جایگاه و منزلت معلم در اسلام

معلم، راهنمای خوبی ها و نیکی ها و هدایتگر و بیدار کننده انسانهاست. معلمی، همان گونه که امام راحل (ره) فرمودند، شغل انبیاست و معلم، امت سرگردان را از وادی جهل و ضلالت به سر منزل هدایت و سعادت و از دریای پرتلاطم فساد و انحراف، به ساحل امیدبخش نجات و نیکبختی می رساند.

معلم در اسلام دارای جایگاه والایی می باشد؛ از همین رو به تکریم و رعایت حقوق او توصیه شده است. که در ادامه به بیان آن ها می پردازیم.

اولین معلم

خداوند متعال

خداوند، نخستین معلم‏ است، در قرآن به آیاتی برمی‏ خوریم که خداوند خود را به عنوان معلم‏، معرفی کرده، گاه به حضرت آدم (علیه السلام)، علم اسما می‏ آموزد: «وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا؛[۱] سپس علم اسما را همگی به آدم آموخت»؛

و گاه به نوع انسان آنچه را نمی‏ داند از طریق تکوین و تشریع (بخشی را به صورت علوم فطری در نهادش آفرید، و بخش دیگری را به وسیله عقل و تدبیر در عالم آفرینش و بخش سومی را به وسیله انبیاء)[۲] می‏ آموزد: «عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ‏؛[۳] به آدمی آنچه را که نمی ‌دانست تعلیم داد».

در جایی دیگر می فرماید: «الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛[۴] همان کسی که بوسیله قلم تعلیم نمود»، گاه یک حرف و دو حرف بر زبانش می‏ نهند و شیوه سخن گفتن به او تعلیم می‏ دهد: «الرَّحْمَنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ عَلَّمَهُ الْبَیَانَ»؛[۵] خداوند رحمان، قرآن را تعلیم فرمود، انسان را آفرید و به او بیان را آموخت».

این تعلیمات ممکن است اشاره به تعلیمات فطری‏ باشد که به صورت خلاصه و سربسته در درون جان انسان است و نیز ممکن است اشاره به وجود ابزار و اسباب و مقدماتی باشد که خدا در انسان آفریده و او را قادر بر اختراع زبان و خط و کشف سایر واقعیات جهان هستی کرده است.

انبیا و ائمه اطهار (علیهم السلام)، معلمان بزرگ تاریخ بشریت

تعلیم‏ و تربیت انسان از جمله مهم ترین برنامه پیامبران است، انبیای الهی آنچه را خدا به عنوان وحی، به آنان تعلیم‏ کرده، از طریق استدلال، انذار، بشارت، موعظه و اندرز و نفوذ در دل ها، به مردم تعلیم‏ می دهند.

لذا پیامبران بزرگ ترین معلمان در عالم بشریتند. بدیهی است دوران تعلیم هر یک که تمام می‏ شد به دست معلم‏ دیگر، در کلاس بالاتر سپرده می‏ شدند.[۶] تا در نهایت، انسان این شایستگی را پیدا کرد که نقشه کلی و جامع تمام راه را، به وسیله آخرین پیامبر از سوی خداوند بزرگ، در اختیار او قرار بگیرد.

لذا از اهداف بعثت پیامبر اسلام، آموزش مردم شمرده شده: «وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ؛[۷] و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت می‌آموزد» و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز از اهداف بعثت خود را، آموختن مردم می‏ داند: «وبالتّعلیم أُرسلتُ‏؛[۸] من فرستاده شدم برای تعلیم».

و بعد از حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله)، از آن جا که همه انسان ‏ها با پشتیبانی فطرت و فرمان عقل، در جستجوی کمال هستند. و باید راهی پر فراز و نشیب و طولانی را به سوی خدا، به سوی کمال مطلق و به سوی تکامل معنوی در تمام ابعاد بپیمایند، به وجود معلمانی نیاز دارند.[۹] به این ترتیب وجود امامان معصوم (علیهم السلام)، تکمیل کننده هدف آفرینش انسان است.

منزلت معلم در اسلام

از منظر روایات اهل بیت (علیهم السلام) برای مقام معلم در اسلام، ارزش بسیاری قرار داده شده است تا آن جا که خداوند رحمان و فرشتگان و همه موجودات، حتی مورچه در لانه خود و ماهیان در دریاها بر کسی که به مردم نیکی تعلیم کند، درود می‏ فرستند؛

چنانکه در حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) آمده است: «انَّ اللَّهَ و مَلائِکَتَهُ حَتَّی الَّنمْلَهِ فی حُجْرِها وَ حَتّی الْحُوتِ فِی الْبَحْرِ یُصَلُّونَ عَلی مُعَلِّمِ النّاس الْخَیْرَ».[۱۰] چرا که او روح و جان افراد را پرورش داده، به سوی رشد و ترقی و تعالی می برد.

حضرت سید الشهداء (علیه السلام) در یکی از رهنمودهای حیاتبخش خویش فرمود: «مَنْ دَعا عَبْدا مِنْ ظَلالَهٍ اِلی مَعْرِفَهِ حَقٍّ فَاَجابَهُ کانَ لَهُ الاْجْرُ کَعِتْقِ نَسَمَهٍ؛ هر کس انسانی را از گمراهی به سوی شناخت حق و حقیقت راهنمایی کند و او نیز پاسخ مثبت دهد، به اندازه آزادی یک بنده پاداش خواهد داشت.»

امام حسین (علیه السلام) در این زمینه به مردی که در محضرش بود، چنین فرمود: «کدام یک از دو کار را بیشتر دوست داری؟ مرد ستمگری می خواهد فرد ناتوانی را به قتل برساند و تو او را یاری می کنی و از دست ظالم نجات می دهی و یا اینکه فرد دگراندیشی که اعتقادات فاسد دارد و می خواهد یکی از شیعیان ما را که توانایی دفاع فکری و عقیدتی از باورهای خود ندارد، گمراه کند و تو دری از علم و معرفت به روی او می گشایی و آن مستضعف فکری را یاری می کنی و در مقابل هجوم فرهنگی و عقیدتی تجهیزش می نمایی و او با دلایل محکم و منطقی بر دشمن عقیدتی خود پیروز می شود؟

آن گاه در ادامه فرمود: «این ناتوان فکری را یاری کردن افضل است؛ چرا که خداوند متعال فرموده: «وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَآ أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا؛ هر کس فردی را زنده کند، مثل این است که تمام مردم را زنده کرده است.» یعنی اینکه از کفر به سوی ایمان راهنمایی و ارشادش نماید.»

در جلسات دانشمندان و معلمان حکمت، چنان در زندگی انسان اثر دارد که ممکن است در اثر بی اعتنایی به آن جلسات، انسان دچار خواری شود و مورد خشم خداوند قرار گیرد.

امام سجاد (علیه السلام) در دعای سحر به این نکته ظریف اشاره می کند و در راز و نیاز با خداوند این گونه نجوا می کند: «سَیِّدی… لَعَلَّکَ فَقَدْتَنی مِنْ مَجالِسِ الْعُلَماءِ فَخَذَلْتَنی؛ آقای من!… شاید مرا در مجالس دانشمندان ندیدی و به این خاطر دچار خذلان و خواری نموده ای».

حضرت عیسی (علیه السلام) به پیروان خود این گونه سفارش کرد که:

«یا بَنی اِسْرائیلَ زاحِمُوا الْعُلَماءَ فی مَجالِسِهِمْ وَلَوْ جُثُوّا عَلَی الرُّکَبِ فَاِنَّ اللّهَ یُحْیِیِ الْقُلُوبَ الْمَیْتَهَ بِنُورِ الْحِکْمَهِ کَما یُحْییِ الاْرْضَ الْمَیْتَهَ بِوابِلِ الْمَطَرِ؛
ای بنی اسرائیل! در کلاسه ای درس دانشمندان ازدحام کنید، حتی اگر از تنگی مکان درس ناچار باشید که بر روی زانوان بنشینید؛ چرا که خداوند متعال با نور دانش و حکمت، دل های مرده را زنده می کند؛ همان طوری که زمین مرده [و خشک] را با قطرات باران احیا می کند.»

تکریم معلم در اسلام

همان طور که شمع خود می سوزد و اطرافش را روشن می کند، معلمان دلسوز و وظیفه شناس که دانش آموزان و دانشجویان خود را با زحمات شبانه روزی به سوی روشنایی و هدایت می برند نیز جامعه را به نور علم و معرفت خویش روشن می سازند. برای همین، شایسته است که مقام معلمان و مدرسان را همه طبقات، محترم بشمارند.

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) چنین فرمود: «ثَلاثَهٌ لا یُسْتَخَفُّ بِهِمْ اِلاّ مُنافِقٌ بَیِّنٌ نِفاقُهُ ذُو شَیْبَهٍ فیِ الاْسْلامِ وَمُعَلِّمُ الْخَیْرِ وَاِمامٌ عادِلٌ؛ از تعظیم و تکریم سه گروه به غیر از افراد منافق که دو رویی آنان بر همگان آشکار است، کسی دیگر سر باز نمی زند. این سه گروه عبارت اند از: سالمندی که مویش را در راه اسلام سفید کرده، معلم نیکی و پیشوای عادل.»

«معلم خیر» تعبیر قابل توجهی است که همه اموری که دارای هدف و نتیجه خیری است در ذیل آن داخل است. تعبیر خیر، علوم قرآن و علومی مانند حدیث، فقه، علوم طبیعی، پزشکی و به طور کلی علومی که باعث آبادی جامعه است را شامل می شود. چرا که خیر یکی از وسیع ترین کلمات است و تمام پهنه جامعه انسانی را در بر می‏ گیرد.[۱۱]

حضرت امیر مومنان علی (علیه السلام)، احترام معلم را بر هر قشری از جامعه لازم می دانست و به مسلمانان سفارش می کرد که به پاس خدمات این گروه ارزشمند در هر مقامی که باشند، آنان را همانند پدر خود گرامی بدارند و در این زمینه فرمود: «قُمْ عَنْ مَجْلِسِکَ لاِبیکَ وَ مُعَلِّمِکَ وَلَوْ کُنْتَ اَمیرا؛ به پاس گرامی داشت پدر و معلم خود به پا خیز گرچه پادشاه باشی.»

حضرت زین العابدین (علیه السلام) نیز در ضمن شمارش حقوق اقشار مختلف جامعه، معلمان را از طبقات برتر جامعه قلمداد کرده، به دوستان و شیفتگانش سفارش می کرد که حق معلم و استاد خود را به نحو شایسته ای مراعات کنند و در رساله حقوق خود فرمود:

«حَقُّ سائِسِکَ بِالْعِلْمِ فَالتَعْظیمُ لَهُ وَالتَّوْقیرُ لِمَجْلِسِهِ وَحُسْنُ الاْسْتِماعِ اِلَیْهِ؛ حق آموزگار تو این است که او را تعظیم کنی و در مجلس محترم بداری و به نیکویی سخنانش را گوش کنی.»

حقوق معلم در اسلام

رعایت‏ حق‏ معلم‏ در اسلام از وظایف‏ بزرگی‏ شمرده شده است که‏ شارع‏ مقدس‏ بر عهده ما گذاشه است؛ امام صادق (علیه السلام) در روایتی از حضرت علی (علیه السلام) نقل می‏ کنند:[۱۲]

«إِنّ مِنْ حَقّ الْعَالِمِ أَنْ لَا تُکْثِرَ عَلَیْهِ السّؤَالَ وَ لَا تَأْخُذَ بِثَوْبِهِ وَ إِذَا دَخَلْتَ عَلَیْهِ وَ عِنْدَهُ قَوْمٌ فَسَلّمْ عَلَیْهِمْ جَمِیعاً و َخُصّهُ بِالتّحِیّهِ دُونَهُمْ و َاجْلِسْ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لَا تَجْلِسْ خَلْفَهُ و َلَا تَغْمِزْ بِعَیْنِکَ وَ لَا تُشِرْ بِیَدِکَ وَ لَا تُکْثِرْ مِنَ الْقَوْلِ قَالَ فُلَانٌ وَ قَالَ فُلَانٌ خِلَافاً لِقَوْلِهِ و َلَا تَضْجَرْ بِطُولِ صُحْبَتِهِ فَإِنّمَا مَثَلُ الْعَالِمِ مَثَلُ النّخْلَهِ تَنْتَظِرُهَا حَتّی یَسْقُطَ عَلَیْکَ مِنْهَا شَیْءٌ؛

از حق عالم بر تو این است که زیاد از او سوال نکنی و لباس او را نگیری و اگر بر مجلس عالم وارد شدی و نزد او عده ‏ای بودند سلام بر همه آن ها کن و سلام و درود ویژه خود را به آن عالم‏ تقدیم نما و برای نشستن، جایگاهی را در برابر او انتخاب کن‏ و پشت سر او منشین و با گوشه چشم به او نظر میفکن و با دست خود به او اشاره نکن، (که بی احترامی به او است) و زیاد نگو فلانی و فلانی برعکس قول شما گفته ‏اند، و با زیاد صحبت کردن او را ناراحت کن، زیرا مثل عالم و دانشمند مثل درخت خرمایی است که انتظار کشیده می ‏شود چه موقع از آن رطبی فرو افتد».[۱۳]

یعنی او باید افاضه کند نه با سوال کردن مرتب او را رنج دهی و چنانکه او را آماده پاسخ گویی دیدی از او سوال کن.

ویژگی های معلم در اسلام

نخستین و اساسی ترین نشانه معلم در اسلام، برخورداری او از سوز و گداز انسان سازی است. تنها عده معدودی از انسان ها هستند که همه وجودشان سرشار از سوز سازندگی است. این افراد عاشق تربیت هستند. قوی ترین انگیزه در آن ها، سوز و شوق انسان سازی است. این افراد، از هدایت فردی به شادی و خرسندی دست می یابند. سوز و گداز، اساسی ترین و ضروری ترین ویژگی معلم نمونه است .

برای معلم در اسلام، ویژگی ها و صفاتی ذکر شده است که در ادامه به برخی از آن ها اشاره خواهیم کرد:

اخلاص معلم در اسلام

امام صادق علیه السلام فرمود: «الْمُعَلِّمُ لا یُعَلِّمُ بِالاْجْرِ وَیَقْبَلُ الْهَدِیَّهَ اِذا اُهْدِیَ اِلَیْهِ؛ معلم به خاطر مزد درس نمی دهد، [بلکه برای خدا و با خلوص نیت آموزش می دهد] و هرگاه هدیه ای به او دادند، آن را می پذیرد.»

رعایت عدالت میان شاگردان توسط معلم در اسلام

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) دورترین مردم از خداوند را دو گروه معرفی نمود و در توضیح گروه دوم فرمود: «وَ مُعَلِّمُ الصِّبْیانِ لا یُواسی بَیْنَهُمْ وَلا یُراقِبُ اللّهَ فِی الْیَتیمِ؛ و معلم کودکان که در میان آنان به عدالت رفتار نمی کند و در مورد یتیم، خدا را در نظر نمی گیرد.»

تواضع معلم در اسلام

امام علی (علیه السلام) فرمود: «مَنْ تَواضَعَ لِلْمُتَعَلِّمینَ وَذَلَّ لِلْعُلَماءِ سادَ بِعِلْمِهِ؛ هر معلمی که بر شاگردانش تواضع و فروتنی کند و در برابر دانشمندان خود را کوچک و پایین دست به حساب آورد، با دانش خود به آقایی می رسد.»

صلاحیت علمی و مهارتی معلم معلم در اسلام

آری بدون علم و تخصص کافی، هرگز امر تعلیم و تعلم ممکن نخواهد شد. حرفه معلمی هم چنانکه از اسمش پیداست انتقال علم و دانشی است که در وجود نهفته است. هر کس که بدون کسب صلاحیت لازم بخواهد به امر تعلیم و تعلم بپردازد، علاوه بر اینکه موجبات خواری و ذلت خود را فراهم خواهد می آورد، لطمات جبران ناپذیری نیز به جامعه وارد خواهد کرد.

معلم بودن، تنها در انحصار معلومات نیست، بلکه افزون بر معلومات و تخصص، هر معلم باید با هنر معلمی آشنا باشد؛ یعنی بداند چگونه از معلومات خود بهره بگیرد و به عبارت دیگر، با چه زبانی با شاگردان سخن بگوید، چه شیوه هایی را در ارتباط با شاگردان در نظر بگیرد و چگونه با شاگردان ارتباط برقرار سازد.

عمل معلم در اسلام

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «در روز قیامت دانشمندان [و معلمان] بد را می آورند و به آتش جهنم می اندازند. یکی از آنان [از شدت عذاب] در داخل آتش به دور خود می چرخد… کسانی که از او علم آموخته و نجات یافته اند، به او می گویند: وای بر تو! ما راه راست را از تو آموختیم و هدایت شدیم. چرا تو اینگونه ای؟ او پاسخ می دهد: من نسبت به آنچه به شما می آموختم و شما را از آن نهی می کردم، مخالفت کردم.»

مرور چند حدیث در رابطه با معلم در اسلام

• پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: مَن تَعَلَّمتَ مِنهُ حَرفا صِرتَ لَهُ عَبدا؛[۱۴]
  از هر کس که حرفى آموختى ، بنده او شده اى .
• و نیز از وجود مبارک ایشان آمده است: أجوَدُکُم مِن بَعدِی رَجُلٌ عَلِمَ عِلما فنَشَرَ عِلمَهُ؛[۱۵]
  بخشنده ترین شما پس از من ، کسى است که دانشى بیاموزد ، آن گاه دانش خود را بپراکند .
• و فرموده اند: إنَّما بُعِثتُ مُعَلِّما؛[۱۶]
  من معلّم برانگیخته شدم .
• و برای معلمان دعا کرده اند: اللّهُمَّ اغْفِر لِلمُعَلِّمینَ و أطِل أعمارَهُم و بارِک لَهُم فی کَسبِهِم؛[۱۷]
  خدایا ! آموزگاران را بیامرز؛ عمرشان را دراز و کسبشان را با برکت کن .
• از وجود رسول خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) می‏ خوانیم: «الا اخْبِرُکُمْ بِاجْوَدِ الاجْوَدِ؟ اللَّهُ‏ الاجْوَدُ الاجْوَدُ! وَ انَا اجْوَدُ وُلْدِ آدَمَ! وَ اجْوَدُکُمْ مِنْ بَعْدی رَجُل عَلِمَ عِلْماً فَنَشَرَ عِلْمَهُ یُبْعَثُ یَومَ الْقِیامَهِ امَّهًوَحْدَهِ؛[۱۸]
  آیا به شما خبر دهم که بخشنده ‏ترین بخشنده‏ ها کیست؟ بخشنده‏ ترین بخشنده ها خداست و من بخشنده ‏ترین فرزندان آدم هستم؛ و بعد از من از همه شما بخشنده‏ تر کسی است که علم و دانشی را فرا گیرد و آن را نشر دهد و به دیگران بیاموزد، چنین کسی روز قیامت به تنهایی به صورت امتی برانگیخته خواهد شد.»
• امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: اِنّ الّذِی یُعَلّمُ الْعِلْمَ مِنْکُمْ لَهُ أَجْرٌ مِثْلُ أَجْرِ الْمُتَعَلّمِ وَ لَهُ الْفَضْلُ عَلَیْهِ فَتَعَلّمُوا الْعِلْمَ مِنْ حَمَلَهِ الْعِلْمِ وَ عَلّمُوهُ إِخْوَانَکُمْ کَمَا عَلّمَکُمُوهُ الْعُلَمَاءُ
  همانا آن کسی از شما که دانش را آموزش دهد، پاداشی برابر دانش آموز دارد و البته آموزگار بر دانش آموز فضیلت و برتری دارد. پس دانش را از حاملان آن فراگیرید و آن سان که عالمان به شما آموخته اند، آن را به برادرانتان بیاموزید.[۱۹]
• امام باقر (علیه السلام) فرموده اند: زَکاهُ العِلمِ أن تُعَلِّمَهُ عِبادَاللّه ِ؛[۲۰]
  زکات دانش، آموختن آن به بندگان خدا است.
• امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: تَواضَعُوا لِمَن طَلَبتُم مِنهُ العِلمَ ؛[۲۱]
  در پیشگاه کسى که از او دانش مى آموزید، فروتن باشید.
• همچنین می فرمایند: مَنْ تَعَلّم للّه عزّوَجلَّ و عَمِل للّه و عَلَّم للّه دُعِیَ فی مَلَکُوتِ السّماوات عَظیماً، فقیلَ: تَعَلَّمَ للّه‏، وعَمِلَ للّه‏، وعَلَّمَ للّه‏؛[۲۲]
  هر که براى خدا علم بیاموزد و براى خدا [به آن] عمل کند و براى خدا به دیگران آموزش دهد، در ملکوت آسمان ها از او به بزرگى یاد شود و گفته شود: براى خدا آموخت، براى خدا عمل کرد و براى خدا آموزش داد.

معلم، در شعر شهریار

می توان در سایه آموختن

گنج عشق جاودان اندوختن

اول از استاد، یاد آموختیم

پس، سویدای سواد آموختیم

از پدر گر قالب تن یافتیم

از معلم جان روشن یافتیم

ای معلم چون کنم توصیف تو

چون خدا مشکل توان تعریف تو

ای تو کشتی نجات روح ما

ای به طوفان جهالت نوح ما

یک پدر بخشنده آب و گل است

یک پدر روشنگر جان و دل است

لیک اگر پرسی کدامین برترین

آنکه دین آموزد و علم یقین

نتیجه گیری

معلم با تعلیم، آموزش و نشر علم، انسان ها را به سوی کمال و پیشرفت سوق می دهد و عشق و ایمان را بر لوح جان و ضمیر پاک انسان ها ثبت می کند و ندای فطرت را در فضای عالم طنین انداز می گرداند.

معلم در اسلام همانند انبیا، وظایف مهمی بر عهده دارد؛ همانطور که انبیا انسان را از جهل و نادانی رهانیده و به سوی نور و به راه درست هدایت می کنند، معلمان نیز راه را به دانش آموزان نشان می دهند تا بتوانند در آینده، افراد موثری برای جامعه خود باشند.

پیامبران و امامان ما، مقام عالم و معلم در اسلام را والا دانسته و به حفظ احترام آن ها تاکید کرده اند، چنانچه امام علی (علیه السلام) احترام معلم را بر هر قشری از جامعه لازم می دانست و به مسلمانان سفارش می کرد که به پاس خدمات این گروه ارزشمند، در هر مقامی که باشند، آنان را همانند پدر خود گرامی بدارند.

برای معلم در اسلام وظایفی بیان شده است که مقام و منزلت او با رعایت آن ها معنی پیدا می کند.

پی نوشت ها

[۱] . سوره بقره، آیه ۳۱.

[۲] . پیام قرآن، ج‏۸ ، ص۶۱.

[۳] . سوره علق، آیه ۵.

[۴] . سوره علق، آیه ۴.

[۵] . سوره الرحمن، آیه ۱- ۴؛

[۶] . تفسیر نمونه، ج‏۱، ص۴۷۰.

[۷] . سوره جمعه، آیه ۲.

[۸] . بحارالانوار، ج ۱، ص۲۰۶.

[۹] . پنجاه درس اصول عقاید برای جوانان، ص۲۴۱.

[۱۰] . کنز العمال، ح ۲۸۷۳۶؛

[۱۱] . مشکات هدایت، ص۲۱۳.

[۱۲] . اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏۲، ص۱۵۷.

[۱۳] . بحار الانوار، ج ۲، ص ۴۳؛ میزان الحکمه، ج ۶، ص ۴۸۸.

[۱۴] . عوالی اللئالی، ج ‏۱، ص ۲۹۲.

[۱۵] . میزان الحکمه ، ح ۱۳۸۲۵.

[۱۶] کنزالعمال ، ح ۲۸۸۷۳.

[۱۷] . تاریخ بغداد ، ج ۳ ، ص ۶۴ .

[۱۸] . میزان الحکمه، ج ۶، ص ۴۷۴.

[۱۹] . اصول کافی، ج ۱، ص ۳۵.

[۲۰]. الکافى، ج ۱، ص ۴۱.

[۲۱] . کافی، جلد ۱، ص۳۶.

[۲۲] امالی طوسی، ص۱۶۸ ، ح۲۸۰.

منابع

• قرآن کریم.
• مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، صدرا، تهران، ۱۳۷۸ش.
• طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۵ق.
• امینی، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت، انجمن اولیا و مربیان، ۱۳۹۶ش.
• حجتی، محمدباقر، آداب تعلیم و تعلم در اسلام، امیرکبیر، تهران.
• کلینی، یعقوب، اصول کافی، قائم آل محمد، تهران، ۱۳۸۵ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتاب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۴.