جایگاه علم و ارزش آن در احادیث پیامبر اسلام (ص)

در دین اسلام علم و دانش، جایگاه والا و ارزشمندی دارد و در قرآن و احادیث معصومان (علیهم السلام) به یادگیری علم به خصوص علمی که انسان ساز است و باعث رستگاری او می شود بسیار تاکید شده است.

انسان در هنگام تولد هیچ چیزی نمی داند و پس از تولد به تدریج از محیط خود علم می آموزد. انسان به گونه ای خلق شده که علم لازمه زندگی اوست و بدون علم زندگی سالمی نخواهد داشت.

دین اسلام دین علم پرور  و جهل زدا است. دلیل بر این مطلب آیات قرآن کریم و احادیث معصومین (علیهم السلام) است که از جایگاه علم و ارز ش حیاتی آن سخن گفته اند. با وجود اینکه دین اسلام مبتنی بر علم و  عقل است ، دشمنان اسلام با روش های مختلف اسلام را متهم به علم ستیزی نموده و جایگاه علم را در دین اسلام زیر سوال می برند.

در این نوشته چند حدیثی از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که جایگاه علم را در اسلام بسیار ارزشمند نشان داده و سخنان کسانی را که اسلام را علم ستیز می پندارند باطل می کند.

جایگاه علم در هدف از یادگیری آن

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم):‏ إِنَّ مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ لِیمَارِی بِهِ السُّفَهَاءَ أَوْ یبَاهِی بِهِ الْعُلَمَاءَ أَوْ یصْرِفَ وُجُوهَ النَّاسِ إِلَیهِ لِیعَظِّمُوهُ فَلْیتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ فَإِنَّ الرِّئَاسَهَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا لِلَّهِ وَ لِأَهْلِهَا وَ مَنْ وَضَعَ نَفْسَهُ فِی غَیرِ الْمَوْضِعِ الَّذِی وَضَعَهُ اللَّهُ فِیهِ مَقَتَهُ اللَّهُ وَ مَنْ دَعَا إِلَى نَفْسِهِ فَقَالَ أَنَا رَئِیسُکُمْ‏  وَ لَیسَ هُوَ کَذَلِکَ لَمْ ینْظُرِ اللَّهُ إِلَیهِ حَتَّى یرْجِعَ عَمَّا قَالَ وَ یتُوبَ إِلَى اللَّهِ مِمَّا ادَّعَى؛

همانا هر که علم آموزد تا به وسیله آن با بی خردان درافتد و یا بر دانشمند ببالد و یا مردم را به خود متوجه سازد تا او را بزرگ شمارند، جایگاهش در دوزخ باد!

زیرا ریاست و سرورى جز براى خدا و شایستگان نشاید و کسى که خود را در جایگاهى نهد که خداوند در غیر آن او را نهاده، خدا او را دشمن بدارد و هر کس مردم را به خود خواند و گوید من سرور شمایم در حالى که شایسته سرورى نباشد، خدا به او نظر رحمت نمى ‏نماید تا از آن ادعاى ناشایست خود دست بردارد و به درگاه خدا توبه نماید.

این حدیث جایگاه علم را از این حیث بیان نموده که علم را نباید برای مجادله با دیگران آموخت و یا اینکه با یادگیری آن خود را از دیگران برتر دانست. آموزش و یادگیری علم برای خودنمایی و شهرت طلبی نیست بلکه برای هدایت و پیشرفت جامعه کاربرد دارد. بسیاری هستند که جایگاه علم را با هدف برتری جویی و آقایی زیر سوال می برند و کار جفایی در حق علم است که عواقب خوشایندی ندارد و عذاب الهی را نصیب صاحب آن می کند.

عالم فاسد بدترین انسان ها

قِیلَ لرسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) أَی الْأَصْحَابِ أَفْضَلُ؟ قَالَ مَنْ إِذَا ذَکَرْتَ أَعَانَکَ وَ إِذَا نَسِیتَ ذَکَّرَکَ. وَ قِیلَ أَی النَّاسِ شَرٌّ؟ قَالَ الْعُلَمَاءُ إِذَا فَسَدُوا؛

پرسیدند: کدام رفیق افضل است؟ فرمود: آنکه چون بیاد حق باشى یاریت دهد و چون خدا را فراموش کنى بیادت آرد. پرسیدند: بدترین مردم کیانند؟ فرمود: علماى فاسد.

در این حدیث جایگاه علم از این جهت بیان شده است که اگر به دست انسان های فاسد بیفتد باعث فساد در جامعه می گردد و نقش چراغ در دست دزد را بازی می کند.

عواقب نبود عالم در جامعه

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم):‏ لَا یقْبَضُ الْعِلْمُ انْتِزَاعاً مِنَ النَّاسِ وَ لَکِنَّهُ یقْبَضُ الْعُلَمَاءُ حَتَّى إِذَا لَمْ یبْقَ عَالِمٌ اتَّخَذَ النَّاسُ رُؤَسَاءَ جُهَّالًا اسْتَفْتَوْا فَأَفْتَوْا بِغَیرِ عِلْمٍ فَضَلُّوا وَ أَضَلُّوا؛

دانش را از دست مردم نربایند ولى دانشمندان ربوده شوند تا جایى که دانشمندى باقى نماند و مردم، نادانان را به سرورى گیرند، چون از ایشان فتوى خواهند، آنان بدون علم و دانش فتوى دهند، پس گمراه شوند و گمراه نمایند.

این حدیث در باره جایگاه علم مطلبی را بیان کرده است که بسیار مهم و کلیدی است با این توضیح که دشمنان علم نمی توانند جایگاه علم را خدشه دارد کنند اما عالمان را از جامعه می گیرند تا جاهلان جای آنان را بگیرند و باعث گمراهی مردم شوند.

سوال کردن کلید علم

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم):‏ الْعِلْمُ خَزَائِنُ وَ مَفَاتِیحُهُ السُّؤَالُ فَاسْأَلُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ فَإِنَّهُ تُؤْجَرُ أَرْبَعَهٌ السَّائِلُ وَ الْمُتَکَلِّمُ وَ الْمُسْتَمِعُ وَ الْمُحِبُّ لَهُمْ؛

دانش گنجینه‏ هایى است که کلید هایش پرسش است، پس بپرسید خداوند شما را رحمت کند!، زیرا در این پرسش و پاسخ چهار کس اجر و مزد گیرند: پرسشگر، پاسخگو، شنونده و دوستدار آنان.

در دین اسلام جایگاه علم آن قدر اهمیت دارد که به عنوان گنجینه مطرح شده و پرسش و سوال نمودن کلید های آن معرفی گردیده است؛ زیرا پرسش باعث آشکار شدن علم می گردد و  جهل را از بین می برد.

پرسیدن از عالم

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): سَائِلُوا الْعُلَمَاءَ وَ خَاطِبُوا الْحُکَمَاءَ وَ جَالِسُوا الْفُقَرَاءَ؛

از دانشمندان بپرسید، با حکما گفتگو کنید و با تهی دستان همنشینى نمایید.

انسانی که علم ندارد باید از عالم بپرسد و جهل خود را با پرسیدن از عالم از بین ببرد. این وظیفه هر انسانی است که با پرسیدن از عالم و دانشمند باید نادانی را از خود دور کند.

جایگاه علم در مقابل عبادت

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)‏: فَضْلُ الْعِلْمِ أَحَبُّ إِلَی مِنْ فَضْلِ الْعِبَادَهِ وَ أَفْضَلُ دِینِکُمُ الْوَرَعُ؛

فضل دانش در نزد من محبوب ‏تر از فضل پرستش است و بهترین دیانت شما پارسایى است.

با این حدیث این مطلب روشن می گردد که در دین اسلام فضیلت علم بیشتر از فضیلت عبادت است. و افضل از آن دو تقوا است که با علم و عبادت قابل تحقق است.

جایگاه علم در فتوا دادن

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم):‏ مَنْ أَفْتَى النَّاسَ بِغَیرِ عِلْمٍ لَعَنَتْهُ مَلَائِکَهُ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ؛

کسى که بدون علم و دانش براى مردم فتوى دهد، فرشتگان آسمان و زمین او را نفرین مى ‏کنند.

فتوای بدون علم انسان را در معرض لعن و نفرین فرشته ها قرار می دهد؛ زیرا چنین فتوایی اگر صحیح هم باشد به دلیل اینکه بدون علم است نباید از سوی کسی صادر گردد. این مطلب جایگاه علم را آن قدر بالا می برد که نباید بدون علم فتوا داده شود.

انتخاب همنشین

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): قَالَ عِیسَى ابْنُ مَرْیمَ لِلْحَوَارِیینَ تَحَبَّبُوا إِلَى اللَّهِ وَ تَقَرَّبُوا إِلَیهِ قَالُوا یا رُوحَ اللَّهِ بِمَا ذَا نَتَحَبَّبُ إِلَى اللَّهِ وَ نَتَقَرَّبُ قَالَ بِبُغْضِ أَهْلِ الْمَعَاصِی وَ الْتَمِسُوا رِضَا اللَّهِ بِسَخَطِهِمْ قَالُوا یا رُوحَ اللَّهِ فَمَنْ نُجَالِسُ إِذاً قَالَ مَنْ یذَکِّرُکُمُ اللَّهَ رُؤْیتُهُ وَ یزِیدُ فِی عِلْمِکُمْ مَنْطِقُهُ وَ یرَغِّبُکُمْ فِی الْآخِرَهِ عَمَلُهُ؛

عیسى بن مریم (علیهما السلام) به حواریون خود فرمود: خود را دوست خدا نمایید و به او تقرب جویید. عرض کردند: اى روح اللَّه! چگونه خود را دوست خدا سازیم و به او تقرب جوئیم؟ فرمود: به وسیله دشمن داشتن مردم نافرمان و گناهکار و نیز خشنودى خدا را با به خشم آوردن آنان بجویید.

گفتند: اى روح اللَّه! در این صورت با چه کسانى همنشین باشیم؟ فرمود: با آن که دیدارش شما را به یاد خدا اندازد و گفتارش بر علم شما بیفزاید و کردارش شما را به آخرت ترغیب نماید.

عمل بدون علم

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): مَنْ عَمِلَ عَلَى غَیرِ عِلْمٍ کَانَ مَا یفْسِدُ أَکْثَرَ مِمَّا یصْلِحُ؛

اگر کسى بدون علم کارى انجام دهد، تباه‏ سازى ‏اش بیشتر از سازندگى ‏اش خواهد بود.

رابطه علم و رویا

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم):‏ لَا یحْزَنْ أَحَدُکُمْ أَنْ تُرْفَعَ عَنْهُ الرُّؤْیا فَإِنَّهُ إِذَا رَسَخَ فِی الْعِلْمِ رُفِعَتْ عَنْهُ الرُّؤْیا؛

کسى از شما از اینکه خواب دیدن از او برداشته شده است غمگین نباشد؛ زیرا هر گاه کسى در علم و دانش ریشه‏ دار و محکم شد، خواب دیدن از او برداشته شود.

خوب پرسیدن نصف علم

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)‏: حُسْنُ الْمَسْأَلَهِ نِصْفُ الْعِلْمِ وَ الرِّفْقُ نِصْفُ الْعَیشِ؛

خوب پرسیدن نیمى از دانش و نرم رفتارى نیمى از زندگى خوش است.

جهل بودن بعضی از علم ها

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم):‏ إِنَّ مِنَ الْبَیانِ سِحْراً وَ مِنَ الْعِلْمِ جَهْلًا وَ مِنَ الْقَوْلِ عِیاً ؛

همانا برخى از سخنرانى ‏ها سحرانگیز است و بعضى از معلومات، نادانى است و پاره‏ اى از سخنان، بى‏ زبانى است.

ثبت علم با نوشتن

قَالَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): قَیدُوا الْعِلْمَ بِالْکِتَابِ؛

دانش را با نوشتن در بند کشید.

نتیجه گیری

از این احادیث این نتیجه به دست می آید که جایگاه علم در دین اسلام دارد در حوزه های مختلف مورد توجه قرار گرفته و باید در یادگیری آن تلاش شود. فرد و جامعه ای که از علم بی بهره باشد، به یقین نادان ها بر آن حاکم  می گردد. امروز بشریت از کمبود علم و اقعی که باعث رستگاری انسان می شود رنج می برد. البته علم اصلی علمی است که انسان ساز باشد و باعث کمال انسانی گردد هرچند علومی دیگر که مربوط به پدیده های دیگر جهان می شوند نیز ارزشمند است اما هرگز انسان ساز نیست.

تهیه و تنظیم: حمیدالله رفیعی

منبع: ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول‏، ص ۳۵ به بعد، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۰۴ق/ ۱۳۶۳ش.