ثُمَّ یمُوتَانِ فَلَا یقْضِی عَنْهُمَا دُیونَهُمَا وَ لَا یسْتَغْفِرُ لَهُمَا فَیکْتُبُهُ اللَّهُ عَاقّاً وَ إِنَّهُ لَیکُونُ عَاقّاً لَهُمَا فِی حَیاتِهِمَا غَیرَ بَارٍّ بِهِمَا فَإِذَا مَاتَا قَضَى دَینَهُمَا وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمَا فَیکْتُبُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَارّاً».^[۵]

یعنی گاهی انسان در دوران حیات پدر و مادر به آنان احسان و نیکی می کند، ولی پس از مرگ آنان را فراموش نموده، دین آن ها را ادا نمی کند و برای آنان از خداوند طلب آمرزش نمی نماید، خداوند چنین کسی را عاق والدین ثبت می کند.

و گاهی انسان در دوران حیات پدر و مادر نسبت به آنان عاق شده و از هرگونه احسانی درباره آنان دریغ می ورزد، چون مرگ آنان فرا رسد، قرض آن ها را ادا می کند و برای آن ها از خدا مغفرت می خواهد، خداوند او را جز نیکوکاران به پدر و مادر ثبت می کند.

جمع بندی

در قرآن و احادیث معصومین (علیهم السلام) توصیه اکیدی بر رعایت حق پدر و مادر چه در زمان زندگی آنان و چه بعد از مرگ آنان شده است. این مسلم است که پدر به خصوص مادر نسبت به فرزند زحمات طاقت فرسایی را تحمل نموده و او را به رشد و کمال رسانده و اگر خداوند هم به حقوق آنان توصیه نمی کرد، وظیفه انسانی هر فرزندی است که نسبت به والدین احترام داشته باشد و حق پدر و مادر آنان را رعایت کند.

پی نوشت ها

[۱]. تحف العقول‏، ص ۲۶۳.

[۲] . سوره اسراء، آیه ۲۳.

[۳] . رک: تفسیر نمونه، ج ۱۲،‏ ص ۷۳ – ۷۵.

[۴]. شرح رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)، ص ۲۹۵.

[۵] . الکافی، ج۲، ص ۱۶۳.

منابع

1. قرآن کریم.
2. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق.
3. حیدری نراق، علی محمد، شرح رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)، قم، انتشارات مهدی نراقی، چ۷، ۱۳۸۶ش.
4. کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چ۴، ۱۴۰۷ق.
5. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چ۱۰، ۱۳۷۱ش.