تولیت اوقاف پدر توسط امام حسن (علیه السلام)

اشاره:

امام حسن(علیه السلام)فرزند بزرگ امیرالمؤمنین، داراى صفات برجسته اى همچون لیاقت، شجاعت، شهامت، صداقت، تقوا، تجربه، آگاهى و بردبارى و… بود. او در دامن رسول خدا(ص)تربیت یافته و بیش تر غزوات و درگیرى هاى صدر اسلام را که در آخرین دهه عمر رسول خدا(ص)تحقّق یافت، دیده بود. آن بزرگوار در کنار پدر، با حوادث آن دوران خوى گرفت، بدان جهت در راه پیشبرد اسلام هیچ گونه ترس و وحشت در وجود آن بزرگوار راه نمى یافت و در زمان حیات و حکومت امیرالمؤمنین(علیه السلام)دوشادوش آن حضرت در مشکلات شرکت داشت و مسؤولیت هاى گوناگونی را بر عهده گرفت که به صورت اجمال آن ها را مى آوریم:

تولیت موقوفات و صدقات.

امام حسن(علیه السلام)طىّ حکمی از سوى امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)سرپرستى و تولیت اوقاف را بر عهده گرفت.

در یکى از أوامر (و وصایاى) آن بزرگوار آمده است:.

(هَذا ماأَمَرَ بِهِ عَبْدُاللّهِ عَلِىُّ بْنِ أَبِى طالِبٍ أَمِیرِالمُؤْمِنِینَ فِى مالِهِ، ابْتِغاءَ وَجْهِ اللّهِ، لِیُولِجَهَ بِهِ الجَنَّهَ ویُعْطِیَهِ بِهِ الأَمَنَهَ.

منها: فَإِنَّهُ یَقُومُ بِذلکَ الحَسَنُ بْنُ عَلِى یَأْکُلُ مِنْهُ بِالمَعْرُوفِ وَیُنْفِقُ مِنْهُ بِالمَعْرُوفِ، فَإِنْ حَدَثَ بِحَسَنٍ حَدَث وَحُسَیْن حَىّ، قامَ بِالأَمْرِ بَعْدَهُ وَأصْدَرَهُ مَصْدَرَهُ.

وإِنَّ لأبنَىْ فاطِمَهَ مِنْ صَدَقَهِ عَلِىٍ‏ّ مِثْلَ الَّذِى لِبَنى عَلِىٍ‏ّ، وَإِنِّى إنَّما جَعَلْتُ القِیامَ بِذلکَ إِلى ابِنْى فاطِمَهَ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللّهِ وقُرْبَهً إلَى رَسُولِ اللّهِ(ص)وَتَکْرِیماً لِحُرْمَتِهِ وتَشْرِیفاً لِوُصْلَتِهِ. وَیَشْتَرِطُ عَلَى الَّذِى یَجْعَلُهُ إلَیْهِ أَنْ یَتْرُکَ المالَ عَلى أُصُولِهِ، وَیُنْفِقَ مِنْ ثَمَرِهِ حَیْثُ أُمِرَ بِهِ وهُدِىَ لَهُ، وأَنْ لایَبِیعَ مِنْ أَوْلادِ نَخِیلِ هذِهِ القُرى وَدِیَّهً حَتّی تُشکِلَ أَرْضُها غِراساً(۱)؛.

این فرمانى است از بنده خدا، علىّ بن أبى طالب أمیرالمؤمنین، درباره دارایى خود به خاطر به دست آوردن خشنودى خدا. نخستین کسى که این فرمان را انجام مى دهد، حسن بن على است. او از این اموال بر اساس مبانى صحیح شرعى بهره مى گیرد و انفاق مى کند. اگر براى حسن پیش آمدى روى داد و حسین زنده بود، او باید این کارها را انجام دهد و جانشین برادرش گردد. بدانید که بهره فرزندان فاطمه از صدقات علىّ درست مانند بهره سایر فرزندان على است و این که سرپرستى آن را به پسران فاطمه واگذار نمودم، به خاطر خدا و به خاطر تقرب به رسول خدا ذو بزرگداشت حرمت او و احترام پیوند خویشاوندیشان به او می باشد. با کسى که این اموال در دست اوست، شرط مى کنم که اصل مال را حفظ کند و تنها از میوه و درآمدش در آن راهى که به او دستور داده ام انفاق کند و از نهال هاى نخل چیزى نفروشد تا همه سرزمین، یکپارچه زیر پوشش نخل قرار گیرد و آباد شود.).

این فرمان بعد از برگشت از صفین صادرشده و ابلاغ آن، جنبه دستورى و حکمى دارد. و مضمونش مى رساند که حکم تصدّى أموال شخصى امیرالمؤمنین(علیه السلام)نبوده، بلکه اموال امام و حاکم است که باید براى حفظ امامت و زعامت و خاندان پرفضیلت اهل بیت حفظ شود و حقوق و صدقات به اهلش برسد. باید گفت که این منصب یکى از مسوولیت ها و شؤون امامت است که آن را اختصاص به إمام حسن و سپس امام حسین(علیه السلام)مى دهد، اگر غیر از این باشد، (ابتغاء وجه اللّه) و (تکریماً لحرمته) معنایى ندارد.

سخن دیگر این که معمولاً در بسیارى از صدقات و موقوفات، (موقوف علیهم) یعنى کسانى که صدقات و موقوفات باید براى آن ها مصرف شود، معیّن و مشخّص شده است و این ها سادات و بنی الحسین(علیه السلام)بودند و یا فقرا و حجاج بیت الله الحرام و موارد دیگر (که توضیحش خواهد آمد)؛ لذا هیچ تردیدى وجود ندارد که حکم امام(علیه السلام)به فرزندش جهت اموال شخصى نبوده، بلکه اموال و موقوفات و صدقات عمومى بوده است که در بحث آینده به آن ها اشاره خواهد شد.

موقوفات و صدقات علىّ بن أبى طالب(علیه السلام)و…

با نگاه اولیّه به فرمان امیرالمؤمنین(علیه السلام)چنین گمان مى رود که این فرمان، همانند وصیت و سفارش شخصی افراد درباره اموال شخصى است تا بعد از مرگ، اختلاف و جدایى در میان ورثه نیفتد، لیکن بعد از تعمق و تأمل بیش تر در مورد صدقات و موقوفات رسول خدا(ص)و على بن ابی طالب و دیگر ائمه(علیه السلام)جهت مصالح مسلمین، روشن مى شود که خطبه در صدد نصب مدیر امور مالى مطمئن و دقیق براى حفظ و حراست بیت المال مسلمانان است، گرچه در میان صدقات، مقدارى از دست رنج هاى آنان نیز دیده مى شود.

فرمایش امام علی(علیه السلام)درباره سرزمین (بُغَیْبِغَه)(۲)، بعد از باخبرشدن از آن، گواه مطلب فوق است که:.

(یَسُرُّ الوارث، ثم قال: هى صدقه على المساکین وابن السبیل وذى الحاجه الأقرب‏(۳)؛ وارث را خوشحال می کند. سپس فرمود: این سرزمین صدقه است و وارثان آن، بیچارگان و در راه ماندگان و نیازمندان نزدیک هستند.).

ایوب بن عطیّه گوید: شنیدم امام صادق(علیه السلام)فرمود:.

(قَسَّم رسول الله(ص)الفى‏ء فأصاب علیّاً(علیه السلام) أرض. فاحتفر فیها عیناً فخرج منها ماء ینبع فی السماء کهیئه عنق البعیر فسمّاها عین یَنْبُعْ. فجاء البشیر یبشره فقال بشّر الوارث، بشر الوارث، هى صدقه بتّاً بتلاً فى حجیج بیت اللّه وعابر سبیله لاتباع ولاتوهب ولاتورث. فمن باعها او وهبها فعلیه لعنه الله والملائکه والناس أجمعین، لایقبل اللّه منه صرفاً ولاعدلاً(۴)؛.

رسول خدا(ص)غنایم جنگی را تقسیم نمود، در آن هنگام، زمینى به نام علی(علیه السلام)افتاد. پس از مدتى چشمه اى را احداث کرد که از آن به اندازه گردن یک شتر آب خارج مى شد، آن سرزمین را (یَنْبُعْ) نامید. در آن هنگام، شخصى از یاران آمد و به آن حضرت بشارت و مژدگانى داد. آن حضرت دوبار فرمود: بشارت را به وارثان این زمین بدهید. این صدقه جاریه است، تنها برای حجّاج بیت الله الحرام و مسافران آن مسیر است و به هیچ وجه فروخته نخواهد شد و بخشیده نمى شود و به ارث هم نخواهد رسید، پس هرکس آن را بفروشد و یا به دیگری ببخشد، نفرین خدا و فرشتگان و مردم، همگى بر او باد و خداوند هیچ گونه تصرفى را در جهت ازبین بردن ینبع از او قبول نخواهد کرد.).

و در نقلى دیگر فرمود: یَنْبُعْ و چشمه هاى جوشان آن را وقف نمودم و صدقه قرار دادم براى فقرا، بیچارگان و در راه ماندگان، چه آنان در نزدیک باشند و یا در نقطه اى دور، در زمان آرامش و یا جهاد و درگیرى با دشمنان اسلام؛ سپس فرمود: این صدقه جاریه به کسى بخشیده نخواهد شد و به ارث به کسى نخواهد رسید تا خداوند آن را به وارثان حقیقى واگذار نماید و او (خداوند) بهترین وارث است.(۵).

در این جا فهرست وار بعضى از صدقات و موقوفات رسول خدا(ص)و على بن ابى طالب(علیه السلام)و فاطمه زهرا(س)را می آوریم تا دایره مسؤولیت امور مالى موقوفات حسن بن علی(علیه السلام)و أهمیّت آن در زمان حیات و حکومت پدرش و بعد از آن روشن گردد.

پى نوشت:

۱. ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج‏۱۵، ص‏۱۴۶، ح‏۳۴؛ ابن شَبّه، تاریخ المدینه المنوره، ج‏۱، ص‏۲۲۵، اختلاف کمى در عبارات وجود دارد؛ ترجمه و شرح فیض الاسلام، نهج البلاغه، نامه‏۲۴، ص‏۸۷۶؛ در بعضى نسخه ها (لإبْنَىْ فاطمه…) آمده و در بعضى (لِبَنى فاطمه…) آمده است.

۲. بُغَیْبِغَه، نام سرزمینى است که داراى چشمه های پرآب و فراوانى بوده، همانند چشمه خیف الأراک، چشمه لیلى و چشمه بسطاس و… سمهودی مى گوید: در زمان علىّ بن ابیطالب(علیه السلام)بُغیبِغَه شامل ۱۰۰۰ وسق زمین بوده است که در هر وسق شصت من گندمکارى مى شده (خلیل فراهیدى، العین، ج‏۳، ص‏۱۹۵۱؛ سمهودى، وفاءالوفا بأخبار دارالمصطفى، ج‏۲، ص‏۲۶۲).

۳. ابن شبه، تاریخ المدینه المنوره، ج‏۱، ص‏۲۲۰؛ عاتق بن غیث البلادى، معجم معالم الحجاز، ج‏۱، ص‏۲۳۹. این دو پافشارى مى کنند که واقف علی(علیه السلام)بوده و بعد هم در اختیار فرزندش حسن بن على(علیه السلام)قرارداد. و حسین بن علی(علیه السلام)به آن منطقه رفت وآمد داشته است.

۴. وسائل الشیعه، ج‏۱۳، ص‏۳۰۳، باب‏۶ (باب عدم جواز بیع الوقف …)، ح‏۲.

۵. تاریخ مدینهالمنوره، ج‏۱، ص‏۲۲۱. افرادى که ینبع بر آن ها وقف شده بود، عبارتند از: حجاج بیت الله الحرام، مسافران از آن رهگذر، فقرا، مساکین، أبناءالسبیل (در راه ماندگان).

منبع : حقایق پنهان، ص ۱۲۷به قلم  احمد زمانى