تفسیر آیات الاحکام اردبیلی یا زبده البیان

از زمان ائمه معصومین (علیهم السلام) در کنار کتب فقهى و حدیثى متعارف کتاب‏ هایى به نام «احکام القرآن» یا «آیات الاحکام» نوشته شده است که اولین کتاب در این زمینه، «احکام القرآن» ابو نصر محمد بن سائب کلبى ( م ۱۴۶ ق) از اصحاب امام صادق (علیه السلام) مى ‏باشد. پس از وى اصحاب امامیه از او پیروى نموده و به تالیف این گونه کتاب ‏ها پرداخته ‏اند.

صاحب الذریعه، مرحوم آقا بزرگ تهرانی مى‏ نویسد: ثم إن جمعا من أصحابنا تابعوا الکلبی فی افراد آیات الأحکام و تفسیرها بالتصنیف.

از مشهورترین آنان مى ‏توان:

فقه القرآن راوندى (م ۵۷۳ ق)، متشابه القرآن ابن شهرآشوب (م ۵۸۸ ق) کنز العرفان فاضل مقداد (م ۸۲۶ ق)، تفسیر شاهى میر ابو الفتح بن میر محزوم جرجانى(م ۹۷۶ ق)، مسالک الافهام از شیخ جواد کاظمى (م ۱۰۴۴ ق) را نام برد. در ادامه این روش نگارش فقهى-تفسیرى آیات قرآن کریم، محقق اردبیلى به تالیف تفسیر آیات الحکام یا زبده البیان مبادرت نموده است.

محتوای کتاب تفسیر آیات الاحکام

وى قبل از شروع کتاب طهارت، سوره فاتحه را تیمنا تفسیر نموده است و سپس به بیان آیات فقهى ابواب مختلف از کتاب الطهاره تا دیات پرداخته است.

علاوه بر کتب تفسیرى همچون کشاف زمخشرى، تفسیر بیضاوى قاضى ابى سعید، مجمع البیان طبرسى، وى به کتب فقهى از شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضى، شیخ طوسى، ابن ادریس، محقق حلى، علامه حلى و غیر آنان استناد نموده است که بیش از همه نظریات شیخ صدوق در من لا یحضره الفقیه در آن ذکر شده است.

از زمان نگارش، به دلیل سبک و روش منحصر به فرد و استفاده از تفاسیر و کتب فقهى معتبر به فقهاى بزرگ به این کتاب توجه خاصى نشان داده ‏اند و در موسوعه‏ هاى فقهى همچون:

مفتاح الکرامه سید محمد جواد عاملى (م ۱۲۲۶ ق)، مستند الشیعه ملا احمد نراقى (م ۱۲۴۵ ق)، جواهر الکلام شیخ حسن نجفى (م ۱۲۶۶)، مستمسک العروه الوثقى آیه الله سید محسن حکیم (م ۱۳۹۰) و غیر آنها به نقد و بررسى و استدلال به مطالب آن پرداخته ‏اند.

نام کتاب‏

در کتاب موجود نامى به عنوان «زبده البیان» براى نام ‏گذارى کتاب ذکر نشده است و تا قبل از صاحب جواهر در کتاب ‏هایى نظیر مفتاح الکرامه از این کتاب به «آیات الاحکام الاردبیلی»، «آیات الأحکام الأردبیلیه» و یا نظایر آن نام برده شده است اما پس از صاحب جواهر، از آن با نام «زبده البیان» ذکر شده است و در کتب فقهى متداول نیز همین نام مرسوم شده است.

تاریخ تالیف‏ تفسیر آیات الاحکام

در مجله «تراثنا» جلد ۱۶، ص ۸۲ تاریخ تالیف آن ۹۸۹ ق ذکر شده است.

نسخه ‏های تفسیر آیات الاحکام

در کتاب مقدمه ‏اى بر فقه شیعه ص ۲۰۵، به چندین نسخه خطى منتخب از دانشگاه تهران، آستان قدس و غیر آن اشاره شده است.

همین ‏طور در جلد ۱۶ مجله «تراثنا» چاپ موسسه آل البیت به نسخه ‏هایى از کتابخانه الهیات دانشگاه فردوسى مشهد مربوط به سال ۹۸۸ ق و نسخه دیگرى مربوط به سال ۹۹۰ ق و نسخه ‏اى از کتابخانه آیت الله مرعشى مربوط به ۹۹۳ ق و نسخه ‏هاى دیگرى از مسجد اعظم، کتابخانه سپهسالار در تهران و مجلس شوراى اسلامى اشاره شده است.

تاریخ انتشار تفسیر آیات الاحکام

این کتاب با تحقیق و تصحیح محمد باقر بهبودى در انتشارات المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه در تهران چاپ شده است.

در کتاب الذریعه جلد  ۱۲ به چاپ آن در ۱۳۰۵ ق و در کتاب مقدمه ‏اى بر فقه شیعه ص ۲۰۵ به چاپ آن در سال‏هاى ۱۳۶۸ و ۱۳۸۶ ق اشاره شده است.

حواشى و شروح‏ تفسیر آیات الاحکام

از زمان نگارش، فقها و علماى بزرگى شروحى بر این کتاب نوشته‏ اند که به برخی از آنها اشاره مى ‏شود:

• تحصیل الاطمینان، از امیر ابراهیم قزوینى ( م ۱۱۴۹ ق) (أعیان الشیعه ۲/ ۲۲۱، الذریعه ۳/ ۳۹۶، ۶/ ۹، ۱۳/ ۳۰۲).
• مفاتیح الاحکام، از سید محمد سعید بن سراج الدین قاسم طباطبایى قهپایى ( م ۱۰۹۲ ق) (الذریعه ۱۳/ ۳۰۲).
• تفسیر السراب، محمد بن عبد الفتاح تنکابنى ( م ۱۱۲۴ ق) (ذ ۴/ ۲۷۶، ۶/ ۹، ۱۰۳، مستدرکات أعیان الشیعه ۳/ ۲۳۶).
• حاشیه بر زبده البیان، سید امیر فضل الله استرآبادى‏ (الذریعه ۶/ ۹، ۱۰۳).
• حاشیه بر زبده البیان، امیر محمد بن محمد باقر مختارى‏ (ذ ۶/ ۹).
• حاشیه بر زبده البیان، موسى اسماعیل بن محمد حسین خاجوئى( م ۱۱۷۳ ق) (الذریعه ۶/ ۱۰۳).
• حاشیه بر زبده البیان، محدث فیض کاشانى( م ۱۰۹۱ ق) (الذریعه ۱۲/ ۲۱).
• حاشیه بر زبده البیان، سید محدث نعمت الله جزائرى ( م ۱۱۱۲ ق).
• المتعه فی شرح الزبده، از سید میرزا خالد (مقدمه ‏اى بر فقه شیعه ص ۲۰۵).
• حاشیه بر زبده البیان، از محمد رفیع گیلانى‏ (مقدمه‏اى بر فقه شیعه ص ۲۰۵).

ترجمه تفسیر آیات الاحکام

ترجمه فارسى تفسیر آیات الاحکام در الذریعه ج ۴/ ۷۳ ذکر شده است که مولف آن مشخص نیست.